مدل کلی ACSI (١٩٧٢)
فلسفه اصلی ایجاد سازمانهای خدماتی، لحاظ نمودن خواسته های کیفی مشتری در مراحل ارائه خدمات می باشد. بنابراین تمامی خصوصیات ارائه این خدمات باید با توجه به نقطه نظر “مشتری” و “مصرف کننده” صورت گیرد و این امر تنها در سایه “شناخت دقیق و ارتباط با مشتری” صورت می گیرد. باید خاطر نشان نمود شناخت و ارتباط با مشتری تنها به ارتباط عادی با مشتری نظیر اطلاعات محصول، انجام مناقصه ها، مزایده ها، سفارش ها و یا قراردادها و… محدود نمی گردد، بلکه روش دریافت بازخوردهای مشتری، به ویژه شکایات مشتریان، را نیز باید مدنظر قرار داد. مدیریت شناخت و ارتباط با مشتری از نوع موفق و سودآور آن، معمولا با استراتژی کارآمدی و تجاری آغاز می شود که موجب تغییرات همه جانبه در سازمان و فرآیندهای کاری آن شده و از فن آوری اطلاعات نیز استفاده می کند؛ عکس این حالت نیز به هیچ عنوان رخ نمی دهد. (پایندانی، ١٣٨۶،٢١-٢٢)

٢-٢-۴ مسئولیت اجتماعی شرکت
شورای تجارت بین المللی آمریکا بر این باور است که مسئولیت اجتماعی به معنای “تعهد پذیری شرکتها، مبنی بر هدایت فعالیتهایشان در قبال تولیدکنندگان، کارگران، بازار، مصرف کنندگان و شهروندان، به شیوه ای مسئولانه و پایدار” است. این تعهدات می تواند شامل مجموعه ای از اصول اختیاری _فراتر از حد قانونی_ باشد که تضمین کننده نقش اجتماعی شرکت در جامعه ای که در آن فعالیت می کند، است. استراتژی های مرتبط با تولید و بازاریابی کالا و خدمات، اخلاق تجاری، فعایت های زیست محیطی، رفتار با کارگران، رویکرد نسبت به حقوق بشر (امیدوار،١٣٨۵،١-۵)
سازمان بین المللی استاندارد (٢٠٠٧) مسئولیت اجتماعی سازمان را چنین تعریف کرده است: مسئولیت سازمان بخاطر تاثیرات تصمیم ها و فعالیتهایش بر جامعه و محیط زیست و شفاف سازی رفتار اخلاقی که به توسعه پایدار، سلامت و رفاه اجتماعی کمک می کند، با درنظر گرفتن انتظارات ذی نفعان (Dodds and kuehuel,2010)
تعریفی که شورای جهانی کسب و کار برای توسعه پایدار مسئولیت اجتماعی شرکت ارائه داده است، به شرح زیر است: “مسئولیت اجتماعی شرکت، تعهدی از کسب و کار، به منظور کمک به توسعه اقتصادی پایدار است. کار با کارکنان، خانواده های آنهاو جامعه محلی برای بهبود کیفیت زندگی. (WBCSD,2000,10)
مسئولیت اجتماعی سازمان، مدیریت مسئولیت در قبال سهامداران، و اقدامات مسئولانه و غیرمسئولانه مرتبط با عوامل زیست محیطی، اخلاقی و اجتماعی در مسیری که مزایای سازمانی را ایجاد کند، است.(Vaaland et al,2008) مسئولیت اجتماعی شرکت، مجموعه وظایف و تعهداتی است که شرکت بایستی در جهت حفظ و مراقبت و کمک به جامعه ای که در آن فعالیت می کند، انجام دهد. (Barney and Griffin,2002)
مسئولیت اجتماعی شرکت، وظیفه ای است برعهده موسسات خصوصی، به این معنا که تاثیر سوئی بر زندگی اجتماعی که در آن کار می کنند، نگذارند. میزان این وظیفه روشن نشده است، ولی عموما مشتمل بر وظایفی چون آلوده نکردن، عدم تبعیض در استخدام، نپرداختن به فعالیتهای غیراخلاقی و مطلع کردن مصرف کنندگان از کیفیت محصولات. (French and saverd,2006) مسئولیت اجتماعی شرکت، یکی از وظایف و تعهدات سازمان در جهت منتفع ساختن جامعه است که به نحوی که هدف اولیه سازمان یعنی حداکثر کردن سود را صورتی متعالی بخشد. (Rabinson,2009)
مسئولیت اجتماعی شرکتها، مستلزم تعهداتی است که کاملا از قراردادهای اجتماعی بین کسب و کار و جامعه نشئت گرفته باشد و در آن شرکتها پاسخگوی نیازها و خواسته های درازمدت جامعه باشند، اثرات مثبت عملکرد خود را بر روی جامعه به حداکثر برسانند و متقابلا اثرات منفی عملکرد خود بر روی جامعه را به حداقل برسانند. (Lantos,2009)
مسئولیت اجتماعی سازمان به عنوان یک موضوع جذاب در میان سازمانها و کسب و کارها در سراسر جهان از آغاز هزاره جدید تبدیل شده است. پیشرفت سریع فن آوری، جهانی شدن و کمیاب شدن منابع طبیعی در جهان مسئولیت اجتماعی سازمان و مفاهیم مربوط به آن را در میان کسب و کار و ذینفعان کسب و کار، به طور فزاینده ای جالب ساخته است. (Vira kul et al,2009) سطح یک شرکت از مسئولیت اجتماعی شرکت (Csr)، بستگی به تحقیق و توسعه و تبلیغات آن دارد. برخی از انواع مسئولیت اجتماعی شرکت (Csr) باعث تبلیغات شرکت می شوند.(Brickley et al,2002;Lai et al,2010)
مسئولیت اجتماعی شرکت، بعدی مهم و حائز اهمیت در ساخت برندی قدرتمند برای یک شرکت درنظر گرفته می شود. در بازارهای شلوغ، شرکتها سعی در دستیابی به یک موقعیت تجاری منحصر به فرد دارند که می تواند آنها را از رقیبان موجود در ذهن مصرف کنندگان متمایز سازد. مسئولیت اجتماعی شرکت، همچنین می تواند در به وجود آوردن ثبات و صداقت مشتریان مبنی بر ارزشهای اخلاقی متمایز نیز نقش ایفا کند و این از اهمیت بسیاری برخوردار است. زیرا مشتریان بیشتر متمایلند تا با ارزشهای شرکت هایی که با آنها تعامل دارند، تعیین هویت گردند. (Hillestad et al,2010)
برای ممانعت از خطرات بلندمدت مالی و اعتباری، و برای پیدا کردن فرصتی برای توسعه محصولات جدید و یا استراتژیهای بازاریابی و برای فعال کردن شرکت در چارچوب مجموعه ای از قوانین پایدار، در یک محیط آشفته و متلاطم، باید قراردادهای اجتماعی را افزایش داده و به فکر تمام ذی نفعان بود. رابرتز و داولینگ (٢٠٠٢) بر این باورند که فعالیتهای مسئولیت اجتماعی شرکت می تواند منجر به افزایش دارایی های نامشهود و باکیفیت مانند شهرت شرکت شود که می تواند با حفظ عملکرد برتر مرتبط شده و با ایجاد اعتماد منجر به افزایش تقاضا در بازار توسط مشتریان و سرمایه گذاران، وفاداری کارکنان و بهره وری شود. ((Gyves et al,2008
کارل باور دارد که بی توجهی به مسئولیت های اجتماعی موجب افزایش دخالت دولت و در نتیجه کاهش کارایی می شود. اگر شرکت داوطلبانه به برخی مسئولیتهای اجتماعی و اخلاقی خود عمل کند، می تواند به سود موردنظر خود دست یابد. (هانگر و ویلن،١٣٨۴،۵١)
سازمان ها به عناوین و انگیزه های گوناگونی به مسئولیت های خود در قبال جامعه توجه می کنند که بعضی از این انگیزه ها عبارتند از:

1. 1. شهرت و مدیریت نام تجاری(برند): بدیهی است که تصویر مناسب از سازمان در اذهان جامعه که کل یا بخشی از آن به عنوان مخاطبین مطرح هستند، در تصمیم به خرید ایشان تاًثیر به سزایی خواهد داشت. در خصوص بعضی از کالا ها، شهرت و خوشنامی سازمان یا نام تجاری در رده بالایی از موارد تصمیم ساز خرید قرار دارد. بنابرین از منظر بازاریابی،ایجاد و حفظ شهرت و خوشنامی برای سازمان و به طبع آن نام تجاری از اهمیت خاصی برخوردار است.

1. 1. ایجاد انگیزه در نیروی انسانی: انسان همواره علاقه مند است با بهترین ها همنشین، در بهترین مکان زندگی،در بهترین سازمان،در بهترین موقعیت شغلی بوده و از بهترین ها بهرمند باشد. جذابیت در همکاری با سازمان های خوشنام برای نیروی انسانی بیشتر بوده، بنابرین خوشنامی، سازمان را در شناسایی و جذب نیروهای کار آمد جامعه یاری می دهد.

1. 1. امکان جذب سرمایه بهتر: سازمان های خوشنام به دلیل اعتبار اجتماعی که برای خود ایجاد نموده اند، امکان جذب سرمایه ای عمومی و خاص (بانکی) جهت توسعه آتی را برای خود آسان تر می نمایند.

1. 1. قدرت رقابت: به دلیل تعامل همراه با اعتمادی که توجه مسئولیت اجتماعی بین سازمان و مصرف کننده ایجاد نماید، قدرت رقابت از طریق ارئه محصولات و بازارهای جدید برای چنین سازمانی به عنوان یکی از مزایای رقابتی همواره قابل اتکاء خواهد بود.

1. 1. نوآوری: با توجه به سرعت زیاد بازار در ارائه نام های تجاری جدید و محصولات جدید، مصرف کنندگان انتظار محصول و خدمات نوینی از سازمان ها دارند و همواره ذهنیت خلاق داشتن از سازمان یکی از دلایلی است که ارتباط با آن را برای افراد جامعه جذاب می نمایند. (بلوریان،١٣٩٠)

مدل های اندازه گیری مسئولیت اجتماعی شرکت:
حکومتها، به مسئولیت اجتماعی، از منظر تقسیم وظایف و مسئولیتها و حرکت در جهت توسعه پایدار نگاه می‎کنند. شرکتها، مسئولیت اجتماعی را نوعی استراتژی تجاری می بینند که باعث می گردد در فضای به شدت رقابتی، بر اعتبارشان افزوده گردد و سهمشان در بازار فزونی گیرد. سازمانهای بین المللی نیز با توجه به اینکه تاثیرگذاری شرکتها در دنیای امروز بسیار بیشتر از حکومتها می باشد، حل چالشهای جهانی را بدون مشارکت شرکتها غیرممکن می دانند، زیرا بسیاری از سیاستمداران، به نوعی مدیران شرکتها نیز هستند. مسئولیت اجتماعی را شرکتها خواهانند. مراکز علمی و دانشگاهیان نیز به مسئولیت اجتماعی شرکتها، از زاویه نقش شرکتها در توسعه یک کشور و حتی توسعه دموکراسی، تداخل وظایف، مسئولیتهای یک شرکت با حکومت و همپوشانیهای حاصل از آن می نگرند.
درواقع، مسئولیت اجتماعی شرکتها، یعنی مسئولیت شرکت در پاسخگویی به پیامدهای فعالیتهایی که جامعه را تحت تاثیر قرار می دهد. در ایران مسئولیت اجتماعی شرکتها، در قالب مفاهیمی چون وقف و وامهای قرض الحسنه و… نمود یافته است. البته وقف به عنوان سنت ملی اسلامی عمدتا محدود به ساخت مدرسه و یا مسجد می شده است و تجار و صاحبان صنایع در ساخت و تامین هزینه های این اماکن مشارکت داشته اند. (امیدوار،١٣٨٨،٧)
بعد اقتصادی: مهمترین بعد مسئولیت اجتماعی سازمان ها، بعد اقتصادی آن است که در آن فعالیت ها و اقدامات اقتصادی آن مد نظر قرار می گیرد. در این خصوص کسب سود، حفظ منافع صاحبان و مالکان، ارائه کالا و خدمات با کیفیت و قیمت های مناسب و ایجاد بازار کار برای نیروی انسانی جامعه مورد توجه می باشد.
بعد حقوقی(قانونی): التزام سازمان ها به انجام قانون و رعایت مقررات را شامل می شود. بدیهی است جامعه به منظور انسجام بخشیدن به کل نظام، قوانین و مقرراتی را تعیین می نماید که کلیه شهروندان موظفند به آنها احترام گذاشته و عمل نمایند. در این خصوص سازمان ها نیز ملزم به رعایت آنها می باشند.
بعد اخلاقی: متاثر از موازین و ضوابط اخلاقی حاکم بر کل جامعه است. از این رو، از سازمان ها این انتظار می‎رود که همچون سایر اعضاء جامعه به ارزش ها، هنجارها و اعتقادات و باورهای مردم احترام گذاشته و شئونات اخلاقی را در کارها و فعالیت های خود مورد توجه قرار دهند.
بعد ملی: شامل انتظارات، خواسته ها و سیاست های مدیران عالی کشور است که انتظار می رود مدیران و کارگزاران سازمان ها با نگرشی کلان و به منظور حفظ وحدت و انسجام ملی و رعایت مصالح کشور، تصمیمات و استراتژی های کلی کشور را سر لوحه امور خود قرار دهند. (گروه کارشناسان ایران،١٣٨۶)
مدل اجتماعی دیویس: شامل پنج پیش فرض است و در آن توضیح می دهد چرا و چگونه سازمان یا موسسه ای می تواند به نحوی عمل کند که از طریق آن باعث بهبود جامعه ای که به آن تعلق دارد شود.
پیش فرض اول: مسئولیت اجتماعی از توانایی اجتماعی ناشی می شود. سازمان به طور کلی به خاطر تاثیر زیادی که روی مسائل مختلف جامعه از جمله بیکاری وضعیت محیط کیفیت زندگی و … دارد در رفاه جامعه سهیم است، بنابراین چون سازمان ها توان شکل دادن به وضعیت جامعه را دارد، جامعه باید آنها را در نوع و شیوه تاثیرگذاری شان روی وضعیت جامعه مسئول بدانند.
پیش فرض دوم: سازمان باید به عنوان یک سیستم باز دو طرفه عمل می کند. آزادانه ورودی های خود را از جامعه دریافت و آزادانه نتیجه کار خود را به جامعه عرضه دارد. دیویس معتقد است که باید ارتباطات
بازومحترمانه بین سازمان وجامعه بر قرار باشد.
پیش فرض سوم: فایده اجتماعی هر کار، کالا یا خدمتی بایستی کلا محاسبه و به منظور تصمیم گیری در مورد اینکه آیا این کار انجام شود یا خیر، مورد توجه قرار گیرد. سازمان بایستی قبل آنکه کاری را متعهد شود نتایج وعواقب کوتاه مدت وبلند مدت اجتماعی آن را در نظرداشته باشد.
پیش فرض چهارم : ھزینه های اجتماعی مربوط به هر کار، کالا یا خدمتی باید به مصرف کننده منتقل شود.
نمی توان از سازمان این انتظار را داشت که هر فعالیتی را که هم زیان اقتصادی وهم نفع اجتماعی را دربردارد تامین مالی کند .هزینه های فوق می باید از طریق بهای اضافه تر کالا یا خدمات مورد بحث به مصرف
کننده منتقل شود.
پبش فرض پنجم: موسسات بازرگانی، مثل هر شهروندی این مسئولیت را دارند که درخصوص حل مشکلات اجتماعی که خارج از محدوده کاری شان است، مشارکت داشته باشند. اگر سازمان یا موسسه ای از تخصصی برخوردار است، که می تواند مشکل اجتماعی راکه مستقیما به آن مربوط نیست حل کند، باید برای کمک به جامعه جهت حل آن مشکل، خود را مسئول بداند. دیویس برای این گفته این دلیل را می آورد که سازمان عاقبت از بهبود کلی جامعه سود بیشتری نصیبش می شود. (الوانی،١٣٨۴)
٢-٢-۵ ارتباط بین ارزش ویژه برند و شهرت شرکت و رضایت مشتری و مسئولیت اجتماعی شرکت:
شهرت یک شرکت برای رفتار اخلاقی که شامل ارتباط بی عیب و نقص با ذی نفعان است، بخشی از ارزش ویژه برند است.ادراک مشتری درمورد فعالیتهای مسئولیت اجتماعی شرکت میتواند تاثیر مثبتی بر ارزش ویژه برند داشته باشد.( Brickley et al,2002)فعالیتهای مسئولیت اجتماعی شرکت تاثیر مثبتی بر ارزش ویژه برند صنعتی و عملکرد برند دارد. ارزش ویژه برند شامل وفاداری برند، کیفیت ادراک شده، آگاهی برند، تداعی برند و رضایت از برند است. ادراک مشتری درمورد تامین کنندگان فعالیتهای مسئولیت اجتماعی شرکت درحالی که کیفیت محصولات را بهبود میدهد، آگاهی و تداعی مثبت برند را در آنان تحریک می کند. بدین ترتیب ، وفاداری به برند، باعث رضایت برند در مشتری می شود.(Lai et al,2005)
رابطه بین مسئولیت اجتماعی و عملکرد نام تجاری تا حدی به واسطه شهرت و اعتبار شرکت است. این بدان معنی است که مصرف کنندگان در مورد مسئولیت اجتماعی شرکت، به دید مثبتی از شرکت رسیده و همین باعث شهرت شرکت می شود.(Lai et al,2010) ابتکارات مسئولیت اجتماعی شرکت (Csr) به متمایزسازی محصولات و خدماتش به وسیله ایجاد تصویر مثبت برند کمک می کند و این باعث افزایش اعتبار و شهرت شرکت می شود.(Mc Williams et al,2006) شرکتها به وسیله انجام فعالیتهای بشردوستانه، سریعتر و با هزینه کمتر به اعتبار و شهرت بیشتری می رسند. مسئولیت اجتماعی شرکت می تواند به عنوان یک شکل از سرمایه گذاری استراتژیک برای ساخت یا حفظ شهرت به کار رود. (Bremer and Milington,2005)
نیت خرید مجدد از شرکت، باعث رضایت مشتری و رضایت بالا منجر به شهرت شرکتها در درازمدت می‎شود.(Anderson and Saliva,1993) رضایت مشتری تاثیر مثبتی روی شهرت شرکتها و وفاداری مشتری دارد.(Butis et al,2007)نام تجاری یک شرکت را می توان به وسیله مجموعه ای از ویژگیهایی که مصرف کنندگان می خرند و نسبت به آن رضایت دارند، تعریف کرد. (Ambler,1992) براساس این تعریف، ارزش ویژه نام تجاری تنها بعد از رضایت مشتریان به وجود می آید. (Keller,1993)
مسئولیت اجتماعی از سه طریق بر رضایت مشتری تاثیرگذار است، اول؛ مسئولیت اجتماعی سازمان، ادراک مشتری را را تحت تاثیر قرار می دهد و ایجاد ارزش کرده و باعث رضایت مشتری می شود. این نشان دهنده توانایی شرکت است که از طریق مسئولیت اجتماعی، مشتری را به سطح بالایی از رضایت می رساند. دوم؛ مسئولیت اجتماعی شرکت، منجر به شناخت هویت اجتماعی سازمان شده و مشتری با شناخت بهتر سازمان، راحتتر می تواند نیازهای خود را برطرف کرده و به رضایت برسد. سوم؛ شرکت از طریق مسئولیت اجتماعی، یک چشم انداز متعادل برای منافع ذینفعان و رسیدگی به خواسته های آنها تدوین می کند.(Luo and Battacharya,2006) مسئولیت اجتماعی شرکت باعث می شود که مشتریان و ذی نفعان از ابراز توجه شرکت به خود مطلع شوند و همین باعث رضایت مشتریان می شود.( Luo and Battacharya,2006)
٢-٣ پیشینه تحقیق
- ترانگ تاون، در سال ٢٠١٢ در مقاله ای با نام “مسئولیت اجتماعی شرکت، رهبری، ارزش ویژه برند در خدمات بهداشت و درمان” به تجزیه و تحلیل ارتباط بین مسئولیت اجتماعی شرکتها و رهبری و ارزش ویژه برند در بیمارستانهای ویتنام پرداخت. وی از طریق تجزیه و تحلیل واریانس و مدل معادلات ساختاری در این مطالعه به تحلیل پرداخته است. این مطالعه بینشی در ارتباط مسئولیت اجتماعی شرکت با رهبری و ارزش ویژه برند ارائه می دهد.
- هوی وانگ مینگ دینا در سال ٢٠١٠ در مقاله ای با عنوان “مسئولیت اجتماعی و مالی شرکت، مبتنی بر ارزش ویژه برند” به آزمون تجربی روابط بین مسئولیت اجتماعی شرکتهای بزرگ مبتنی بر ارزش ویژه برند پرداخته و بیان می کند که عملکردهای اجتماعی منجر به افزایش ارزش ویژه برند می شود. این مقاله با استفاده مقطعی از داده های ثانویه و روش رگرسیون تخمین زده می شود. یافته ها نشان می دهد که عملکرد اجتماعی شرکت بر ارزش ویژه برند تاثیرگذار است. مدیران می توانند از ارزش ویژه برند با بهره گرفتن از مسئولیت اجتماعی شرکت ها به عنوان یک ابزار استراتژیک برای تمایز موقعیت خود استفاده کنند.
- گنادی و همکاران، در سال ٢٠١٢ در مقاله ای تحت عنوان “ساخت یک پل بین شهرت شرکتها و مسئولیت اجتماعی شرکتها در رسانه های چاپی اوکراین” به بررسی اینکه چگونه مسئولیت اجتماعی شرکت ها بر شهرت شرکتها تاثیر می گذارد می پردازد؛ و بینشی را درمورد چگونگی اجرای این مفاهیم برای کمک به ترویج اصول اقتصاد بازار در اوکراین فراهم می کند. یافته های تحقیق نشان می دهد که دولت اوکراین سعی می کند، استانداردهای لازم کسب و کار را برای مسئولیت اجتماعی شرکت و شهرت شرکت فراهم کند و همچنین نشان می دهد که شرکتهای چند ملیتی درصورت موفقیت در اجرای برنامه های مسئولیت اجتماعی سازمانی خود، به شهرت بیشتری در میان شهروندان اوکراینی دست خواهند یافت. این مقاله اولین تلاش برای تجزیه و تحلیل حسابهای رسانه ای از اجرای مسئولیت اجتماعی شرکت در تار و پود اقتصادی و اجتماعی اوکراین، در پی انقلاب نارنجی است.
- اسمیرنوا در سال ٢٠١٢ در مقاله ای تحت عنوان “درک اجتماعی شرکتها در قزاقستان” به بررسی درک نگرش افراد نسبت به مسئولیت اجتماعی شرکتها در قزاقستان پرداخته و مزایایی را که فعالیتهای مسئولیت اجتماعی سازمان برای کسب و کار و ذینفعان آن دارد را شناسایی می کند. یافته های تحقیق نشان می دهد که در قزاقستان دوستی، مسئولیت حقوقی، زیست محیطی و اصول سرپرستی درنظرگرفته بسیار مهم است. بازخور اصلی مسئولیت اجتماعی شرکت در قزاقستان، بهبود تصویر شرکت و شهرت شرکت است. این مقاله سهم ارزشمندی را برای توسعه و ارتقاء اصول مسئولیت اجتماعی در قزاقستان فراهم می کند که درک و بینش بسیار وسیعتری نسبت به وضعیت فعلی آن در کشور می باشد.
- ماریاس در سال ٢٠١٢ در مقاله ای تحت عنوان “نقش گزارش مسئولیت اجتماعی شرکت بر شهرت شرکت” به بررسی تاثیر تحمیل مسئولیت اجتماعی شرکت توسط مقامات نظارتی و ترویج آن بر شهرت شرکت در یک کشور در حال توسعه می پردازد. این مطالعه به دنبال درنظرگرفتن عوامل موثر بر گزارش مسئولیت اجتماعی شرکت برای نفوذ در ادراک خارجی از شهرت شرکت است. با توجه به تجزیه و تحلیل رگرسیون، این مطالعه نشان میدهد که مسئولیت اجتماعی شرکت، یک استراتژی مناسب جهت افزایش شهرت شرکت می باشد.
- جرمی در سال ٢٠١٠ در مقاله ای تحت عنوان “فایده مسئولیت اجتماعی شرکت چیست؟” به بررسی مزایای مسئولیت اجتماعی شرکتها پرداخته و بیان می کند، مسئولیت اجتماعی شرکت، ارزشی فراتر از منافع سنتی مبتنی بر حسابداری مالی دارد و سه مزیت بالقوه را معرفی می کند که عبارتند از: کاهش گردش مالی کارکنان، افزایش رضایت مشتری و شهرت شرکت. این مقاله از تحلیل عاملی و تحلیل رگرسیون برای بررسی فرضیه ها استفاده کرده و نتیجه می گیرد که فعالیتهای مسئولیت اجتماعی، با توجه به انصاف به نمایش گذاشته، به عنوان ابزاری برای کاهش گردش مالی کارمند به کار می رود. همچنین با نیت عدالت محوری باعث افزایش رضایت مشتری و در نهایت باعث افزایش شهرت شرکت می شود.
- آلوارز و همکارانش در سال ٢٠١٠ در مقاله ای با عنوان “آیا شیوه های اجتماعی و زیست محیطی، یک ابزار بازاریابی برای بزرگترین شرکتهای اروپایی می باشد؟” به تجزیه و تحلیل اینکه آیا شیوه های مسئولیت اجتماعی انجام شده توسط شرکتهای اروپایی برای شرکت ایجاد ارزش و شهرت می کند یا نه، پرداختند. برای انجام این پژوهش، ١٢٠ تا از بزرگترین شرکتهای اروپایی که موضع فعال در مسئولیت اجتماعی سازمان خوداتخاذ کرده اند و جنبه های مسئولیت اجتماعی آنها از سازمان های دیگر بالاتر است، مورد بررسی قرار گرفته اند. یافته های پژوهش نشان می دهد که همه اقدامات مسئولیت اجتماعی شرکت، تاثیر مثبتی بر ایجاد ارزش برای سهام داران داشته و باعث افزایش شهرت و اعتبار شرکت می باشد و نتایج حاصله برای طراحی استراتژی های مسئولیت اجتماعی شرکت به مدیران توصیه می شود.
- هوچائو و همکارانش در سال ٢٠١٠ در مقاله ای با عنوان “توسعه منابع استراتژیک شرکتهای کارآفرین چینی” با بهره گرفتن از تئوری همکاری و رقابت، پیشنهاد می کند که شرکتهای کارآفرین می توانند سرمایه اجتماعی و مسئولیت اجتماعی را در شرایط اعتماد و روابط متقابل با توسعه اهداف همکاری به جای اهداف رقابتی و مستقل با شرکتهای دیگر به انجام رساند. چنین روابط تعاونی ممکن است باعث افزایش منابع استراتژیک شرکت، از جمله شهرت شرکتها و دسترسی به بازار شود. نتایج حاصله از مدلسازی معادلات ساختاری داده ها از ١٢٠ شرکت کارآفرین در شانگهای چین به دست آمد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که روابط متقابل و همکاری اعتمادی می تواند باعث توسعه کسب و کار یک شرکت و افزایش شهرت و اعتبار شرکت شود.

کلیات پژوهش

۱-۱- بیان مسئله پژوهش

امروزه سوخت های فسیلی بویژه نفت و گاز طبیعی اصلی ترین منبع تامین انرژی مورد نیاز کشورهای جهان در بخش های مختلف می باشند. برغم اقداماتی که کشورهای مختلف برای استفاده از انرژی های تجدید پذیر انجام داده اند اما هنوز نقش نفت و گاز به عنوان دو منبع مهم تامین انرژی جهان بی بدیل بوده و بنابر گزارش های بین المللی حداقل تا چند دهه آینده نیز جایگاه خود را حفظ خواهند کرد. ذخایر نفت خام و گاز طبیعی به طور یکسان در مناطق مختلف جهان یافت نمی شوند و این امر سبب تقسیم کشورهای جهان به دو گروه عمده شده اند. در یکسو کشورهایی قرار دارند که عموما به تولید و صادرات منابع انرژی می پردازند و در سوی دیگر عمده ترین مصرف کنندگان و واردکنندگان این محصولات قرار می گیرند. در این دسته بندی کشورهایی چون روسیه، عربستان سعودی، ایران، عراق، کویت، ونزوئلا، الجزایر، قطر، نیجریه و نروژ در گروه اول و کشورهایی مانند ایالات متحده آمریکا، چین، اتحادیه اروپا، ژاپن و هند در گروه دوم قرار می گیرند. اتحادیه اروپا یک مصرف کننده و وارد کننده نفت وگاز است. اتحادیه اروپا هم اکنون یکی از قطب های اقتصادی و صنعتی جهان محسوب می شود که مصرف ۱۶ درصد از کل انرژی جهان را به خود اختصاص داده است و از آنجایی که از لحاظ منابع انرژی در شرایط مناسبی قرار ندارد به یکی از بزرگترین واردکنندگان و مصرف کنندگان نفت و گاز طبیعی در جهان تبدیل شده است. این اتحادیه هم اکنون ۵۰ درصد انرژی مورد نیاز خود را از طریق واردات تامین می کند که پیش بینی می شود این رقم به ۶۵ درصد در سال ۲۰۳۰ میلادی برسد. همچنین اتحادیه اروپا بیش از ۸۰ درصد از نفت خام و ۵۷ درصد از گاز طبیعی مصرفی خود را از سایر کشورها تامین می کند. این شرایط سبب شده است که از یک سو کشورهای عضو اتحادیه اروپا برای تامین منابع انرژی مصرفی خود، چشم به کشورهای های تولید کننده و صادر کننده نفت و گاز بدوزند و از سوی دیگر نیز بازار انرژی کشورهای عضو اتحادیه اروپا از جذابیت بالایی برای صادرکنندگان منابع انرژی برخوردار شود. اتحادیه اروپا بیش از نیمی از نفت خام مصرفی خود را از سه کشور روسیه (۲۰ درصد)، نروژ (۲۰ درصد) و عربستان سعودی (۱۱ درصد) تامین می کند ( سعیدآبادی، ۱۳۹۰ ،ص ۶۸ ).همچنین این اتحادیه بیشترگاز مصرفی خود را از کشورهای روسیه (۳۹٫۳ درصد)، نروژ (۳۰٫۱ درصد )، الجزایر ( ۱۵٫۴ درصد) و نیجریه ( ۴٫۲ درصد ) وارد می کند(Europe energy position, 2010 annual report:26).در سال های اخیر به دلیل تحولاتی مانند افزایش روزافزون نیاز اتحادیه اروپا به نفت و گاز، کشف ذخایر جدید نفت و گاز در آسیای مرکزی و دریای خزر، کاهش ذخایر انرژی نروژ و دریای شمال و بروز مشکلات و اختلافات در روند صادرات گاز طبیعی روسیه به اروپا، اتحادیه اروپا به فکر تنوع بخشیدن به راه های تامین منابع نفت و گازمورد نیاز خود و کاهش وابستگی به واردات نفت و گاز از روسیه افتاده است که این سیاست می تواند گسترش روابط با سایر کشورها مانند ایران، قطر، ترکمنستان، آذربایجان، عراق و قزاقستان را در زمینه مبادلات انرژی به همراه داشته باشد. این شرایط زمینه مناسبی را برای ایران که دارای ذخایر غنی نفت خام و گاز طبیعی می باشد و در همسایگی اروپا قرار گرفته است فراهم می آورد. علاوه بر این، به دلیل محصور بودن کشورهای آسیای مرکزی در خشکی و عدم دسترسی به آبهای آزاد، ایران می تواند در ترانزیت انرژی این کشورها به اروپانقش فعالی داشته باشد. جمهوری اسلامی ایران یک کشور تولید کننده نفت خام و گاز طبیعی به شمار می رود که هرچند از لحاظ صادرات نفت خام جزء کشورهای مطرح در منطقه خاورمیانه به شمار می رود اما در زمینه صادرات گاز طبیعی جایگاه مناسبی ندارد.بر اساس گزارش سازمان انرژی آمریکا در سال ۲۰۱۱ ، ایران با ۱۳۷ میلیارد بشکه ذخایر نفت خام بعد از کشورهای عربستان سعودی، ونزوئلا و کانادا در رتبه چهارم قرار داردinternational energy outlook 2011)). همچنین بر اساس گزارشی که شرکت بریتیش پترولیوم^[۱] در ژوئن ۲۰۱۲ منتشر کرده است ذخایر گاز طبیعی ایران در پایان سال ۲۰۱۱ با ۳۳٫۱ تریلیون متر مکعب، پس از کشور روسیه با ذخایر ۴۴٫۶ تریلیون متر مکعب، در رده دوم جهان قرار دارد (BP statistical review of world energy June 2012). این منابع چشمگیر ایران را در زمره غنی ترین کشورهای جهان از لحاظ منابع نفت و گاز قرار داده است. در حال حاضر ایران به کشورهایی مانند چین، ژاپن، هند، کره جنوبی، ترکیه و برخی کشورهای اروپایی نفت صادر می کند و با اینکه بخش اعظم گاز تولیدی ایران به مصرف بخش های مختلف داخلی می رسد اما درصدی از آن به ترکیه، ارمنستان و نخجوان صادر می شود که این مقدار در مقایسه با حجم عظیم ذخایر گازی ایران بسیار ناچیز است. نباید فراموش کرد که ایران برای تامین منابع مالی مورد نیاز خود در روند رشد و توسعه اقتصادی به درآمدهای حاصل از فروش منابع انرژی بسیار نیازمند است. در واقع نیاز اروپا به منابع جدید انرژی و وجود منابع سرشار نفت و گاز در ایران و قرار گرفتن کشورمان در مسیر ترانزیت انرژی به کشورهای عضو اتحادیه اروپا، ضرورت توجه به بخش انرژی را برای ایران بیش از پیش آشکار ساخته است. اگر چه ممکن است رابطه بین تولید کنندگان و مصرف کنندگان یا به عبارت دیگر صادرکنندگان و واردکنندگان نفت و گاز در جهان در نگاه اولیه یک رابطه اقتصادی صرف به نظر رسد اما واقعیت امر چنین نیست و اکنون نفت وگاز به عنوان منابع انرژی به شدت سیاسی شده و سایر مناسبات کشورهای دو طرف مبادله عرضه و مصرف را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. واقعیت های موجود مناسبات بین کشورها حکایت از آن دارد که نفت وگاز به عنوان عوامل تاثیر گذار بر مناسبات سیاسی و اقتصادی کشورهای تولیدکننده و صادرکننده شناخته می شوند. بنابراین روابط بین یک کشور تولیدکننده و صادرکننده از یک سو ومصرف کننده و واردکننده از سوی دیگر به شدت از این امر متاثر است.

۱-۲- هدف و ضرورت اجرای پژوهش

در دنیای امروز حامل های انرژی بویژه نفت خام و گاز طبیعی نقش بسیار مهمی در بخش های مختلف اقتصادی به عهده گرفته اند و مصارف عمده آنها در بخش های مختلف صنعت، حمل و نقل، خدمات و مصارف خانگی و کشاورزی بر کسی پوشیده نیست. در این میان منابع انرژی برای کشورهای صنعتی و پیشرفته از اهمیت مضاعفی برخوردار است، بطوریکه حامل های انرژی به موتور محرکه بخش تولیدات صنعتی بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه در آمریکای شمالی، اروپا و شرق و جنوب شرق آسیا تبدیل شده است. نکته قابل توجه قرار گرفتن بخش عظیمی از ذخایر نفت و گاز جهان در کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه خاورمیانه، شمال آفریقا و آمریکای مرکزی و جنوبی است، که به علت سوابق استعماری و ساختار ضعیف اقتصادی به کشورهایی تک محصولی و صادر کننده حامل های انرژی تبدیل شده اند. در واقع این کشورهای در حال توسعه در جهت رشد و توسعه اقتصادی چاره ای جز تولید و صدور منابع نفت و گاز خود ندارند. از طرف دیگر بیشتر کشورهای غربی و صنعتی از ذخایر بزرگ نفت و گاز بی بهره اند و در جهت تامین نیازهای خود در بخش های مختلف اقتصادی چاره ای جز واردات این محصولات ندارند. اتحادیه اروپا هم اکنون یکی از قطب های اقتصادی و صنعتی جهان محسوب می شود که مصرف ۱۶ درصد از کل انرژی جهان را به خود اختصاص داده است و از آنجایی که از لحاظ منابع انرژی در شرایط مناسبی قرار ندارد به یکی از بزرگترین واردکنندگان و مصرف کنندگان نفت و گاز طبیعی در جهان تبدیل شده است. از طرف دیگر ایران با دارا بودن ذخایر غنی نفت و گاز و نزدیکی جغرافیایی به کشورهای اروپایی و همچنین قرار گرفتن در مسیر ترانزیت انرژی کشورهای آسیای مرکزی و حوزه خلیج فارس به اروپا از موقعیت ویژه ای در زمینه ترانزیت و صادرات منابع انرژی به کشورهای عضو اتحادیه اروپا برخوردار است. با وجود اینکه در سال های اخیر ایران یکی از تامین کنندگان اصلی نفت خام اتحادیه اروپا بوده است اما در زمینه صادرات گاز طبیعی با وجود مذاکرات زیادی که تاکنون صورت گرفته، در عمل شاهد صدور گاز ایران به کشورهای عضو اتحادیه اروپا نبوده ایم. وجود چنین ظرفیت های گسترده ای در بخش انرژی ایران و اتحادیه اروپا ضرورت گسترش روابط متقابل دو طرف را بیش از پیش آشکار ساخته است. اما در سال های اخیر با وجود تنگناها و مشکلات اتحادیه اروپا در تامین نفت و گاز مصرفی خود و همچنین نیاز ایران به کسب درآمدهای ارزی در جهت گام برداشتن در مسیر رشد و توسعه اقتصادی، شاهد سردی روابط طرفین و اخیرا قطع صادرات نفت ایران به اتحادیه اروپا بوده ایم. در واقع هدف از انجام پژوهش حاضر شناسایی ظرفیت های ایران و اتحادیه اروپا در بخش مبادلات نفت و گاز، و موانع و مشکلاتی است که کشورهای عضو اتحادیه اروپا در تامین نیازهای مصرفی خود با آنها مواجه شده اند. از دیگر اهداف پژوهش حاضر شناسایی ظرفیت ها و استعدادهای ایران در زمینه صادرات و ترانزیت منابع انرژی به اتحادیه اروپا و همچنین چالش ها و موانعی است که ایران در این مسیر با آنها روبرو شده است.

۱-۳- سوال اصلی

نیاز اتحادیه اروپا به منابع نفت و گاز طبیعی چه تاثیری برآینده روابط ایران و اتحادیه اروپا خواهد داشت؟

۱-۴- سوالات فرعی

ایران از چه جایگاهی در صنایع و بازار بین المللی نفت و گاز برخوردار است؟
سیاست های اتحادیه اروپا در زمینه مصرف انرژی و تامین نیازهای خود به منابع نفت و گاز به چه صورت است؟
مهمترین موانع و فرصت های پیش روی روابط ایران و اتحادیه اروپا در زمینه نفت و گاز کدامند؟

۱-۵- فرضیه اصلی

به نظر می رسد منابع غنی نفت و گاز ایران و نزدیکی به کشورهای عضو اتحادیه اروپا و همچنین قرار گرفتن ایران در مسیر ترانزیت انرژی کشورهای حوزه خلیج فارس و آسیای مرکزی به بازارهای اروپایی به گسترش روابط ایران و اتحادیه اروپا در زمینه های مختلف منجر خواهد شد.

۱-۶- متغیرهای مستقل و وابسته

در این پژوهش نیاز اتحادیه اروپا به منابع نفت و گاز ایران و موقعیت این کشور برای تامین نیازهای خود به انرژی به عنوان متغیر مستقل و تاثیر این نیاز بر آینده روابط طرفین به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته شده است.

۱-۷- روش ها و فنون اجرایی پژوهش

در این پژوهش، از روشتوصیفی تحلیلی استفاده خواهد شد. همچنین روش جمع آوری اطلاعات این پژوهش روش کتابخانه ای است. در این چارچوب منابع اطلاعاتی همچون کتاب ها ، نشریات، گزارشها و وب سایت های اینترنتی مورد مطالعه و بررسی قرار خواهد گرفت.

۱-۸- پیشینه پژوهش

موضوع نفت وگاز از جمله موضوعاتی است که مطالعات زیادی تاکنون در باره آن صورت گرفته است . با این وجود در همه کتاب ها و مقالاتی که در زمینه مباحث مربوط به نفت و گاز و بطور کلی انرژی به رشته تحریر در آمده است، نویسندگان معمولا به مباحث مربوط به ذخایر ایران و امکان گسترش روابط در زمینه صادرات انرژی ایران به سایر مناطق از جمله اروپا، هند، چین، ژاپن و سایر مناطق و نیز پتانسیل های ایران در زمینه صادرات و مباحث فنی پرداخته اند و به تاثیر این عوامل اقتصادی در زمینه گسترش روابط سیاسی و بهبود فضای حاکم بر روابط طرفین توجه چندانی نشده است. یکی از مهمترین مناطقی که می تواند بازار مناسبی برای صادرات انرژی ایران محسوب شود کشورهای عضو اتحادیه اروپا می باشند که البته از قاعده بالا مستثنی نمی باشند.یکی از مهمترین مسائلی که تحقیق حاضر را از سایر کارهای انجام شده در این زمینه متمایز می سازد تاثیر مناسبات اقتصادی طرفین در زمینه انرژی بر بهبود روابط سیاسی می باشد که در کمتر کتاب یا مقاله ای به این موضوع اشاره شده است و همین مسئله ابتکاری بودن این پژوهش را در زمینه مباحث انرژی نشان می دهد. اگر چه منابع مختلفی که در این خصوص نوشته شده است می تواند مورد استفاده این پژوهش قرار گیرد اما هیچکدام از آنها به نحوی نیست که انجام این پژوهش را غیر لازم جلوه دهد. از جمله منابعی که می تواند در انجام این پژوهش استفاده شوند و با موضوع پژوهش حاضر در ارتباط هستند می توان به چند نمونه اشاره کرد.حسین مهدیان و جلال ترکاشوند نیز در کتاب“انرژی و امنیت ملی ایران” که سال ۱۳۸۹ توسط نشر انتخاب در تهران منتشر شده ضمن تعریف امنیت انرژی ، وضعیت ذخایر نفت و گاز ایران و سایر مناطق جهان را توضیح داده و در ادامه به بررسی اهمیت ژئواکونومیک انرژی ایران و نیز جایگاه ایران در مباحث امنیت انرژی پرداخته است. در ادامه فصل سوم جایگاه ایران در امنیت انرژی سایر کشورها و مناطق از جمله: اتحادیه اروپا، چین، هند، ژاپن، آمریکا، حوزه خلیج فارس و… تبیین شده است. در فصل چهارم به ژئوپلیتیک انرژی و رویکردهای امنیت ملی ایران در این زمینه اشاره شده است. نویسنده کتاب در قسمت نتیجه گیری پایانی با اشاره به ذخایر غنی ایران در بخش نفت و گاز پویایی اقتصادی ایران در زمینه صادرات انرژی را مشروط به تحقق سه شرط ذیل کرده است.۱)اتخاذ رویکرد امنیت ملی رشد محور با نگاه تعاملی به نظام جهانی ۲)تدوین استراتژی جامع امنیت انرژی منسجم و اتخاذ دیپلماسی انرژی هم راستای با آن ۳) جذب سرمایه گذاری خارجی بلند مدت در جهت افزایش ظرفیت تولید. جواد کی پور و جهانبخش ایزدی در"دیپلماسی انرژی و لزوم استفاده از آن برای تامین منافع ملی ایران در جهان“ که سال ۱۳۸۸ در شماره ۴ فصلنامه بین المللی روابط خارجی، منتشر کرده اند از دیپلماسی انرژی به عنوان برنامه ای منسجم و کارآمد که قادر به تشخیص بازارهای مهم انرژی جهان و تبیین سیاستگذاری های صحیح در زمینه انرژی می باشد یاد کرده اند و در ادامه به بازارهای آینده انرژی جهان و همچنین بازارهای ایران و تبیین دیپلماسی انرژی ایران پرداخته اند. نویسندگان در پایان برنامه ها و راهکارهایی برای حضور موثر ایران در بازارهای جهانی انرژی ارائه داده اند.مرتضی بهروزی فر و سامیه کوکبی در مقاله ای با عنوان “نقش استراتژیک ایران در امنیت عرضه انرژی به اروپا” که در شماره ۲۷۲- ۲۷۱ فصلنامه سیاسی- اقتصادی منتشر شده، در ابتدا به چشم انداز بازارهای جهانی گاز طبیعی و نرخ رشد بالای مصرف در مناطقی همچون چین، هند و خاورمیانه در آینده اشاره کرده و بر مواردی مانند توانایی ایران برای صادرات گاز طبیعی به اروپا، سرمایه گذاری های گسترده در صنعت گاز در عرصه بین المللی و همچنین پیامدهای منفی تحریم های ایران برای مصرف کنندگان اروپایی در آینده پرداخته اند. سپس به افزایش نیاز کشورهای اروپایی به واردات گاز طبیعی در دهه ۲۰۳۰ و همزمان کاهش ذخایر و صادرات گاز روسیه به عنوان اصلی ترین تامین کننده گاز مصرفی اتحادیه اروپا اشاره شده، که این مسئله خود می تواند به حضور فعال ایران در بازارهای کشورهای اروپایی در زمینه صادرات گاز طبیعی منجر شود. همچنین منصوره رام در مقاله ای با عنوان“بررسی موانع موجود در یافتن بازارهای مناسب برای صادرات گاز” که سال ۱۳۸۶ در شماره ۸ مجله “بررسی های اقتصاد انرژی،” منتشر کرده درابتدا به مزیت های گاز طبیعی نسبت به سایر سوخت های فسیلی پرداخته و به مواردی از جمله:پراکندگی منابع گاز طبیعی در جهان، استخراج کم هزینه، قیمت مناسب و آلایندگی کمتر محیط زیست نسبت به سایر سوخت های فسیلی اشاره کرده است. درادامه به منابع سرشار گازی ایران و بازارهای مناسبی مانند پاکستان، هند، چین و ترکیه توجه شده و مسائل سیاسی به عنوان مانع اصلی گسترش بازارهای گازی ایران معرفی شده است. پیروز مجتهدزاده و احمد رشیدی نیز در مقاله ای با عنوان “رقابت روسیه با ایران در حوزه انرژی مناطق آسیای مرکزی ،خزر و قفقاز” که سال ۱۳۹۰ در شماره ۲۵ مجله راهبرد یاس منتشر شده تاکید دارند که کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز دارای مقادیر قابل توجهی نفت و گاز می باشند اما محصور بودن این کشورها در خشکی و عدم دسترسی به آب های آزاد سبب دوری این کشورها از بازارهای مصرف انرژی بوده است. با فروپاشی شوروی امکان استفاده از مسیر ایران برای انتقال منابع این کشورها به بازارهای مصرف بسیار اقتصادی تر از مسیر شوروی سابق بوده است. همچنین موسی الرضا وحیدی در مقاله ای با عنوان “انرژی: عامل توسعه شکاف بین روسیه و اتحادیه اروپا” که در شماره ۵۶ فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز به چاپ رسیده است، معتقد است که مساله انرژی اساس ماهیت روابط اتحادیه اروپا با روسیه را زیر سوال برده و زمینه شکاف عمیق بین طرفین را فراهم کرده است. به عقیده نویسنده مقاله تلاش روزافزون مسکو برای کنترل تاسیسات و بازارهای انرژی در اروپای مرکزی، می تواند پیامدهای درازمدت امنیتی برای اتحادیه اروپا در بر داشته باشد. در حقیقت روسیه از منابع انرژی برای کسب امتیاز سیاسی از همسایگان و رقبای خود استفاده می کند. این مساله ضرورت توجه به ذخایر نفت و گاز سایر کشورهای صادرکننده را برای اتحادیه اروپا بیش از پیش آشکار می سازد. در واقع هیچ یک از منابع مذکور نمی تواند به عنوان بدیلی برای پژوهش حاضر به شمار رود، اما از مباحث مطرح شده در آنها می توان در تکمیل و توضیح این پژوهش استفاده کرد.

۱-۹- سازماندهی پژوهش

در فصل اول که به کلیات پژوهش اختصاص یافته ابتدا به بیان مسئله پژوهش و نیز اهمیت موضوع در ابعاد مختلف پرداخته شده است و سپس هدف از انجام این پژوهش و نیز ضرورت اجرای آن بیان شده است. سپس سوال اصلی، سوالات فرعی و فرضیه اصلی که زیربنای پژوهش را تشکیل می دهند ذکر شده است. در ادامه متغیر های مستقل و وابسته و نیز تعریف واژه های اصلی ارائه شده است. در ادامه روش ها و فنون اجرایی که در تدوین پژوهش به کار گرفته شده و نیز سازماندهی پژوهش بر اساس فصول مختلف بیان شده است. قسمت پایانی فصل اول نیز به توضیح پیشینه پژوهش و نیز معرفی مختصر چند اثر در ارتباط با موضوع پژوهش اختصاص یافته است. در فصل دوم با عنوان مبانی نظری پژوهش به بررسی نظریات مختلف در حوزه مسائل امنیت انرژی مانند وابستگی متقابل، کارکردگرایی و نوکارکردگرایی پرداخته ایم و در ادامه با توضیح پیش فرض های اساسی نظریه وابستگی متقابل و ذکر دیدگاه های برخی از دانشمندان این نظریه، روابط ایران و اتحادیه اروپا در زمینه مبادلات انرژی را در چارچوب نظریه وابستگی متقابل تبیین کرده ایم. در فصل سوم با عنوان نقش و جایگاه ایران در بازارهای جهانی نفت و گاز، ابتدا به بیان تاریخچه ای مختصر از اکتشاف و شکل گیری صنعت نفت و تاثیرات سیاسی و اقتصادی این محصول بر کشور و فراز و فرودهای تاریخی آن اشاره شده و سپس میزان ذخایر، تولید و صادرات نفت خام و گاز طبیعی ایران بررسی شده است. در ادامه به سرمایه گذاری های صورت گرفته در صنایع نفت و گاز ایران و مهمترین کشورهایی که در ایران اقدام به سرمایه گذاری کرده اند، اشاره شده و مهمترین موانع و چالش هایی که در مسیر سرمایه گذاری شرکت های خارجی وجود دارند، مورد بررسی قرار گرفته اند. در پایان فصل سوم به موقعیت ژئوپلیتیک ایران و پتانسیل بالایی که در زمینه صادرات و ترانزیت نفت و گاز در ایران وجود دارد پرداخته شده و در انتها جمع بندی فصل سوم ارائه شده است. در فصل چهارم با عنوان اهمیت منابع نفت و گاز برای اتحادیه اروپا، سیاست گذاری های کلی اتحادیه اروپا در زمینه انرژی و بویژه نفت و گاز طبیعی بررسی شده و در ادامه به آمارهای تولید، واردات و مصرف نفت خام و گاز طبیعی در کشورهای عضو اتحادیه اروپا اشاره شده است. سپس خط لوله هایی که نفت و گاز مورد نیاز اتحادیه اروپا را تامین می کنند معرفی شده اند. در فصل پنجم با عنوان ظرفیت ها و موانع گسترش روابط ایران و اتحادیه اروپا در زمینه انرژی، ابتدا به بررسی مناسبات ایران و اتحادیه اروپا در زمینه مبادلات نفت خام و گاز طبیعی پرداخته ایم و در ادامه آمارهایی نیز در این زمینه ارائه شده است. در بخش بعدی شرایط و فرصت هایی که می توانند به گسترش مبادلات طرفین در زمینه نفت و گاز منجر شوند، بررسی شده اند و در ادامه مهمترین چالش ها و موانعی که در مسیر گسترش روابط ایران و اتحادیه اروپا در بخش نفت و گاز وجود دارند، مورد واکاوی قرار گرفته اند. در انتهای پژوهش حاضر علاوه بر نتیجه گیری کلی راهکارهایی برای بهبود روابط ایران و کشورهای عضو اتحادیه اروپا در زمینه مبادلات انرژی ارائه شده است.

فصل دوم

مبانی نظری پژوهش

۲-۱-مقدمه

در این فصل ابتدا به تعریف مفهوم امنیت انرژی و شناسایی زوایای مختلف این مفهوم می پردازیم و در ادامه به تببین ارتباط امنیت انرژی با نظریه های مختلف مرتبط در این زمینه اشاره می شود. از جمله به تبیین مفهوم امنیت انرژی و تاثیر آن بر روابط بین المللی کشورها و بازیگران جهانی در دیدگاه های دانشمندان و صاحب نظران مختلف در چارچوب نظریات کارکردگرایی، نوکارکردگرایی و وابستگی متقابل می پردازیم. در قسمت بعدی ضمن معرفی پیش فرض های اساسی نظریه وابستگی متقابل، هریک از این مفاهیم را به طور مختصر توضیح می دهیم که این پیش فرض ها عبارتند از : سلاح های هسته ای و بازدارندگی، اهمیت مسائل اقتصادی و رفاهی، حساسیت و آسیب پذیری، عدم مناسبت زور در روابط اقتصادی، عدم خودکفایی و استقلال اقتصادی و تغییر معنای قدرت. تعریف نظریه وابستگی متقابل و ویژگی های آن از دیدگاه دانشمندانی همچون روزکرانس، جیمز روزنا، ریچارد کوپر، رابرت کوهین و جوزف نای محتوای قسمت بعدی از فصل حاضر را تشکیل می دهد و در انتها روابط ایران و اتحادیه اروپا در زمینه مبادلات انرژی در چارچوب نظریه وابستگی متقابل مورد بررسی قرار گرفته است.

۲-۲- مفهوم امنیت انرژی

امروزه مفهوم امنیت انرژی مفهومی بسیار مهم و در عین حال مبهم است. تلاقی چند روند از جمله افزایش تقاضای جهانی بر انرژی، ترس از کاهش عرضه آن، افزایش بی­ثباتی در بسیاری از مناطق برخوردار از منابع انرژی و نگرانی­های موجود در خصوص روند تغییرات آب و هوایی شرایطی را فراهم آورده است که منابع و ثبات عرضه انرژی به موضوعی مهم در شرایط کنونی تبدیل شده است. می­توان گفت امنیت انرژی زمانی وجود دارد که منابع انرژی بتواند تمام نیازهای جامعه سیاسی (تقاضای انرژی) را تامین کند . البته باید به این نکته اشاره کرد که این جامعه سیاسی تمام فعالیت­های اجتماعی، اقتصادی و نظامی را دربرمی­گیرد. در واقع، این منابع باید بتواند انرژی مورد نیاز را به شیوه­ای قابل اطمینان و پایدار برای یک آینده قابل تصور و پیش بینی تامین کند و به محض اینکه این شرایط از بین برود، موضوع عدم امنیت انرژی مطرح می­ شود (raphael Stokes, 2010: 379). البته بسیاری از جوامع در شرایط عدم امنیت انرژی قرار دارند. به عنوان مثال، برخی از کشورهای جنوب حتی به رغم برخورداری از منابع فراوان انرژی، با کمبود عرضه انرژی رو به­رو هستند. این عدم امنیت، تاثیرات شگرفی بر کیفیت زندگی، سلامت، آموزش و خدمات حمل و نقل از خود بر جای می گذارد. در مقابل، برای بسیاری از کسانی که در کشورهای صنعتی زندگی می­ کنند، این موضوع کاملا متفاوت است. در این جوامع، وجود عرضه باثبات و پایدار انرژی در سطح دولت به معنای تضمین امنیت انرژی برای تمام شهروندان است. در حقیقت، رشد صنعتی شدن بسیاری از مناطق و وابستگی قدرت­های بزرگ به سوخت فسیلی موجب شده امنیت انرژی به معضل اقتصادی و سیاسی کلیدی در عصر حاضر تبدیل شود. تضمین عرضه انرژی بدون شک پایه و اساس فعالیت­های اقتصادی و پیش شرط هر گونه تامین امنیت اقتصادی است. حال مفهوم امنیت انرژی را در چارچوب مهمترین نظریات عرصه روابط بین الملل مورد بررسی قرار می دهیم.

۲-۳-نظریه­ های روابط بین­الملل و امنیت انرژی

طبق مبانی لیبرالیسم، گسترش غیر قابل مهار قواعد لیبرال دموکراسی پس از پایان جنگ سرد در کنار بازار آزاد سرمایه­داری شرایطی را به وجود آورده که مناطق بیشتری از نظم به ­وجود آمده پس از جنگ جهانی دوم سود برده­اند. با توجه به شتاب فرایند جهانی شدن و افزایش روابط میان دولت­ها، احتمال رقابت میان دولت­ها کاهش یافته است و بسیاری از لیبرال­ها بر این باورند که جنگ میان قدرت­های بزرگ به پدیده­ای دور از تصور تبدیل شده است. لیبرال­ها بر این باورند که افزایش وابستگی قدرت­های بزرگ به ذخایر انرژی کشورهای جنوب موجب بروز منازعه نخواهد شد و بازارهای بین ­المللی انرژی موجب تنظیم و تسهیل روابط میان مصرف کنندگان و تولید کنندگان و میان مصرف کنندگان عمده خواهد شد. منافع تمام قدرت­های بزرگ در هم تنیده است و امنیت انرژی آنها از امنیت انرژی سایر کشورها جدا نیست. تمام بازیگران عمده خواستار بیشینه ساختن ثبات جریان نفت به بازار و به حداقل رساندن قیمت­ها هستند. در واقع، بسیاری از قدرت­های غربی همچون دولت آمریکا امنیت اقتصادی و انرژی خود را با دولت­های عرضه کننده بین ­المللی و داخلی انرژی و شرکای تجاری خود یکسان می­بینند(National Energy Policy Group, 2001: 8) . لیبرال­ها بر این باورهستند که ماهیت به هم تنیده اقتصاد کنونی جهانی شرایطی را به ­وجود آورده که امنیت انرژی یک دولت به امنیت انرژی سایر دولت­ها وابسته است و دیگر آنکه تمام قدرت­های بزرگ منافعی مشترک در حفظ بازارهای جهانی انرژی دارند و تا زمانی­ که این نظم اقتصادی وجود دارد، احتمال بروز منازعه میان قدرت­های بزرگ بر سر ذخایر انرژی بسیار اندک است. برخلاف لیبرال­ها، واقع­گرایان در خصوص تداوم نظم لیبرالی کنونی با دیده تردید نگاه می­ کنند و معتقدند که برخی روندها ممکن است ما را به دوره رویارویی ژئوپلتیکی بازگرداند. واقع گرایان این گونه استدلال می­ کنند که جنگ منابع بر سر منابع انرژی می ­تواند موجب از بین رفتن همکاری­های بین ­المللی شود چرا که دولت­ها ممکن است به رقابت و یا حتی منازعه بر سر کنترل ذخایر انرژی روی بیاورند(Raphael, Stokes, 2010: 382). مایکل کلر وجود رقابت بر سر منابع انرژی را یکی از ویژگی های جهان معاصر و در واقع یک رقابت با حاصل جمع صفر می­داند و معتقد است اگر چنین رقابتی به همین منوال ادامه پیدا کند، احتمال بروز منازعه میان قدرت­های بزرگ وجود دارد (Klare,2008: 30). درواقع، واقع­گرایان معتقدند کمبود منابع انرژی می ­تواند موجب اخلال در نظام جهانی و ظهور یک نظم جدید بین المللی در حوزه انرژی و در نهایت به نظام نومرکانتلیسم و دولت محوری منجر شود. واقع­گرایان برای اثبات نظرات خود به اقدامات دولت­هایی همچون چین در نادیده گرفتن قواعد بازار انرژی اشاره می­ کنند. دولت چین در خصوص تسلط مطلق آمریکا بر نفت خلیج فارس نگران است چرا که به باور آنها در صورت بروز تنش میان پکن و واشنگتن، آمریکا می ­تواند جریان نفت را تحت کنترل خود در آورد. به همین خاطر نیز مقامات چین در صدد امضای قراردادهای مستقیم و دو جانبه با کشورهای صادر کننده و در خارج از بازار جهانی انرژی هستند(Downs, 2000:45) . واقع­گرایان به خصوص به رقابت راهبردی میان قدرت­ها در حوزه دریای خزر اشاره می­ کنند. از اواسط ۱۹۹۰ و با آشکار شدن حجم بالای ذخایر انرژی در این دریا، روسیه، چین و ایالات متحده در صدد تاثیرگذاری بر رژیم­های آسیای میانه و حوزه قفقاز هستند. هر یک از این قدرت­ها، کمک­های اقتصادی و نظامی فراوانی را در اختیار این دولت­ها قرار داده­اند و موضوع مسیر خط لوله گاز و نفت نیز به موضوعی کلیدی تبدیل شده است. در این میان، اولویت اصلی ایالات متحده، کاهش تسلط سنتی مسکو بر این مناطق بوده است. ساخت خط لوله به سمت غرب و به نوعی دور زدن خاک روسیه برای رسیدن به بازارهای جهانی از مهمترین اولویت های آمریکا بوده است. در مقابل، پکن و مسکو نیز با همکاری یکدیگر در صدد کاهش نفوذ آمریکا در این منطقه هستند. بدون شک، این رقابت چالشی جدید برای نظم لیبرال کنونی است و می ­تواند نشانه­ای از آغاز منازعه در رقابت فشرده میان دولت­ها باشد (Klare,2008: 115-120). حمله روسیه به گرجستان در سال ۲۰۰۸ به عنوان یکی از دولت­های کلیدی در ترانزیت نفت و واکنش ناتو^[۲] به آن می ­تواند سرآغاز دوره جدید در شکل­ گیری منازعه میان دولت­ها باشد. اما از منظر ماتریالیسم تاریخی، قرائت لیبرالیستی و واقع­گرایانه حقایق مهمی را نادیده می­گیرند. در واقع، نمی­ توان اهمیت انرژی و تاثیر آن بر سیاست بین­الملل را بدون در نظرگرفتن آن در چارچوب توسعه سرمایه­داری جهانی و بدون کشف نقش دولت­های کلیدی در دفاع و گسترش این نظام اقتصادی درک کرد. نفت نیز همچنان به عنوان رکن اصلی و مایه حیات نظم کنونی مطرح است. در واقع، این نظم بر توزیع ناعادلانه ثروت و قدرت آن هم به نفع کشورهای سرمایه­دار غربی استوار شده است. در نتیجه، دولت­هایی که از نظم کنونی سود می­برند همواره دوست دارند جریان انرژی را طبق شرایط مورد نیاز خود تضمین کنند(Raphael,Stokes, 2010:383) .

۲-۳-۱-کارکردگرایی

کارکردگرایی با نام «دیوید میترانی» در پیوند است. دیوید میترانی استدلال می کند که مساعی مشترک در یک حوزه فنی یا کارکردی احتمالا زمینه را برای مساعی مشترک در زمینه های دیگر فراهم خواهد کرد. وی معتقد است هنگامی که حکومت ها مزایای این روندها را در می یابند، به توسعه این روند لفظا و یا عملا کمک خواهند کرد. وی حتی مدعی شد که با آشکار شدن دستاوردهای ناشی از این همکاری، امکان به وجود آمدن اتحادیه سیاسی فراملی نیز هست. میترانی علت چنین تحولی را ناشی از تغییر قاعده بازی می داند. به نظر وی وضعیت جدید، قاعده بازی را از حاصل جمع جبری صفر به حاصل جمع جبری متغیر و یا مثبت تغییر داده است (سیف زاده،۱۳۸۴ :۳۸۷ ). به نظر دیوید میترانی سرمنشا تعارضات میان دولت ها وجود شکاف های سیاسی است و نمی توان بر این شکاف ها با توافق حقوقی فایق آمد. میترانی بر آن بود که نمی توان به رسیدن به صلح از طریق انعقاد موافقت نامه و پیمان صلح امیدوار بود و در عوض باید در عمل به آن تحقق بخشید. فرض او بر این است که اقتصاد و سیاست را می توان از هم جدا کرد. آنچه به اقتصاد و حیات اجتماعی مربوط می شود در عرصه سیاست پایین یا ملایم قرار می گیرد و امکان همکاری در آن هست. دولت ها وارد همکاری می شوند و اقتدار خود را در این حوزه ها به این نهادها انتقال می دهند. حاکمیت به تدریج و از طریق کارکردها از مرجع اقتدار قدیمی به مراجع جدید، یعنی نهادهای کارکردی بین المللی، منتقل می شود. یعنی دولت ها به تدریج در حوزه های موضوعی خاص و کارکردهای خاص، اقتدار یا حاکمیت خود را به نهادهای دیگر منتقل می کنند و از این راه به تدریج اقتدار جایگاه جدیدی می یابد. مدیریت این نهادهای کارکردی به عهده نخبگان فنی است. در این حوزه فنی اقتدار کارکردی در یک حوزه خاص و برای وظیفه ای مشخص است و در نتیجه، مسائل در آن مانند حوزه های سیاسی مستلزم چانه زنی های سیاسی نیست، بلکه کاملا فنی است. این از نظر میترانی به معنای تفویض حاکمیت نیست بلکه صرفا در حد نیاز از آن جمع می شود تا انجام مشترک وظیفه ای خاص امکان پذیر گردد. از این طریق نوعی وحدت اقتصادی حاصل می شود که می تواند به وحدت سیاسی منجر شود ( مشیرزاده،۱۳۸۵: ۶۱-۶۰ ). کارکردگرایان اساساً روی ابعاد مشارکت‌آمیز فعالیت‌های بین‌المللی تأکید می‌کنند و از ابعاد منازعه‌آمیز آن طفره می‌روند. آن‌ها امیدوارند با افزایش گسترده انواع سازمان‌های کاربردی، همکاری میان ملت‌ها و دولت‌ها افزایش یابد. اما در عین حال، با انتقاداتی از این قبیل که جنبه هنجاری در آن بسیار قوی است، نمی تواند شرایط تحقق طرحواره مورد نظر خود را تعیین کند، و مشخص نیست که چگونه می تواند از حوزه اقتصادی به حوزه سیاسی برسد، مواجه است (mattli,1999:23).

۲-۳-۲- نوکارکردگرایی

مبانی نوکارکردگرایی در اوخر دهه ۱۹۵۰ و طی دهه ۱۹۶۰ توسط شخصیت‌های دانشگاهی هم‌چون «ارنست هاس» و «لیون لیندبرگ» شکل گرفت. نوکارکردگرایی تا حد زیادی حول مفهوم «تسری» که دو شکل اساسی به خود می‌گیرد، می‌چرخد. شکل اول، تسری کارکردی از ماهیت به‌هم‌پیوسته اقتصادهای مدرن ناشی می‌شود که همگرایی در یک بخش، فشارهایی برای همگرایی در بخش‌های مجاور و مرتبط ایجاد می‌کند. شکل دوم، تسری سیاسی تا حد زیادی از هم‌گرایی اقتصادی سرچشمه می‌گیرد و با اهمیت روزافزون هم‌گرایی، فشارها و تقاضاهایی برای کنترل سیاسی و پاسخ‌گویی در سطح فوق ملی ایجاد می‌کند.
هاس و اشمیتر در مقاله ای مشترک به تکمیل مولفه های اصلی نظریه نوکارکردگرایی پرداخته اند. این دو دانشمند مدعی شدند که دستیابی به متغیر مستقل همگرایی منطقه ای معلول محقق شدن سه وضعیت احتمالی تسری، برونگرایی و سیاست گرایی است. ضمنا آنان وجود ۹ عامل پیشینی موجود و پسینی را جهت تداوم همگرایی لازم می دانند. در مورد تسری، هاس مدعی است که همکاری مشترک در یک حوزه می تواند زمینه ساز همکاری های دیگر افقی و عمودی بین واحدهای ملی شود ( سیف زاده،۱۳۸۴: ۳۹۰ ). از آن جایی که نظریه کارکردگرایی میترانی با انتقادات زیادی مواجه بود هاس با کنار گذاشتن بعد هنجاری نظریه کارکردگرا و افزودن یک بعد فایده گرایانه به آن، که بر اهمیت منافع و سود حاصل از تعاملات، تصمیمات و … تاکید دارد، تلاش کرد جنبه علمی نظریه را در زمانی که رفتارگرایی رهیافت غالب را تشکیل می داد، حفظ کند (hass,1970:678 ). هدف نوکارکردگرایی تبیین این مسئله بود که چرا و چگونه دولت ها حاکمیت خود را رها می کنند و حاکمیت ها در هم ممزوج می شوند و فنون جدیدی برای حل و فصل تعارضات میان کشورها تدبیر می گردد. این فرایند در بستری غیر سیاسی، یعنی در زمینه ای اقتصادی، اجتماعی و فنی شکل می گیرد و از این نظر هاس مانند میترانی استدلال می کند. فرایند همگرایی در حوزه سیاست ملایم آغاز می شود و همکاری کارکردی را پیش می برد. اما هاس برخلاف میترانی اقتصاد و سیاست را کاملا جدا از هم در نظر نمی گیرد و به اهمیت سیاسی مسائل اقتصادی اذعان دارد ( مشیرزاده،۱۳۸۵: ۶۲-۶۱ ). نوکارکردگرایان نیز هم‌چون طرفداران رویکرد ارتباطات، به فراکنش‌های منطقه‌ای و سود و زیان‌های همراه با آن‌ها برای کنش‌گران، ارتباطات متقابل نخبگان، پاسخ‌گویی متقابل نخبگان، مناسب بودن نهادها برای اقدام کردن در مورد فشار فراکنشی و ارتباطی توجه می‌کنند. اما نوکارکردگرایان ترجیح می‌دهند به جای تأکید بر حجم و میزان مراودات یا جزر و مد افکار عمومی، سبک‌های چانه‌زنی و راهبردها را به عنوان داده‌های پایه‌ای خود مطالعه کنند. نوکارکردگرایان استدلال می‌کنند موضوعات مربوط به رفاه و راه‌کار خارجی و دفاعی برای کنش‌گران از همه برجسته‌تر هستند. همگرایی های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی در مناطقی که سطوح بالاتری از تأثیرگذاری و ‏حساسیت وجود دارد می تواند به شکل گیری روند سیاسی و نیز نهادهای مشترک سیاست گذاری ‏منجر شود. همان گونه که در اروپا به تدریج و علی رغم وجود منازعات مختلف ، نهاد اتحادیه ‏اروپا شکل گرفت. پیدایش و قدرت یابی تدریجی ناتو ، موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت و ‏سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، نمونه های بارزی از شکل گیری همگرایی در عرصه ‏های نهادی و تصمیم گیری اند‏(Keohane, 1984:374-396) ‎‏.‏ در کل در انتقاد به رهیافت های کارکردگرایانه گفته می شود که در آنها به نقش دولت ها و رهبران و همچنین مسائل مربوط به قدرت به اندازه کافی توجه نشده است و فرض های آن دال بر اینکه اینان اختیارات خود را به نهادها یا فن سالاران، دیوان سالاران و کنشگران غیردولتی واگذار می کنند اغراق شده است. برخلاف آنچه کارکردگرایان و نو کارکردگرایان امید داشتند، این مسائل غیرسیاسی بودند که جنبه های سیاسی یافتند و نه برعکس (puchala, 1972:253 ).

۲-۳-۳- وابستگی متقابل

نظریه وابستگی متقابل را یکی از نظریه هایی می دانند که ریشه در طرز تفکر بین الملل گرایانه یا انترناسیونالیستی دارد که بر مبنای آن امور دنیا به طور عینی در جهت جهانی شدن است، و این جریان عینی در روندهای سیاسی به شکل همکاری میان دولت ها منعکس می شود و در عین حال جریانی مثبت و در راستای صلح و رفاه بیشتر جهانی است ( هالیدی، ۱۳۶۸ : ۱۰ ). در وابستگی متقابل کشورها به انرژی، امنیت انرژی به عنوان یک مسئولیت مشترک هم برای کشورهای تولیدکننده و هم مصرف کننده مطرح است و نگرانی های امنیتی انرژی در سراسر جهان در دستور کار سیاسی کشورها قرار گرفته است. انرژی روی اقتصاد جهانی تاثیر گذاشته است و در یک رابطه متقابل با سیاست بین المللی قرار گرفته است، زیرا سیاست های بین المللی تحت تاثیر تحول های بازار انرژی قرار گرفته است. تولیدکنندگان، صادرکنندگان، مصرف کنندگان و واردکنندگان انرژی در شبکه ای از وابستگی متقابل قرار دارند. همه آنها نسبت به هر حادثه ای که در هر نقطه و در هر زمان در زنجیره عرضه و تقاضا رخ دهد، آسیب پذیرند. بنابر این آینده انرژی یک کشور احتمالا به وسیله حوادثی شکل خواهد گرفت که خارج از کنترل و تاثیرگذاری هستند. در وابستگی متقابل کشورهای صادر کننده به دنبال امنیت تقاضای انرژی و همچنین نیازمند به سرمایه گذاری به منظور توسعه زیرساخت های لازم برای تولید و صادرات منابع انرژی از طرف کشورهای واردکننده هستند. کشورهای واردکننده هم به دنبال افزایش امنیت انرژی در عرضه از طرف کشورهای صادرکننده هستند.

۲-۴- پیش فرض های اساسی نظریه وابستگی متقابل

نظریه ی وابستگی متقابل همانند نظریه ی همگرایی، در طیف «تئوریهای همکاری» قرار دارد. قصد اصلی نظریه پردازان وابستگی متقابل، از یکسو، تبیین کاهش کارآیی قدرت نظامی در روابط بین الملل و از سویی دیگر، گسترش همکاری بین دولتها برای رسیدن به دنیایی باثبات و دارای امنیت می باشد. نظریه وابستگی متقابل بر این نکته اساسی مبتنی است که: در سیستم بین المللی معاصر، مسایل اقتصادی و رفاهی، جایگزین مسایل سیاسی و امنیتی شده و از این رو، زور و خشونت نمی تواند کارآیی مناسب در روابط اقتصادی بین دولتها داشته باشد، بلکه برعکس، مذاکره، چانه زنی، ارتباطات متقابل و همکاری می تواند منافع اقتصادی و تکنولوژیکی طرفین را تأمین کند. چندین فرض پایه ای وجود دارد که وابستگی متقابل براساس آنها بنیان نهاده شده است که می توان مهمترین آنها را اینگونه شرح داد :
۲-۴-۱-سلاحهای هسته ای و بازدارندگی
بشر در ساخت سلاحهای تهاجمی و کاربرد ابزار خشونت، عالی ترین دستاورد خود یعنی تسلیحات اتمی را ابداع کرد؛ اما توسعه و گسترش این تسلیحات، موجب عدم به کارگیری و استفاده ی صلح آمیز از آنها توسط بشر شده است؛ زیرا استعمال سلاحهای مخرب اتمی، انهدام کامل طرفین و نابودی حتمی دو طرف منازعه را در پی دارد. بنابراین، از آنجا که جنگ، وسیله ی دستیابی به اهداف مورد نظر است، نه نابودی خود و حتی طرف مقابل، امکان استفاده از این نوع تسلیحات، حتی در سطح محدود آن، وجود ندارد. این امر، موجب بازدارندگی شده و به نوبه خود، زمینه های همکاری، گفت و شنود، بده و بستان و رسیدن به مقاصد از طریق مذاکره و چانه زنی را فراهم کرده است.
۲-۴-۲- اهمیت مسایل اقتصادی و رفاهی
ساختار سیستم بین المللی کنونی، برخلاف قرون گذشته، بر سیاست مبتنی بر قدرت استوار نبوده، بلکه وابستگی متقابل بویژه در مسایل اقتصادی و رفاهی، بنیاد نظام بین المللی معاصر را شکل می دهد. امروزه، مسایل اقتصادی بیش از آنکه به سیاست ملت- کشور و در داخل یک دولت ارتباط داشته باشد، به مجموعه رفتارها و روابط دولتهای دیگر وابسته است. به عبارت دیگر، اقتصاد بین المللی و جهانی، بر نظام بین المللی سایه افکنده است و تداوم این ساخت، تنها از راه تداوم صلح، ثبات و امنیت ممکن است. در نتیجه، دولتها به جهت اهمیتی که به رفاه ملی خود می دهند، ناچارند از طریق دیپلماسی و ابزارهای مسالمت آمیز با واحدهای سیاسی دیگر رابطه داشته باشند. این امر نیز به نوبه خود، یک نوع وابستگی متقابل بین دولتها به وجود می آورد که هر چه بیشتر در جستجوی راه حل های مشترک صلح آمیز به جای تأکید بر زور و راه حلهای خشونت آمیز برآیند.
۲-۴-۳- حساسیت و آسیب پذیری
رفتار کشورها، در سیستم بین المللی معاصر، از اهمیت ویژه ای برخوردار است، بدین معنا که رفتار هر کشور بطور مستقیم یا غیر مستقیم بر کشورهای دیگر تأثیر می گذارد. کشورها نسبت به رفتارهای یکدیگر حساسیت خاصی دارند و همواره رفتار یک کشور، با عکس العمل و واکنش کشور یا کشورهای دیگر رو به رو است. این حساسیت اشاره ضمنی به آسیب پذیری نیز دارد. آسیب پذیری یعنی صدمه دیدن و خسارت وارد شدن به طرحها، برنامه ها و سیاستهای یک دولت. با توجه به این دو مفهوم، دولتها به هنگام تدوین سیاستها و خط مشی های خود، باید واکنشهای کشورهای دیگر را در نظر گرفته و منافع ملی خود را در چارچوب منافع ملی دیگران، بنگرند. وجود چنین عناصری در روابط بین دولتها، خود باعث وابستگی متقابل در سطحی پیچیده تر می گردد.
۲-۴-۴- عدم مناسبت زور در روابط اقتصادی
روابط کشورها در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، نظامی و امنیتی و فرهنگی به قراری می باشد که از میان آنها، روابط اقتصادی در سطحی بسیار وسیع و گسترده قرار دارد و جایگاه مهمی نیز در روابط متقابل دولتها یافته است. ایجاد و استمرار این نوع روابط، تنها در گرو هماهنگی و همکاری بوده و نمی تواند بر مبنای زور تنظیم شود. چانه زنی، مذاکره، بده و بستان، امتیاز دادن و امتیاز گرفتن، مناسبت ترین راه کارهای مناسبات اقتصادی می باشند و از این رو، خشونت و کاربرد زور، هیچ تناسبی در روابط تجاری و بازرگانی نداشته و برعکس می تواند موجبات رکود اقتصادی را فراهم آورد.

۲-۴-۵- عدم خودکفایی و استقلال اقتصادی

«و النّجم: القرآن إذا نزل»^[۶۳۸]یعنی: نجم به قرآن گفته می‏شود هنگامی که فرود می‏آید.
۲-۴-اهتمام به مبهمات قرآن
مجاهد اهتمام ویژه‏ای به بیان مبهمات قرآن کریم داشته و سعی‏اش بر آن بوده است که انواع مبهم را در جاهای مختلف بیان کند. از بررسی کتاب «مفحمات الاقرآن فی مبهمات القرآن» سیوطی به دست می‏آید که مجاهد بیشتر از دیگران به مبهمات قرآن توجه داشته است، زیرا در این کتاب ۷۱ روایت از قول وی نقل شده در حالی که از قتاده ۶۸ روایت، از عکرمه ۴۰ روایت، از ابن جبیر ۲۵ روایت و از حسن ۲۲ روایت نقل شده است.
در آیه‏ «وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَهَ»^[۶۳۹] نوع درخت را مشخص کرده و گفته است «آن درخت انجیر است.» در تفسیر آیه‏ «فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها»^[۶۴۰]
رفع ابهام نموده و گفته است: «الّذی بین الکتفین»^[۶۴۱]
یعنی: آن بین دو کتف است. در آیه شریفه‏ «فَخُذْ أَرْبَعَهً مِنَ الطَّیرِ»^[۶۴۲] گفته است: «الدّیک و الطّاووس و الغراب و الحمام» یعنی: آن خروس، طاووس، کلاغ و کبوتر است. همچنین در تفسیر آیه‏ وَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ إِذا ضَرَبُوا فِی الْأَرْضِ‏^[۶۴۳] گفته است: «ذلک عبد اللّه بن ابی»یعنی: آن عبد اللّه بن ابی است.
۲-۵- پرداختن به لطایف و ظرائف قرآن کریم
مجاهد تمام هم و غم خویش را در راه آموزش، ترویج و گسترش فرهنگ قرآنی به کار گرفت. وی در این ارتباط می‏گوید: «إستفرغ علمی القرآن» یعنی: تمام علم و آگاهی من درباره قرآن است^[۶۴۴]. به همین دلیل به مسائلی درباره قرآن کریم پرداخته که کمتر مورد توجه دیگر مفسرین بوده است. به عنوان نمونه می‏توان به تعداد واژه‏های قرآن و حروف آن به وسیله وی اشاره نمود. مجاهد گفته است: «مجموع واژه‏های قرآن کریم «۷۹۲۷۷» واژه‏^[۶۴۵] و مجموع حرفهای آن «۳۱۱۰۰۰» حرف می‏باشد.»^[۶۴۶]
۲-۶- توجه به قرائت آیات در تفسیر آنها
تبحر مجاهد در علم قرائت به اندازه‏ای است که بعضی از اندیشمندان علوم قرآنی وی را از پایه گذاران علم قرائت به حساب آورده‏اند^[۶۴۷]. او درباره میزان آگاهی‏اش از قرائت­های قرآن می‏گوید: «کنت أتحدی القراء فأقرأ»^[۶۴۸]یعنی: من نخست باقراء دیگر تحدی می‏کردم و سپس قرائت می‏نمودم. ظاهرا قرائت مجاهد تا زمان بیهقی به طور «مسند» نقل گردیده است، زیرا بیهقی می‏گوید: «من قرائت مجاهد را با سند فرا گرفتم.»^[۶۴۹]
۲-۷- نقل از صحابه دیگر غیر از ابن عباس
با اینکه مجاهد ارادت ویژه‏ای به ابن عباس داشت و تفسیر را نزد وی آموخت؛ اما مدتی از او جدا شد و تفسیر قرآن را نزد اشخاص دیگر نیز آموخت. او در جاهای متعددی به این مطلب اشاره می‏کند که مطالب تفسیری را از دیگران آموخته است. در جایی می‏گوید: «اگر از قرائت ابن مسعود آگاهی داشتم، از خیلی از سؤالاتی که از ابن عباس پرسیدم، بی‏نیاز می‏شدم.» مجاهد از صحابه دیگر مانند: علی (ع)، سعد بن ابی وقاص، عبادله اربعه، سعید بن ظهیر، ابو سعید خدری، عایشه، و … روایت نقل کرده است. همچنین از صحیفه جابر بن عبد اللّه انصاری نیز حدیث گزارش کرده است.
او می‏گوید: «در مدینه با ابن عمر همدم شدم اما او از نقل حدیث پرهیز می‏کرد و تنها یک حدیث از پیامبر (ص) از وی شنیدم.» ناگفته نماند که مجاهد از روایات اهل کتاب نیز بهره برده و در نقل روایات آنها سهل گیری کرده است.^[۶۵۰] هنگامی که از اعمش پرسیدند چه شده است که عده‏ای از تفسیر مجاهد پرهیز می‏کنند؟ او در پاسخ گفت: آنها دیده‏اند که مجاهد از اهل کتاب زیاد روایت نقل می‏کند.
۲-۸-آزاد اندیشی در ارائه آرا و دیدگاه های عقلی^[۶۵۱]
تشبیه و تمثیل: مجاهد گوید: آیه‏« وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَهً خاسِئِینَ‏»^[۶۵۲] کنایه و تمثیل است و منظور، مسخ قلوب و دلهاست، نه مسخ قیافه و شکل و این خود ضرب المثلی است و به عنوان تمثیل و تشبیه است؛ مانند آیه‏ … کَمَثَلِ الْحِمارِ یحْمِلُ أَسْفاراً …^[۶۵۳] که مثل می‏باشد.^[۶۵۴]
۲-۹-تفسیر عقلی
از مجاهد در تفسیر آیه‏ «وُجُوهٌ یوْمَئِذٍ ناضِرَهٌ إِلی‏ رَبِّها ناظِرَهٌ»^[۶۵۵] نقل شده است که گفته: یعنی چهره‏های شادمان در روز قیامت منتظر ثواب از طرف پروردگار خویشند،^[۶۵۶] نه اینکه آنان پروردگار خود را می‏بینند.
این نظریه از مجاهد موافق دیدگاه شیعه و معتزله‏^[۶۵۷] و برخی از اشاعره (مانند فخر رازی)^[۶۵۸] می‏باشد؛ اما معروف میان اشاعره، رؤیت پروردگار در آخرت است.
۳-عطاء بن ابی رباح
از فقهای نامدار مکه، از اصحاب خاص ابن عباس، شاگرد و پرورش یافته مکتب اوست. فرزندان ایشان؛ عبد الملک، عبد اللّه و عریف، از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام بوده‏اند.^[۶۵۹] او همان کسی است که در آخرین بیماری ابن عباس در طائف همراه با گروهی از بزرگان طائف به حضور وی آمده و حدیث امامت و ولایت را از ایشان نقل کرده است.^[۶۶۰]
امام باقر علیه السلام در روایتی او را ستوده،^[۶۶۱] و ابو نعیم وی را در شمار تابعانی آورده است که از امام باقر علیه السلام روایت کرده‏اند^[۶۶۲].
ذهبی می‏نویسد: عطا؛ ثقه، فقیه، و دانشمند بود و فراوان حدیث نقل می‏کرد و فتوای اهل مکه به او منتهی می‏شود. ابن عباس هنگامی که اهل مکه برای اخذ معارف دینی به او مراجعه می‏کردند، می‏گفت: «تجتمعون الی یا اهل مکه و عندکم عطاء؟» ای اهل مکه آیا گرد من می‏آیید در حالی که عطاء نزد شما است؟

روایات تفسیری عطا از نظر کثرت به اندازه مجاهد و سعید بن جبیر نیست (واین دو گوی سبقت را ربوده‏اند) ولی این حقیقت از ارزش مقام او در تفسیر نمی‏کاهد و شاید علت کمی روایات در تفسیر، دوری ایشان از تفسیر به رأی باشد.^[۶۶۳] گویند از عطا مسأله‏ای پرسیدند؛ پاسخ داد: نمی‏دانم! به او گفته شد: آیا به رأی خود پاسخ نمی‏دهی؟ او گفت: «استحیی من اللّه ان یدان فی الارض برأیی».
قتاده می‏گوید: سلیمان بن هشام به من گفت: آیا در مکه دانشمندی هست؟ گفتم:
آری، کهن‏ترین دانشمند جزیره العرب. گفت: کیست؟ گفتم عطاء بن ابی رباح.
روایات تفسیری عطا کمتر نقل شده؛ اما در زمان خود تفسیرش مورد توجّه بوده است. طبری نیز از طریق خاصی روایات عطا را نقل نموده و ثعلبی هم در تفسیر الکشف و البیان از روایات ایشان استفاده کرده است. گلدزیهر می‏نویسد: روایات تفسیری عطا و مجاهد از مکتب تفسیری ابن عباس الهام می‏گیرد که اساس کهن‏ترین مصنفات تفسیری است.
۴- ویژگی­های تفسیر عکرمه
از مواردی که عکرمه برخلاف مذهب اهل سنّت رأی داده است موردی است که عکرمه در تفسیر قول اللّه تعالی: «وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیطانِ» گفته است اگر مردی به غلام خود گوید: اگر به تو صد تازیانه زده باشم پس همسرم مطلقّه است اگر غلام خود را تازیانه بزند و همسرش را طلاق دهد این امر از خطوات شیطان می‏باشد.»^[۶۶۴]
۴-۱-مفهوم شناسی واژگان
در معنای «مغلوله» از آیه شریفه‏« … یدُ اللَّهِ مَغْلُولَهٌ …»^[۶۶۵] از عکرمه روایت شده که مغلوله به معنای بخیل است.^[۶۶۶]
در معنای‏ «… أَصْحابَ الرَّسِّ …»^[۶۶۷]از عکرمه روایت شده است «رس» «هو بئر رسّوا فیها نبیهم ای القوه فیها»^[۶۶۸]
۴-۲-بیان مصادیق
در ذیل آیه شریفه‏ «… إِنَّ أَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبارَکاً …»^[۶۶۹] از عکرمه روایت شده «البیت و ما حوله بکّه و ماوراء ذلک مکّه» همچنین در آیه شریفه‏ «… وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ‏»^[۶۷۰] از عکرمه روایت شده که منظور از مسلمین اذان گویان است.
۴-۳-بیان ناسخ و منسوخ
از عکرمه و برخی دیگر روایت شده است که آیه شریفه‏ «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها …»^[۶۷۱]
به آیه سیف‏ «قاتِلُوا الَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیوْمِ الْآخِرِ» نسخ شده؛^[۶۷۲] ولی ناسخ و منسوخ بودن این دو آیه در میان مفسران مورد اختلاف است.^[۶۷۳]
۴-۴-تفسیر با شأن نزول
در ذیل آیه شریفه‏ «وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ …»^[۶۷۴] از عکرمه و برخی دیگر روایت شده که شأن نزول این آیه مربوط به افرادی است که در زمان جاهلیت با زن پدر خود ازدواج می‏کردند و آیه آنها را از این کار نهی نموده.^[۶۷۵]
۵-روش تفسیری قتاده
۵-۱-توضیح اصطلاح قرآنی
در تفسیر «مُهَیمِناً عَلَیهِ‏»^[۶۷۶] که قرآن کریم را بر سایر کتب آسمانی «مهیمن» برشمرده، از قتاده و برخی دیگر از مفسران نقل شده است که معنای مهیمن، امین و گواه است (امینا علیه و شاهدا بانّه الحق).^[۶۷۷]
۵-۲-بیان قید آیات و توضیح احکام
آیه شریفه‏ «… فَمَنْ لَمْ یجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَهِ أَیامٍ …»^[۶۷۸] درباره کفاره یمین است که کفاره اصلی آن، اطعام یا پوشاندن ده مسکین یا آزاد کردن یک برده است؛ اما اگر کسی بر این کفاره‏ها توانایی نداشت، خداوند می‏فرماید: سه روز روزه بگیرد. از بسیاری از مفسران و فقها، از جمله قتاده نقل شده: «یجب التتابع فی صوم هذه الایام الثلاثه».^[۶۷۹]
۵-۳-شأن نزول
قتاده در ذیل آیه شریفه‏ اقْتَرَبَتِ السَّاعَهُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ ^[۶۸۰] از انس نقل می‏کند که اهل مکه از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله معجزه و نشانه‏ای [بر قدرت خداوند متعال‏] خواستند. دوبار در مکه ماه به دو نیم شد و آیه شریفه‏ اقْتَرَبَتِ السَّاعَهُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ از طرف خداوند متعال نازل گردید.^[۶۸۱]
از قتاده در تفاسیر شیعه و اهل سنت از جمله مجمع البیان طبرسی، تبیان شیخ طوسی، تفسیر القرآن العظیم ابن کثیر، درّ المنثور سیوطی و جامع البیان طبری روایات فراوانی نقل شده که شایسته است در این باره تفحص و استقصای جمعی صورت گیرد.
۶- روش تفسیر طاووس بن کیسان (متوفای ۱۰۶ ق)
ابو عبد الرحمن طاووس بن کیسان همدانی، از ایرانیان و یکی از مفسران معروف تابعان، از اصحاب امام سجاد(ع) است.^[۶۸۲] او شاگرد ابن عباس بوده و با پنجاه صحابی مجالست داشته است؛ ولی با ابن عباس بیش از دیگران رفت و آمد می‏کرد.^[۶۸۳] وفات او را سال ۱۰۶ ق می‏داند.^[۶۸۴] روایاتی در فضایل و تقوای او بیان شده؛ از جمله اینکه او از عبّاد یمن، مستجاب الدعوه و کسی است که چهل بار حج به جا آورده.^[۶۸۵]
او در برابر حاکمان وقت موضع­گیری­های بسیار ارزنده‏ای داشته که نشان می‏دهد شخصی مبارز و شجاع بوده است.
ابن خلکان می‏نویسد: هنگامی که هشام بن عبد الملک برای ادای [اعمال‏] حج به مکه آمد و وارد حرم شد، گفت مردی از صحابه را نزد من آورید. گفتند: همه آنها مرده‏اند. گفت: از تابعان کسی را بیاورید. «طاووس یمانی» را آوردند. همین که بر او وارد شد، کفش­های خود را در کنار اسباب و بساط او بیرون آورد و به او به عنوان امیر المؤمنین سلام نداد و او را با کنیه یاد نکرد و بدون اجازه او در کنارش نشست و گفت: ای هشام! حالت چطور است؟ هشام از برخورد طاووس بسیار خشمگین شد! و آهنگ کشتن او کرد. به او گفتند: تو در حرم الهی هستی، این کار ممکن نیست. گفت: ای طاووس! تو چرا چنین کردی؟ گفت چه کاری؟ خشم و عصبانیت هشام بیشتر شد و گفت: تو کفش­هایت را کنار بساط من در آوردی و به من به طور رسمی سلام ندادی و مرا با کنیه یاد نکردی و بدون اجازه من در کنارم نشستی و گفتی: ای هشام! حالت چطور است؟

إذا لم تَکُ فأساً فی جدارِ البطشِ و الطغیان
إذا لم تکُ میزاناً لروحانیِه الإنسان
إذا عاشت لغیرالنور و الرحمه و الایمان ( همان ، ص ۹۶ – ۹۷ )
یعنی : جلاد از ما چه می خواهد ما طبق خواسته ی او حرکت کردیم و عذاب کشیدیم و آرزوها
و رؤیاهایمان را نابود کردیم و بارها مُردیم و در پایان می گوید خداوند این دستها را مبارک نگرداند اگر باعث آرامش خاطر حیران نگردد و اگر همچون تبری در دیوار طغیان نباشد و اگر ترازویی برای روحانیت انسان نباشد و اگر برای غیر نور و رحمت و ایمان زندگی کند.

فیتوری در قصیده دیگری تحت عنوان « الطریق » که به سبک نمایشنامه آن را سروده است به ظلم و ستم موجود در کشور خود اشاره می کند و چنین می گوید ؟
و فجأهً دَبَّ علی الطریق وقعُ قَدَمین
طریدَتین ، تجریانِ … تجریان
ثم اختفی صَداهُما … ثم أطل
خیالُ جندیّ مُدَیَّجِ السّلاح
حدَّقَ فی الضلامِ بُرههً ثّم اضمَحَلّ
و هبطَ السکونُ کالجبل
و عادَ یعبُر الطریقَ ، وقعُ قدمین
الموتُ فی طریِقه یا لیتَه لایَقترب
الموتُ ، و العدوّ بالمِرصاد
یا لیتَه یَعو د
فالموتُ فی بنادِقِ الجُنود ( اغانی افریقیا ، ص ۲۰۶ )
او در این قصیده به بیان داستان مردی می پردازد که پاورچین پـاور چنین گـام برمـی دارد امـا
صدای پای سربازی مسلّح را می شنود که مدتی در تاریکی خیره می شود و بعد ناپدید می گردد و سکوت مثل کوهی فرو می ریزد و مرگ و دشمن در کمین او نشسته اند. او مرگ را در تفنگ سربازها می بیند و در ادامه می گوید :
و غیَّمَت سحابهٌ
فَغَطَّت القمر
و بَلّت الشجر
و اخَتَلط الرّصاصَ بالمَطَر
و الصَّمتَ بِالکآبَه ( همان ، ص ۲۰۷ )
یعنی : ابری سایه انداخت و ماه را پوشانید
و گلوله با باران و سکوت با غم و اندوه درآمیخت.
شاعر در صحنه دوم می گوید :
المشهد الثانی
و خلفُ کلّ صرخهٍ مدّویه
یَسکُتُها الطُّغاه
یولَد طفلُ التضحیه
کأنّه إله
فی ثورهٍ ، فی أغنیه
تنمر علی الشفاه
فی کلمه یا بلادی
فی حفنه من رَماد
فی لحظِه استشهاد
ممتدَّهٍ فی الحیاه ( همان ، ص ۲۰۸ )
در پشت هر فریادی که سرکشان زمان آن را ساکت می کنند طفلی متولد می گردد گویی الـهه
انقلاب و آواز است و بر لبهای او کلمه « ای سرزمین من » جاری می شود و در صحنه سوم « المشهد الثالث » می گوید :
الدّمُ مازالَ علی الطریقِ یَنهَمِر
و الدَّمُ و الرّصاصُ و المَطَر
الدمُ کالضّبابِ یَنتَشِر
الدمُ یَثُقل الهواءَ کالحَجَر
کالسُّحُبِ ، کالریاحِ ، کالأسلحه
الدَّمُ صارأذرِعه
صار رِماحاً ، و سیوفاً مشرعه
الدُم غَطَیّ الجباه
صارنخیلاً و شجر
صارملایینُ البشر
تنبضُ بالحیاهِ
إنّی أراهُ … أراه
فَهودَمی یا طغاهَ ( همان ، ص ۲۰۹ )
یعنی : خون همچنان در جاده ها سرازیر است ، خون و گلوله و باران. خون همچون مـه همه جا

TEP

میزان

۱۲/۸۶

۸۸/۷۴

۱۱/۸۰

۸۵% میزان+۱۵% TEP

TEP

۶۰/۷۷

۹۷/۹۴

۴۱/۸۵

۸۵% TEP+15%میزان

میزان

۴۶/۹۴

۴۸/۷۶

۵۲/۸۴

۸۵% میزان+۱۵% TEP

میزان

۷۸/۹۴

۸۲/۸۵

۰۸/۹۰

۸۵% TEP+15%میزان

TEP

۰۳/۸۷

۳۳/۸۹

۱۶/۸۸

با توجه به جدول ۵-۴، دو سطر اول حالاتی را نشان می‌دهد که در آنها دامنه داده‌های آموزشی و آزمایشی مشابه هستند، می‌توان دید معیارF برای این دو حالت مقدار تقریبا یکسانی است، و این ثبات کارآیی طبقه‌بند را نسبت به مجموعه داده‌های متفاوت نشان می‌دهد. از طرفی دیگر سطر‌های دوم و سوم جدول ۵-۴ که در آن‌ها دامنه داده‌های آزمایشی و آموزشی کاملا متفاوت است، همان نتیجه‌گیری بدست آمده از جدول ۵-۳ را خاطر نشان می‌کنند. چرا که در اینجا نیز کارآیی از دید تمامی معیار‌ها به شدت افت داشته است.

سطرهای پنجم و ششم جدول ۵-۴ نشانگر حالاتی است که ۸۵% از داده‌های آموزشی متفاوت با دامنه داده‌های آزمایشی و ۱۵% مشابه داده‌های آزمایشی است. از مقایسه این حالت‌ها به ترتیب با سطرهای دوم و سوم جدول مشاهده می‌شود که دقت، بازخوانی و معیارF به میزان قابل توجهی افزایش یافته‌اند. این مقایسه ما را به یک نتیجه‌گیری مهم سوق می‌دهد. به عبارتی، در زمانی که می‌خواهیم با بهره گرفتن از طبقه‌بند، جملات موازی موجود در یک پیکره را شناسایی کنیم و در عین حال داده‌های آموزشی هم‌دامنه با این جملات به‌اندازه کافی دردسترس نیست (حالتی که اغلب اتفاق می‌افتد)، می‌توان با افزودن مقدار کمی از جملات موازی هم‌دامنه، کارآیی طبقه‌بند را افزایش داد. به معنای دیگر، می‌توان با انجام فرایند شناسایی جملات موازی به‌صورت تکرار شونده رفته رفته کارآیی طبقه‌بند را بالا برد.
در سطرهای هفتم و هشتم جدول ۵-۴، ۸۵% داده‌های آموزشی هم‌دامنه با داده‌های آزمایشی هستند و ۱۵% از دامنه متفاوت هستند. از مقایسه این سطرها با سطرهای اول و دوم می‌توان مشاهده کرد که معیارF کمی افزایش داشته است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که افزودن مقداری داده آموزشی متفاوت با دامنه داده‌های آزمایشی نیز در بالا بردن کارآیی مؤثر است.
تنظیمات و آزمایشات ساخت پیکره موازی از پیکره تطبیقی
پیکره تطبیقی مورد استفاده
پیکره تطبیقی مورد استفاده برای استخراج جفت جملات موازی بخش مهمی از مدل ارائه شده است. چرا که کیفیت و کمیت جفت جملات موازی استخراج شده به شدت به این پیکره بستگی دارد. در آزمایشات انجام شده از دو پیکره تطبیقی استفاده شد، پیکره تطبیقی فارسی–انگلیسی دانشگاه تهران (UTPECC) و مقالات ویکی پدیا که در ادامه بیشتر شرح داده می‌شوند.
پیکره تطبیقی فارسی – انگلیسی دانشگاه تهران (UTPECC)
پیکره تطبیقی فارسی-انگلیسی دانشگاه تهران (UTPECC) [50] از دو مجموعه اخبار متفاوت از دو مبدأ مجزا یعنی اخبار فارسی خبرگزاری همشهری و اخبار انگلیسی خبرگزاری بی‌بی‌سی ساخته شده است. همچنین برای هم‌ترازی اسناد این دو زبان، علاوه بر تاریخ انتشار اخبار، شباهت محتوای اسناد نیز در نظر گرفته شده است. شکل ۵-۱ نمونه‌ای از سندهای خبری جفت شده در این پیکره را نشان می‌دهد.

نمونه‌ای از سه سند خبری جفت شده در پیکره تطبیقی فارسی-انگلیسی دانشگاه تهران