۳-۹) روایی وپایایی پرسشنامه
معمولا در تحقیقات اجتماعی ،اثبات این نکته از پژوهش انجام شده نتایج پایا ومعتبری داشته یا خیر ،بسیار ضروری است .
در عرف علمی سنجش یک پدیده آن گونه که بوسیله یک مفهوم خاص طراحی شده ،هنگامی اعتبار دارد که آن پدیده ،واقعا مورد سنجش قرار گرفته باشد اعتبار سنجش ممکن است به این بستگی داشته باشد که تا چه اندازه تفاوت در نمرات نشانگر تفاوت میان ویژگی های افراد یا ویژگی های مورد نظر وتا چه اندازه ناشی از خطای تصادفی است (حافظ نیا ،۱۳۸۳).
هیچ سنجشی از خطا مصون نیست واز ابزار سنجش تحقیق هر قدر هم که دقیق طراحی شده باشد وهر قدر دراستفاده از آن دقت شود ،باز هم سنجش نهایی همواره آمیخته با خطاست . در واقع جان کلام نظریه سنجش این است که سنجش یا نمره مشاهده شده برابراست با نمره حقیقی به اضافه خطایی که ضرورتا در فرایند مشاهده پدیده ها اتفاق می افتد . هر چند اجتناب از خطا امکان پذیر نیست ،اما هدف محقق کاهش خطای سنجش تا حد امکان است .
۳-۹-۱) روایی
مهمترین معیار ،سنجش روایی آن است . یعنی سنجش واقعا همان چیزی را می سنجد که قصد اندازه گیری آن رادارد . روایی پرسشنامه تحقیق حاضر از طریق روایی سازه ومحتوایی سنجیده شد.
روایی محتوا :
روایی محتوا به تحلیل منطقی محتوای یک آزمون بستگی دارد وتعیین آن یر اساس قضاوت ذهنی وفردی است . دو نوع اعتبار محتوا وجود دارد :روایی صوری وروایی منطقی .
براساس اعتبار محتوایی یک پرسشنامه به اهداف تحقیق یا فرضیه های تحقیق مراجعه می شود وگویه های مورد نیاز را براساس اهداف فرضیات ونهایتا تعاریف عملیاتی متغیر ها تدوین می کنند . (ازکیا ،۱۳۸۲)
برای بررسی روایی این پرسشنامه با توجه به ماهیت موضوع ،روش وابسته به محتوا ،مناسب ترین روش است .زیرا در این روش اساس قضاوت این است که پرسشنامه تا چه اندازه هدفها ومحتوای مورد نظر را در خود جای داده است .

در تحقیق حاضر اساتید راهنما ومشاور روایی پرسشنامه را مورد تائید قرار داده اند . با توجه به اینکه سوالات پرسشنامه موارد مورد نیاز تحقیق را اندازه گیری می کند ،بنابراین وسیله گرد آوری اطلاعات دارای روایی محتوایی است .
پایایی (۳-۹-۲
اصطلاح پایایی که گاهی اوقات مترادف با قابلیت اعتماد ثبات ،همسانی قابلیت پیش بینی ،دقت یا صحت واعتبار به کار می رود عبارتنداز ثبات اندازه ها در دفعات اندازه گیری .
پایایی یکی از ویژگی های ابزار اندازه گیری پرسشنامه یا مصاحبه یا سایر آزمونهای اجتماعی است. مفهوم یادشده با این امر سر وکار دارد که ابزار اندازه گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکساانی بدست می دهد . از جمله تعریفهایی که برای قابلیت اعتماد ارائه شده است.
می توان به تعریف ارائه شده توسط ایبل وفریسبی (۱۹۸۹)اشاره کرد :"همبستگی میان یک مجموعه از نمرات ومجموعه دیگری از نمرات در یک آزمون معادل بصورت مستقل بریک گروه آزمودنی به دست آمده است . “
با توجه به این امر معمولا دامنه ضریب قابلیت اعتماد از صفر (عدم ارتباط )تا مثبت یک (ارتباط کامل )است . ضریب قابلیت اعتماد نشانگر آن است که تا چه اندازه ابزار اندازه گیری ویژگی های با ثبات آزمودنی ویا ویژگی متغیر وموقتی را می سنجد . لازم به ذکر است که قابلیت اعتماد در یک آزمون می تواند از موقعیتی به موقعیت دیگر واز گروهی به گروه دیگر متفاوت باشد . برای محاسبه ضریب قابلیت اعتماد ابزار اندازه گیری می توان به روش آلفای کرونباخ اشاره کرد .(حجازی ،۱۳۷۶).
پایایی پرسشنامه همان دقت اندازه گیری وثبات آن است .سنجش باید از ثبات برخوردار باشد،یعنی هرگاه دوباره آنرا تکرار کنند به همان نتایج برسند . این ثبات را پایایی گویند . هم چنین میزان اعتماد از طریق بررسی میزان توافق میان نتایج اندازه گیری شده است که به اعتبار همسانی درونی سوالات اشاره داردومفهوم آن این است که سوالهای آزمون تا چه اندازه با یکدیگر همبستگی متقابل دارند . به منظور محاسبه ضریب قابلیت اعتماد اندازه گیری شیوه های مختلفی به کار برده می شود .
روش آلفای کرونباخ
مشهورترین ضریب اعتبار از طریق یکبار اجرای آزمون توسط کرونباخ ارائه شده است که به ضریب آلفای کرونباخ معروف است . این روش برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازه گیری از جمله پرسشنامه به کار می رود . در این ابزار پاسخ هر سوال می تواند مقادیر عددی مختلف را اختیار کند . (بازرگان ، ۱۳۷۶،ص ۱۶۹) .
معمولا در مقیاسهای نگرش سنج ، برای سوالهای آزمون پاسخهای درست وغلط وجود ندارد وهیچ یک از پاسخها به خودی خود درست یا غلط نیست . کرونباخ برای برآورد همسانی درونی مقیاسهایی که پاسخ درست یا غلط ندارند این روش را ابداع کرده است . که به نام خود او مطرح است . دامنه ضریب آلفای کرونباخ بین صفر تا یک است وهرچه ضریب بیشتر باشد ،اعتبار مقیاس بیشتر است. طبق قاعده آلفا دست کم باید ۷۰%باشد تا بتوان مقیاس رادارای اعتبار دانست.(ازکیا ،۱۳۸۲،۵۲۴)
پایایی پرسشنامه این تحقیق بوسیله آزمون آلفای کرونباخ سنجیده می شود در این پرسشنامه میزان آلفای کرونباخ کلی برابر ۸۸۸%است حال برای هر متغیر بصورت جداگانه آلفای کرونباخ را محاسبه می کنیم .
جدول ۴-۳ محاسبه آلفای کرونباخ

آلفای کرونباخ
متغیر

۷۱۶ /۰
اصول فنی

۸۰۹/۰
کنترل امنیت اطلاعات

۶۷۸/۰
امنیت درک شده

۸۰۰/۰
اعتماد درک شده

۷۳۸ /۰

۳-۴- مفروضات تحقیق

در پژوهش‌های حاضر فرض کلیدی روش‌شناسی گراندد تئوری در مورد ماهیت واقعیت مبنای طرح تحقیق حاضر قرار می‌گیرد. هم چون پژوهش‌های کیفی دیگر، در این پژوهش فرض می‌شود که واقعیت چیزی نیست جز محصول ادراک مشارکت‌کنندگان در مطالعه. بنابراین این تحقیق واقعیت را واحد قلمداد نمی‌کند و خود را ملزم به پیروی از این موضوع می‌داند که برای پدیده‌ای واحد به تعداد مشارکت‌کنندگان در تحقیق واقعیت وجود دارد. فرض چندگانه بودن واقعیت محقق را در شناسایی چگونگی درک و نگرش افراد از واقعیت موردمطالعه یاری می‌کند. درنتیجه این فرض ادراکات، دیدگاه‌ها، جهت‌گیری‌ها و مفروضات محقق را در قبال صحت / سقم یک موضوع به چالش می‌کشد. البته این موضوع بدان معنی نیست که محقق باید به تجربیات یا اعتقادات خود شک کن. بلکه بدان معنی است که محقق باید با پدیده به شیوه‌ای برخورد کند که از واقعیت مورد نظر مشارکت‌کنندگان در تحقیق صیانت شود. واقعیت از دید یک شرکت‌کننده بینش تنها و تنها همان مشارکت‌کننده را در مورد پدیده مورد مطالعه ارائه می‌دهد. با این وجود این دیدگاه‌های منحصربه‌فرد و کاملاً شخصی از جهان اغلب دارای وجوه مشترک و هم‌پوشانی‌هایی هستند که درنهایت امکان شکل‌گیری یک نظریه را فراهم می‌سازند (جئوفری^[۱۴۲]، ۲۰۰۶).^[۱۴۳] در این پژوهش دیدگاه‌های فردی مشارکت‌کنندگان در پژوهش منجر به پایه‌ریزی مبنایی برای فهم و ارائه مدل مفهومی مدیریت دانش زنجیره تأمین خدمات در حوزه تجارت الکترونیکی G2C می‌شود.

۳-۵- شرحی بر مرور ادبیات تحقیق

با بیان مجدد این نکته که “مرور ادبیات با بیان دیدگاه‌های غالب علمی به عنوان پارادایم شناختی آغاز می‌گردد"، در پژوهش جاری جهت آشنایی با چالش‌ها و فرصت‌های این حوزه از علم به مرور ادبیات محققان و اندیشمندان این حوزه از فناوری پرداخته‌ایم. ادبیات مروری پژوهش جاری به چند بخش تقسیم می‌گردد که در ذیل به تشریح هریک از بخش‌ها می‌پردازیم:

• • مرور ادبیات مدل‌ها، چرخه‌ها و ابزارهای مدیریت دانش: در این بخش ۲۷ مدل از پرکاربردترین و معروف‌ترین مدل‌های مدیریت دانش مورد بررسی قرار گرفت. در این بخش مزایا، معایب، ساختار و رویه‌های هر مدل به طور کامل تشریح گردیدند، هم‌چنین به بررسی چرخه‌ها و ابزارهای مدیریت دانش پرداخته شد.

• • مرور ادبیات مدیریت دانش زنجیره تأمین: در این بخش ۵۷ نظریه در خصوص مدیریت دانش زنجیره تأمین مورد بررسی قرار گرفت که تنها ۳۰ نظریه از ۵۷ نظریه در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفت.

• • مرور ادبیات مدیریت دانش در سازمان ثبت احوال به عنوان یکی از ارکان ارائه کننده خدمات دولت الکترونیکی: در این بخش به بررسی مقالات و پایان‌نامه‌های مرتبط با حوزه پژوهش در سازمان ثبت احوال پرداخته و نقاط قوت و ضعف آن‌ها را مورد بررسی قرار داده‌ایم.

۳-۶- شرحی بر گراندد تئوری (نظریه برخاسته از داده‌ها)

گراندد تئوری روش‌شناسی نسبتاً جدید است که نخستین بار در سال ۱۹۶۷ توسط گلاسر و اشتراوس در کتاب کشف گراندد تئوری ارائه شد. اشتراوس و کوربین (۱۹۹۸) راهبرد گراندد تئوری را چنین تعریف می‌کنند (به نقال از ایگان^[۱۴۴] ۲۰۰۲ و برگرفته از رساله دکتری رحیم فوکردی، ۱۳۹۰):
” نظریه برخاسته از داده‌ها عبارت است از آنچه به صورت استقرائی از مطالعه یک پدیده حاصل می‌شود و نمایانگر آن پدیده است. بدین معنی که طی آن از نظریه کشف می‌شود، صورت‌بندی می‌شود و صحت‌وسقم آن از طریق جمع‌ آوری نظام‌یافته و تحلیل داده‌های مربوط به آن پدیده مورد بررسی قرار می‌گیرد. بنابراین در این راهبرد جمع‌ آوری و تجزیه و تحلیل داده‌ها و صورت‌بندی نظریه در یک رابطه متقابل و دوسویه با یکدیگر قرار دارند.”
هدف نهایی گراندد تئوری ارائه تبیین‌های جامع نظری در مورد پدیده‌ای خاص است. به طور کلی این راهبرد داده‌های حاصل از منابع اطلاعاتی را به مجموعه‌ای از کدها، کدهای مشترک را به مقوله‌ها و آنگاه مقوله‌ها را به نظریه تبدیل می‌کند. بر این اساس اشتراوس و کوربین (۱۹۹۸) نظریه حاصل از چنین فرایندی را محصول رویکردی استقرائی می‌دانند که از مطالعه یک پدید حاصل شده است. در واقع در گراندد تئوری به جای آنکه پژوهشگر از همان ابتدای تحقیق با در اختیار داشتن یک نظریه به دنبال تائید آن باشد، این اجازه را می‌دهد تا نظریه حاکم بر رفتار پدیده‌ی مورد بررسی در حین گردآوری و تحلیل داده‌ها خود از درون داده‌ها نمایان گردد (اشتراوس و کوربین ۱۹۹۸). راهبرد گراندد تئوری علاوه بر این که با روش‌های مرسوم فرضی – قیاسی اثبات گرایانه متفاوت است، از برخی جهات با روش‌های کیفی نیز تفاوت دارد (استرن، ۱۹۸۰، ترجمه: صلصالی ۱۳۸۲)^[۱۴۵] این روش را به واسطه پنج تفاوت از سایر روش‌های کیفی متمایز می‌داند:

1. 1. در گراندد تئوری چارچوب مفهومی از مطالعات پیشین ناشی نمی‌شود بلکه از اطلاعات فعلی حاصل می‌شود.

1. 1. محقق به جای توصیف واحد تحت بررسی، به کشف فرایندهای اصلی عرصه اجتماعی می‌پردازد

1. 1. محقق هر داده را با تمام داده‌های دیگر مقایسه می‌کند.

1. 1. ممکن است محقق بسته به پیشرفت مراحل تکوین نظریه، روش‌های جمع‌ آوری داده را تغییر دهد. بنابراین اطلاعات کاذب کنار رفته و در صورت لزوم سؤالات ژرف‌تری طرح می‌شود.

1. 1. محقق در حین جمع‌ آوری داده‌ها آن‌ها را بررسی و شروع به کدگذاری، مقوله‌بندی و مفهوم‌سازی می‌کند و تقریباً از همان ابتدای کار به نوشتن افکار اولیه خود درباره گزارش تحقیق می‌پردازد.

گلاسر و اشتراوس (۱۹۶۷) پنج ویژگی اصلی را برای گراندد تئوری قائل شده‌اند که در شکل زیر به تصویر کشیده شده است.
در ارتباط با جمع‌ آوری داده‌ها
ایجاد نظریه اقتصادی
تحلیل مقایسه‌ای
خود اصلاحی
مفید برای داده‌های کیفی
شکل (۳-۱) ویژگی‌های گراندد تئوری (گلاسر و اشتراوس)
مطابق شکل ۳-۱ هدف از راهبرد گراندد تئوری کشف نظریه از طریق استقرا و مبتنی بر تحلیل مقایسه‌ای است. سرانجام کریسول^[۱۴۶] (۱۹۹۸) برخی مفروضاتی که به شکلی گسترده‌تر در تحقیقات مبتنی بر گراندد تئوری به چشم می‌خورد را چنین فهرست می‌کند (به نقال از ایگان و برگرفته از رساله دکتری رحیم فوکردی، ۱۳۹۰):

• • هدف از گراندد تئوری تولید یا کشف نظریه است

• • در راهبرد گراندد تئوری محقق با قرار دادن مجموعه‌ای از ایده‌های نظری در کنار یکدیگر نظریه‌ای قائم به ذات را شکل می‌دهد.

• • این نظریه بر چگونگی تعامل افراد با پدیده مورد بررسی تمرکز دارد

• • این نظریه از روابط احتمالی بین مفاهیم و مجموعه‌ای از مفاهیم حمایت می‌کند

• • این نظریه از داده‌های حاصل از بررسی‌های میدانی، مصاحبه‌ها و مشاهدات و مستندات نشأت می‌گیرد.

• • تحلیل داده‌ها فرایندی نظام‌یافته است و به‌محض دسترسی به داده‌ها آغاز می‌شود.

• • جمع‌ آوری داده‌ها بیشتر (یا نمونه‌گیری بیشتر) بر اساس روند شکل‌گیری مفاهیم صورت می‌گیرد

• • این مفاهیم از طریق مقایسه مستمر آن‌ها با داده‌های جدید توسعه می‌یابند

• • جمع‌ آوری داده‌ها می‌تواند هم‌زمان با ظهور مفهوم‌سازی‌های جدید متوقف شود

• • تحلیل داده‌ها با کدگذاری باز (شناسایی مقوله‌ها، مشخصه‌ ها و ابعاد) آغازشده با کدگذاری محوری (بررسی شرایط، راهبردها و پیامدها) ادامه یافته و با کدگذاری انتخابی (شکل دادن نظریه حول یک مقوله) پایان می‌یابد.

• • نظریه حاصل از این راهبرد می‌تواند در قالب مجموعه از گزاره‌ها یا یک داستان ارائه شود.

۳-۷- شرحی بر داده‌کاوی متنی

روش‌های طبقه‌بندی متن اولین بار در سال ۱۹۵۰ جهت طبقه‌بندی اسناد که به‌صورت خودکار صورت می‌پذیرفت مطرح گردید. در سال ۱۹۶۰ مقاله درزمینه‌ی طبقه‌بندی خودکار متن منتشر گردید. شناسایی اطلاعات مفید از پایگاه داده‌های متنی از طریق تکنیک‌های مختلف داده‌کاوی مدت‌های طولانی و به طور گسترده در حوزه نرم‌افزارهای مختلف مورد استفاده قرار گرفت. استفاده از تکنیک‌های طبقه‌بندی جهت کاوش و طبقه‌بندی نقص کیفیت تحلیل مجموعه داده‌های حاصل از پژوهش‌های کیفی صورت می‌پذیرد. تجزیه و تحلیل متن و استخراج دانش (TAKMI) که به منظور شناسایی مسائل شکست پژوهش است مورد استفاده قرار می‌گیرد. داده‌کاوی متنی در حل و فصل مسائل مربوط به کیفیت و قابلیت اطمینان در ارائه نتایج نوین و منحصربه‌فرد در پژوهش‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. تکنیک‌های متن‌کاوی در راستای توسعه و تحلیل داده‌های حاصل از پژوهش‌های کیفی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. از دیگر کاربردها: بهبود کیفیت نتایج و ارزیابی نتایج و غیره را می‌توان نام برد. تکنولوژی داده‌کاوی انعطاف‌پذیری لازم برای بهره‌برداری اطلاعات از فرمت‌های داده‌های مختلف و یا پایگاه داده‌هایی مانند رابطه‌ای، انبار داده، معاملاتی و غیره را فراهم می کند. پایگاه داده‌های متنی می‌توانند اطلاعات را در قالب مقالات، گزارش‌ها، صفحات وب، پیام‌های حاوی یادداشت، کدگذاری‌های گراندد تئوری، متون حاصل از مصاحبه‌ها و غیره که بدون ساختار، نیمه ساختاریافته و ساختاریافته می‌باشند نگهداری می کند. متن‌کاوی را می‌توان به عنوان استخراج متن از داده‌های متنی و کشف دانش از پایگاه داده متنی عنوان کرد. فرایند استخراج متن به‌شدت متکی به تکنیک‌های داده‌کاوی برای کشف دانش مفید است با این تفاوت که در متن‌کاوی داده‌ها بدون ساختار (مصاحبه‌های صورت گرفته در پژوهش) هستند که چالش‌های بیشتری نسبت به داده‌های ساختاریافته دارند. [۶۳] مراحل استخراج متن استاندارد شامل آماده‌سازی متن، پردازش متن و تجزیه و تحلیل متن است. فرایند استخراج متن به عنوان روش‌های تعاملی و تکرارشونده به شرح ذیل و طبق شکل ۱ است.^[۱۴۷]
منبع اطلاعات متنی
پردازش متن
استفاده از تکنیک‌های داده کاوی

انواع رفتارهای سازمانی
اگرچه خریدهای فردی و سازمانی متفاوت است هدف بازاریابی در هر دو مورد حل مشکل خریداران و راضی ساختن آنهاست. بازاریابان برای طراحی برنامه های بازاریابی مفید و مؤثر باید با رفتار خریداران سازمانی آشنا باشند(روستا و همکاران ، ۱۳۹۱ ، ۱۴۴).

۱) خرید مجدد معمولی : در این حالت سازمان بدون هر گونه اصلاحی سفارش خرید مجدد می دهد که در این نوع خرید تنها مراحل ۳ و ۸ فرایند خرید یعنی شرح مشخصات کالا و ارزیابی انجام می شود.
۲) خرید مجدد اصلاحی : در این حالت که معمولاً تعداد افراد شرکت کننده در تصمیم گیری نیز بیشتر است، خریدار به دنبال تغییر مواردی نظیر شرایط پرداخت، ویژگی های کالا، قیمت و …می باشد. در این نوع خرید مراحل ۳ و ۸ یعنی شرح مشخصات کالا و ارزیابی حتماً انجام می شود ولی سایر مراحل ممکن است انجام شود یا خیر.
۳) خرید مجدد : در این حالت سازمان محصول را برای اولین بار می خرد که بزرگترین فرصت برای بازاریابی نیز به حساب می آید. در این نوع خرید تمام مراحل فرایند خرید سازمانی می بایست انجام شود (مناجاتی، ۱۳۸۸ ، ۹۹).

عوامل اصلی تأثیر گذار بر رفتار خرید سازمانی
عوامل زیادی بر تصمیم گیری خریداران سازمانی تأثیر گذارند که می توان این عوامل را در چهار گروه طبقه بندی نمود که عبارتند از : عوامل فردی، عوامل بین فردی، عوامل سازمانی و عوامل محیطی(کاتلر^[۵۹]، ۱۳۷۹).
-عوامل فردی: هر یک از افراد شرکت کننده در فرایند خرید دارای انگیزش، درک و رجحان های فردی مخصوص خود هستند. این عوامل تحت تأثیر درآمد، میزان تحصیلات، موقعیت شغلی، شخصیت و عقاید فرد قرار دارند.
-عوامل بین فردی : مرکز خرید از افرادی تشکیل شده که دارای علائق، اختیارات، منزلت و نفوذ متفاوتی هستند این عوامل می توانند در نوع حرکت گروهی در جریان فرایند تصمیم گیری خرید تأثیرگذار باشند.
-عوامل سازمانی : هر سازمان خرید دارای اهداف، سیاست، روش ها، ساختارهای سازمانی وسیستم های خاصی است که بازاریاب تجاری باید با تمامی این موارد آشنایی داشته باشد.
عوامل محیطی : خریداران سازمانی به شدت تحت تأثیر عوامل کنونی و آتی محیط پیرامون خود قرار دارند. عواملی مانند میزان تقاضا برای محصولات آنها، چشم انداز اقتصادی و نرخ بهره.
الگوی خرید سازمانی از سه بخش اصلی ورودی، خرده فرایندها و خروجی تشکیل شده است. بخش ورودی شامل بودجه، موجودی و اعتبار در دست سازمان ها، درخواست سازمان ها، مشخصات فنی، تأمین کنندگان ثبت شده می­باشد. بخش خرده فرایندها بیان کننده نه مرحله فرایند خریدهای سازمانی است و بخش خروجی نیز نشان دهنده خروجی های این سیستم یعنی کالا ها وخدمات درخواست شده، درخواست پیشنهادها، قراردادهای تأمین و فهرست تأمین کنندگان ودر نهایت عملکرد سازمان می­با شد(علیخانی، ۱۳۸۷). این بخش ها به همراه اجزاء آنها در شکل زیر نشان داده شده است.
شکل ۲- ۶- مدل خرید خرید سازمانی

بازاریابی درونی
یک جزء بسیار مهم در برنامه­ ریزی راهبردی، شایستگی اصلی یک سازمان است. زمانی که شایستگی اصلی به درستی اداره و مدیریت شود منجر به کسب مزیت رقابتی برای یک شرکت یا یک سازمان و افزایش قدرت بازاریابی آنها خواهد شد. یکی از راه های کسب مزیت رقابتی، ارائه خدمت با کیفیت برتر به مشتری است که نتیجه آن وفاداری تزلزل ناپذیر مشتری است. یکی از رویکردهای دستیابی به این هدف، پیاده سازی بازاریابی درونی^[۶۰] است که عامل کلیدی در ارائه خدمات برتر وافزایش قدرت بازاریابی بیرونی است(پاپاسولومو^[۶۱]، ۲۰۰۶ ). بری و پاراسومن نشان دادند که بین رضایت خاطر کارکنان و رضایت مشتریان، ارتباط مستقیم سنتی در محیط کسب و کار کالاهای تولیدی وجود دارد.این شاخه از علم بازاریابی، تا حدود زیادی، متأثر از مدیریت کیفیت و بازاریابی خدمات است که بر اهمیت و ضرورت ایجاد کیفیت در فرایند ارائه خدمات تأکید دارد. این حیطه از علم بازاریابی به بحث درباره رابطه مشتریان و عرضه کنندگان داخلی سازمان در ایجاد ارزش برای مشتریان خارجی می پردازد، موضوعی که می تواند به صورت یک زنجیره ارزش و ابزاری برای توسعه کیفیت محصولات و خدمات و تعاملات بین سازمانی و برون سازمانی ظاهر گردد. مطالعات بیانگر ارتباط مثبت رضایت مشتریان داخلی و رضایت مشتریان خارجی است. مطالعات کوهرت و لومن نشان می دهد که رضایت کارکنان تأثیر چشم گیر بر کیفیت محصولات می گذارد و در نتیجه رضایت مشتریان خارجی را به همراه دارد وباعث تقویت بازاریابی بیرونی می گردد(گومسون^[۶۲]،۱۹۸۷).
بازاریابی درونی عبارت است از یک شناخت آکادمیک، علمی و تجاری برای ارتقای سطح رضایتمندی مشتریان و کارکنان(بالانتین^[۶۳] ،۲۰۰۰ ). بازاریابی درونی یکی دیگر از ابعاد تشکیل دهنده قدرت بازاریابی است که اجرای یک برنامه بازاریابی درونی برای آموزش، انگیزش، هدایت و رهبری نیروی کار به سطوح بالاتر عملکرد و خشنودی کمک می کند این کارکنان هستند که سازمان و محصولات را در چشمان مشتری نمایش می دهند و به همین دلیل دارای نقش چند بعدی و پیچیده هستند(میشرا^[۶۴]، ۲۰۱۰ ، ۱۸۵ ). زمانیکه نیازهای کارکنان برطرف شده موجب رضایت کامل آنها می شود منطق برطرف کردن این نیازها برای سازمان این است که با این عمل، سازمان در موقعیت بهتری برای ارائه خدمات قرار می گیرد. زیرا که برآورده ساختن نیازهای کارکنان موجب افزایش انگیزش آنان ودر نتیجه افزایش سطح رضایت آنان و همینطور سعی در تبلیغ و گسترش بهتر خدمات و محصولات سازمان خود دارند و در نهایت نیز موجب وفاداری بیشتر آنان به سازمان شده و کیفیت محصولات و خدمات ارائه شده توسط آنان را ارتقاء می دهد(احمد و رفیق^[۶۵]،۲۰۰۳ ، ۱۱۷۷).
تعاریف متعددی از بازاریابی درونی توسط محققان ارائه شده است در ادامه به برخی از این تعریف ها اشاره می گردد.
“ریدان و انیس^[۶۶]“(۱۹۹۰) : بازاریابی درونی فرآیندی است که طی آن کارکنان برای پذیرش تغییراتی در سیاست ها و یا فلسفه سازمان آماده می شود(عدالت خواه ، ۱۳۹۰، ۱۰).
“رفیق و احمد” (۱۹۹۳) : پیشنهاد می شود از بازاریابی درونی برای غلبه بر مقاومت سازمانی در مقابل تغییرات استفاده گردد و همچنین بازاریابی درونی برای یکپارچه سازی و انگیزش کارکنان به منظور پیاده سازی کارایی راهبردهای سازمان و بخش ها بهره برداری شود. همانطور که قبلا نیز اشاره شده مفروضه اصلی بازاریابی درونی این است که به کارکنان به عنوان با ارزش ترین دارایی سازمان نگریسته می شود و با آنها به عنوان مشتریان درونی رفتار می شود،که این امر منجر به کسب مزیت رقابتی و افزایش قدرت بازاریابی می شود(پاپاسولومو^[۶۷]، ۲۰۰۶ ). در اصل بازاریابی درونی شامل به کار بردن مفهوم بازاریابی و آمیخته بازاریابی در محیط درونی سازمان است که در سازمان های اجتماعی کاربرد بالایی دارد.

شکل ۲- ۷- بازاریابی صنعت خدمات
کاتلر(۲۰۰۶) بیان داشت که محصولات و خدمات، البته به میزان بیشتری خدمات مستلزم سه نوع بازاریابی بیرونی، درونی و متقابل(رابطه مند) می باشد. بازاریابی متقابل مهارت کارکنان در خدمت رسانی به مشتری را تشریح می کند و بیشتر به رفتار کارکنان با مشتری می پردازد. بازاریابی درونی آموزش و انگیزش کارکنان در ارائه خدمات را مدنظر قرار می دهد(گرانروس^[۶۸]، ۲۰۰۰ ). کاتلر بیان می کند بازاریابی درونی باید از بازاریابی بیرونی پیشی گیرد.
“گرانروس” (۲۰۰۰) : بازاریابی درونی متمرکز بر روابط درونی متناسب بین افراد در همه سطوح در سازمان ها است. بنا براین یک رویکرد خدمت محور و مشتری محور بین کارکنان در تماس با مشتریان ایجاد می شود. در بازاریابی درونی این نکته وجود دارد که کارکنان، بازار داخلی درون سازمان را شکل می دهند، یعنی سازمان یک بازار درونی است و تأمین نیازهای این مشتریان درونی برای موفقیت سازمان لازم و ضروری است. اگر نیازها و انتظارات آنها تأمین نشود و به آنها به عنوان یک دارایی هزینه ای و نه به عنوان سرمایه اصلی سازمان نگریسته شود، ارائه محصول و خدمات مناسب و ارزشمند به مشتری ممکن نخواهد بود(سید جوادین و همکاران ، ۱۳۸۹ ، ۷۱ ). نارور و اسلاتر(۱۹۹۰) نیز بیان داشته اند که توسعه بازاریابی از طریق بازاریابی درونی ممکن است و به ایجاد فرهنگی منجر می شود که به کاراترین و اثربخش ترین شکل، رفتارهایی را شکل می دهد که به تدارک خدمات و محصولات برتر به مشتری منجر خواهد شد(امیری،یزدانی و نصرتیان ،۹،۱۳۸۷). بازاریابی درونی باید مقدم بر بازاریابی خارجی باشد، در غیر این صورت سازمان ممکن است خدمتی را به مشتری پیشنهاد دهد که از انجام آن ناتوان است(میشرا ^[۶۹]، ۲۰۱۰ ، ۱۸۹).
هدف بازاریابی درونی توسعه بازاریابی خارجی است و همینطور اطمینان از اینکه تمام کارکنان در مورد رسالت شرکت از جمله اهداف مدیریت، خروجی ها، خدمات، محصولات و بازارهای در دست آگاهی لازم داشته باشند(میشرا ، ۲۰۱۰ ، ۱۸۸).

عناصر بازاریابی درونی
بنسال^[۷۰]و همکاران عناصر بازاریابی درونی را امنیت استخدام، آموزش گسترده، پاداش های بالا و وابسته به عملکردسازمانی، تسهیم اطلاعات، توانمندسازی کارکنان و کاهش تمایزات موقعیتی معرفی می کنند(بنسل،مندلسون و شارما^[۷۱] ، ۲۰۰۱ ، ۶۶). در دیدگاه فورمن و مونی، عناصر بازاریابی درونی عبارتند از چشم انداز، توسعه و پاداش. از نظر آنها سازمان ها باید چشم انداز روشنی را برای کارکنان خود ترسیم کند و آنها را برای انجام امور ارتقا داده و آموزش های مناسب را به آنها ارائه نماید و در نهایت باید پاداش های مناسبی را برای کارکنان در نظر داشته باشد(بورانتا و ماوریدو گلو).

تأثیر بازاریابی­درونی بر بازاریابی بیرونی
در اقتصاد مبتنی بر خدمت امروز، سازمان­ها نیاز به جذب و حفظ مشتریان جهت کسب مزیت رقابتی پایدار دارند. جهت نیل به این هدف، سازمان­ها نیاز به تمرکز بر تلاش­هایی در جهت توسعه و حفظ مشتریان بیرونی دارند. بیش از چهاردهه متخصصان و صاحبنظران در رشته بازاریابی به دفاع از بازارگرایی به عنوان یک مزیت راهبردی جهت دستیابی به اهداف رضایت و وفاداری مشتری تاکید کردند. این اظهار نظر بخصوص در طی بیست سال گذشته که با افزایش رقابت بین المللی و جهانی شدن که مستلزم بهبود کیفیت خدمات و پاسخگویی بیشتر به تقاضای مشتریان است، صدق می­ کند. این امر به خصوص با افزایش سازمان­های خدماتی و حرکت اقتصاد به سمت اقتصاد خدماتی اهمیت چشمگیر­تری دارد.
درنتیجه رویکردهای بازاریابی بیشتر به سمت رویکردهای دفاعی مانند حفظ مشتری پیش می­روند تا رویکردهای هجومی همانند کسب مشتریان جدید (فلیپو^[۷۲]، ۱۹۸۶). شرکت­های بازارگرا بیشتر متمرکز بر محیط خارج از سازمان، در جهت پاسخگویی به مشتری و پیش ­بینی نیازهای آتی مشتری هستند (کریستوفیر^[۷۳] و همکاران ، ۱۹۹۱).

شکل ۲- ۸- رویکرد سیستماتیک به استراتژی بازاریابی
این بدان معنا است که مشتریان در نقطه مرکزی توجه سازمان­ها باید قرار گیرند، که نتیجه آن جذب مشتریان جدید و مهم­تری حفظ مشتریان می­ شود. اما این تمرکز بیرونی باید به طور مساوی و قوی با محیط بیرونی متشکل از افراد و کارکنان به عنوان مشتریان درونی می­ شود. صاحبنظران مدیریت منابع انسانی نقل متفاوتی از متخصصان بازارگرایی دارند. «سازمان باید تمرکز اصلی خود را بر روی منابع انسانی قرار دهد. وفاداری مشتریان در سازمان­های خدماتی هرگز به دست نخواهد آمد، مگر اینکه کارکنان خود را متعهد به رویکرد ایجاد رابطه با مشتریان کنند(کریستوفیر و همکاران ، ۱۹۹۱).
اگر ایجاد رابطه نقطه تمرکز باشد، هیچ عاملی غیراز بازاریابی­درونی اثر بخش نمی­تواند در چشم انداز استراتژیک یک سازمان مهم باشد. هکست و همکارانش ،۱۹۹۴ بیان می­دارند که رشد سود ناشی از وفاداری مشتریان است. وفاداری مشتری نتیجه مستقیم رضایت مشتری است. رضایت نیز برخاسته و ناشی از ارزش خدمات ارائه شده به مشتری است. کارکنان راضی، وفادار و سازنده ایجاد ارزش می­ کنند. رضایت کارکنان نیز درنتیجه فعالیت های منابع انسانی کیفیت بالا است که کارکنان را قادر به پاسخگویی به مشتری می­نماید» (هکست^[۷۴]، ۱۹۹۴) .درنتیجه واضح است که موفقیت بازاریابی بیرونی یک سازمان خدمتی به شدت وابسته به بازاریابی­درونی آن سازمان است که چطور مشتریان درونی را مورد هدف بازاریابی خود قرار دهد.
(گومسون^[۷۵] ، ۱۹۹۱) تفاوت بازاریابی­درونی و بیرونی را با بهره گرفتن از ساختار سازمانی نشان داد. او نشان داد که فعالیت­های بازاریابی­درونی در درون ساختار و درجهت کارکنان آن سازمان است و کارکنان مورد هدف قرار می­گیرد. اما بازاریابی بیرونی فعالیتی است که مشتریان را در جهت ترغیب به خرید کالا و خدمات می­نماید. (گومسون ، ۱۹۹۱) در ادامه بیان داشت در حالی که فعالیت های بازاریابی بیرونی مشتریان را هدف قرار می­دهد، اما کارکنان رانیز تحت تاثیر قرار می دهد. به طور مثال ممکن است که کارکنان تحت تاثیر تبلیغات سازمان خود قرار گیرند (گومسون ، ۱۹۹۱).

مسائل مرتبط با رویکرد «کارکنان به عنوان مشتریان» در بازاریابی درونی
در بازاریابی محصولات یا خدمات به منظور کسب منفعت از جانب مشتری خریداری می­شوند، این درحالی است که در بازاریابی­درونی در صورتی که کارکنان به عنوان مشتریان تصور شوند، آنان مشتریانی خواهند بود که درازای دریافت محصول به آنها مبلغی (درقالب حقوق، پاداش و. . .) پرداخت خواهد شد(رفیق و احمد ،۱۰۲،۱۹۹۳).

مطابق ماده ۲ قانون، مأمورین مسلح موضوع قانون باید واجد شرایط ذیل باشند:
۱- داشتن سلامت جسمانی و روانی متناسب با مأموریت محوله.
۲- داشتن آموزشهای لازم در راستای مأموریتهای محوله.
۳- تسلط کامل در بکارگیری سلاحی که در اختیار آنها گذارده می شود.
۴- آشنایی کامل به قانون و مقررات مربوط به استفاده از سلاح.
در موارد زیر مأمورین (صرفاً انتظامی) حق استفاده از سلاح را دارند:
فرض اول: مأمورین انتظامی به نحو کلی در اوضاع و احوال ذیل الذکر (وفق ماده ۳ قانون)
۱- برای دفاع از خود در برابر کسی که با سلاح سرد یا گرم به آنان حمله نماید.

۲-برای دفاع از خود در برابر یک یا چند نفر که بدون سلاح حمله می آورندولی اوضاع و احوال طوری باشد که بدون بکارگیری سلاح مدافعه شخص امکان نداشته باشد.
۳- در صورتی که مأمورین مذکور مشاهده کنند که یک یا چند نفر مورد حمله واقع شده و جان آنان در خطر است.
۴- برای دستگیری سارق و قاطع الطریق و کسی که اقدام به ترور و یا تخریب و یا انفجار نموده و در حال فرار باشد.
۵- در موردی که شخص بازداشت شده یا زندانی از بازداشتگاه یا زندان و یا در حال انتقال فرار نماید، از اقدامات دیگر برای دستگیری و یا توقیف وی استفاده کرده و ثمری نبخشیده باشد.
۶- برای حفظ اماکن طبقه بندی شده به ویژه اماکن حیاتی و حساس در مقابل هر گونه هجوم و حمله جهت ترور، تخریب، آتش سوزی، غارت اسناد و اموال، گروگانگیری و اشغال.
۷- برای حفظ سلاحی که جهت انجام مأموریت در اختیار آنان می باشد.
۸- برای حفظ اماکن انتظامی (مقر نیروهای انتظامی از قبیل مرکز فرماندهی، ستاد، پاسگاه، پایگاه، انبار سلاح یا مهمات و مراکز آموزشی).
۹- برای جلوگیری و مقابله با اشخاصی که از مرزهای غیر مجاز قصد ورود و یا خروج را داشته و به اخطار مأمورین مرزبانی توجه نمی نمایند.
۱۰- برای حفظ تاٌسیسات، تجهیزات و اماکن نظامی و انتظامی و امنیتی.
البته حسب تبصره های ۱ و ۳ ماده سه قانون، تجویز استفاده از اسلحه در موارد فوق الذکر برای مأمورین انتظامی منوط است به اینکه: اولا چاره ای جز به کارگیری سلاح وجود نداشته باشد. ثانیاً در صورت اقتضای شرایط، اخطار قبلی الزامی است. سایر نیروهای مسلح (بجز نیروی انتظامی) در صورتی که در خصوص بندهای فوق مأموریت داشته باشند مجاز به استفاده از سلاح می باشند.
فرض دوم: به صورت موردی و در شرایط خاص:
۱- به منظور متوقف نمودن وسیله نقلیه مشروط به اینکه بنا بر قراین و دلایل معتبر یا اطلاعات موثق مسروقه بوده یا حامل افراد متواری یا اموال مسروقه یا کالای قاچاق یا مواد مخدر و یا به طور غیر مجاز حامل سلاح و مهمات باشد.(مستند به بند الف ماده ۶ قانون)
۲- به منظور متوقف ساختن وسایل نقلیه منوط به اینکه از آن برای تهاجم عمدی به مأمورین و یا مردم استفاده شده باشد.(مستند به بند ب ماده ۶ قانون)
لازم به ذکر است استفاده از سلاح در خصوص بندهای ۱ و ۲ مشروط بر این است که:
اولاَ: در ایستگاههای ایست و بازرسی از قبل، وسایل هشدار دهنده به اندازه لازم (اعم از موانع، تابلو، چراغ گردان) تعبیه نمایند( مستند به تبصره ۱ ماده ۶ قانون)
ثانیاَ: با صدای رسا و بلند به راننده وسیله نقلیه ایست داده و راننده به اخطار ایست توجهی ننموده باشد.(مستند به تبصره ۲ ماده ۶ قانون)
فرض سوم: صرفاَ به دستور فرمانده عملیات:
هنگامی که نقل و انتقال افراد زندانی یا بازداشتی توسط گروهی از مأمورین صورت گیرد و افراد زندانی یا بازداشتی فرار نمایند.(مستند به تبصره ۴ ماده ۲ آیین نامه اجرایی تبصره بند (۵) ماده ۳۱)
فرض چهارم: عدم لزوم رعایت ضوابط و مقررات در موارد استثنایی:
در صورتی که رعایت ترتیبات مقرر موجب متواری شدن بازداشتی یا زندانی شود (مستند به ماده ۳ آیین نامه تبصره بند (۵) ماده (۳) قانون)
گفتار سوم: شرایط و نحوه به کارگیری سلاح
مأمورین مسلح که حسب قانون مجاز به استفاده از سلاح می باشند منوط به شرایط ذیل می باشد.
۱- چاره ای جز بکارگیری سلاح نباشد.
۲- مقررات مربوط از جمله اخطار قبلی و عدم حصول نتیجه رعایت شده باشد.
۳- قبل از استفاده از سلاح برای متوقف نمودن وسایل نقلیه:(مستند به ماده ۶ قانون)
اولاً: در ایستگاههای ایست و بازرسی وسایل هشدار دهنده به اندازه لازم تعبیه شده باشد
۴- مأموران ذی ربط در صورت مشاهده فرار بازداشتی یا زندانی، پس از رعایت مقررات مربوط، در صورتی مجاز به تیراندازی می باشد که موارد ذیل را به ترتیب اقدام نموده باشند، ( مستند به ماده ۲ آیین نامه تبصره بند ۵ ماده ۳ قانون)
الف- با بهره گرفتن از امکانات موجود نسبت به تعقیب و دستگیری متواری اقدام کرده باشند.
ب- با صدای بلند و رسا سه مرتبه به فرد یا افراد متواری ایست بدهند.
ج- با رعایت اطراف و جوانب به نحوی که به دیگران آسیب نرسد، اقدام به شلیک هوایی نماید.
د- در صورت عدم تاٌثیر اقدامات فوق، خود متواری را از ناحیه کمر به پایین مورد هدف قرار دهند.
گفتار چهارم: موجبات مسئولیت مأمور:
به عنوان قاعده کلی، چنانکه در ماده، ۱۶ مقرر شده است.«هر گاه مأمور بر خلاف مقررات این قانون اقدام به کارگیری سلاح نماید حسب مورد وفق قوانین تحت پیگرد قرار گرفته و به مجازات عمل ارتکابی محکوم می گردد.»
در خصوص مسئوولیت (اعم از مدنی و جزایی) ضرورت دارد که این مهم بیشتر مورد بحث و بررسی قرار گیرد و قوانین مربوط نیز مورد مداقه و امعان نظر واقع شوند. مبحث یکسان مسئولیت مدنی مأمور: در بدو امر مواد قانونی مربوط بشرح ذیل مطرح می گردد: اصل ۲۲ قانون اساسی مقرر داشته است: «حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است مگر در مواردی که قانون تجویز کند» مادتین ۳۲۸ و ۳۳۱ قانون مدنی بیان می دارند: ماده ۳۲۸: «هر کس مال غیر را تلف کند ضامن آنست و باید مثل یا قیمت آنرا بدهد اعم از اینکه از روی عمد تلف کرده باشد یابدون عمد و اعم از اینکه عین باشد یا منفعت و اگر آن را ناقص یا معیوب کند ضامن نص قیمت آن مال است. ماده ۳۳۱ :« هر کس سبب تلف مالی بشود باید مثل یا قیمت آن را بدهد و اگر سبب نقص یا عیب آن شده باشد باید از عهده نص قیمت آن برآید» ماده ۱ و ۲ قانون مسئولیت مدنی مصوب ۷/۲/۱۳۳۹ چنین اظهار می دارد:
ماده ۱- «هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آذادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمه ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می باشد.»
ماده ۲- «در موردی که عمل وارد کننده زیان موجب خسارت مادی یا معنوی زیان دیده شده باشد دادگاه پس از رسیدگی و ثبوت امر او را به جبران خسارت مزبور محکوم می نماید و چنانچه عمل وارد کننده زیان فقط موجب یکی از خسارت مزبور باشد دادگاه او را به جبران همان نوع خسارتی که وارد نموده محکوم خواهد نمود».
با عنایت به مفاد فوق در صورتی که مأمور خلاف مقررات و قوانین از جمله قانون موصوف اقدام به تیراندازی نماید و منجر به خسارت مالی گردد و مطابق ماده (۳) قانون مسئولیت مدنی مقصر تشخیص داده شود چنانکه ماده مزبور عنوان داشته است: «دادگاه میزان زیان و طریقه و کیفت جبران آن را با توجه به اوضاع و احوال قضیه تعیین خواهد کرد جبران زیان را به صورت مستمری نمی شود تعیین کرد مگر آن که مدیون تأمین مقتضی برای پرداخت آن بدهد یا آن که قانون آن را تجدید نماید». یکی از مواردی که در قانون به صراحت، مسئولیت مالی مأمور را ذکر کرده است ماده ۱۵۹ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱/۲/۱۳۹۲ است که اقدام مأمور به لحاظ اینکه تصور کند امر آمر قانونی است و اشتباه وی قابل قبول باشد و منجر به ارتکاب بزه گردد، مسئولیت کیفری را زایل می کند اما دیه یا ضمان مالی به قوت خود باقی است. به استناد ماده ۹ قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب ۲۸/۶/۱۳۷۸ ضرر و زیانهای مادی و منافع ممکن الحصول می باشد چنانکه مقرر داشته است:«شخصی که از وقوع جرمی متحمل ضرر و زیان شده و یا حقی از قبیل قصاص و قذف پیدا کرده و آن را مطالبه می کند مدعی خصوصی و شاکی نامیده می شود. ضرر و زیان قابل مطالبه به شرح ذیل می باشد:
۱- ضرر و زیان های مادی که در نتیجه ارتکاب جرم حاصل شده است.
۲- منافعی که ممکن الحصول بوده و در اثر ارتکاب جرم، مدعی خصوصی از آن محروم و متضرر می شود.» با توجه به ماده ۲ قانون مسئولیت مدنی که خسارت مادی و معنوی را مطرح نموده است ( هر چندکه قانونگذار نحوه جبران خسارت معنوی را بیان نکرده است.) و ماده ۹ قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری که خسارتهای مادی و منافع ممکن الحصول را ذکر کرده است لذا بایستی حسب حکم دادگاه جبران خسارت صورت گیرد.
مبحث پنجم: شرایط مسئولیت کیفری سلسله مراتب فرماندهی در حقوق بین الملل
بر اساس حقوق بشر دوستانه بین المللی، فرماندهان وظیفه دارند تضمین کنند که مامورین تحت امر آنان در طول درگیری های مسلحانه، قواعد حقوق بشر دوستانه بین المللی را رعایت کنند. کوتاهی در انجام این وظیفه، موجب مسئولیت کیفری آنان می شود. صرف خودداری از انجام وظیفه که به موجب آن فرمانده به تکالیف مورد انتظار از او و هر کسی که در موقعیت اوست عمل ننموده، معمولاً با تنبیه نظامی برخورد می شود. امّا هنگامی که فرمانده در پیشگیری از نقض قواعد حقوق بشر دوستانه بین المللی توسط مامورین تحت امر خود یا در صورت ارتکاب مجازات مرتکبان این قواعد کوتاهی می کند، دادرسی کیفری میزان مجازات بر اساس شدّت و نوع جرم ارتکابی توسط مامورین زیر دست، تعیین و اعمال خواهد شد.^[۵۰] در واقع، فرماندهان نظامی و همه مقامات عالیه کشوری به خاطر موقعیت فرماندهی و تاثیر و نفوذ بر یگان ها و نیروهای تحت امر، این وظیفه را پذیرفته و بر عهده گرفته اند که از نقض قواعد حقوق بشر دوستانه بین المللی توسط مامورین تحت امر خود پیشگیری کنند. مسئولیت کیفری فرمانده در اصل ناشی از کوتاهی یا ترک فعل است. فرمانده به عنوان مافوق، با طفره رفتن از وظیفه مداخله برای تضمین رعایت حقوق بشر دوستانه بین المللی، در قبال رفتار ماموران تحت امر خود پاسخگو و حتی در برخی شرائط خاص، بیشتر سزاوار مجازات شناخته می شود. البته، این بدان معنا نیست که ماموران تحت امر از هر گونه تقصیر و در نتیجه، سرزنش و کیفر معاف باشند بلکه آن ها هم موظفند حقوق بشر دوستانه بین المللی را رعایت کنند و در صورت نقض قواعد حقوق بشر دوستانه بین المللی و ارتکاب جرائم، شخصا ًبه عنوان مباشرت در جرم پاسخگو و مسئول شناخته می شوند.
گفتار اول: مسئولیت فرماندهی
این که «آیا می توان فرماندهان نظامی را به خاطر نقض قواعد حقوق بشر دوستانه بین المللی توسط ماموران تحت امر، از نظر کیفری مسئول شناخت؟»، سوال اساسی است که دیوان عالی ایالات متحده آمریکا در سال ۱۹۴۶ در پرونده ژنرال یاماشیتا به آن پاسخ داده است.^[۵۱] در این پرونده، ژنرال تومویوکی یاماشیتا، فرمانده وقت نیروهای ژاپن در فلیپین در سال های۱۹۴۴- ۱۹۴۵، متّهم بود که به وظیفه خود مبنی بر کنترل عملیات افراد تحت فرماندهی خود که قوانین جنگ را نقض کرده اند، عمل ننموده است. در این پرونده که حکم صادره توسط قاضی «استون» رئیس دیوان قرائت شد اکثریّت قضات دادگاه این اصل را تایید کردند که قوانین جنگ، فرمانده نظامی را موظف کرده در حدود اختیارات خود، تدابیر مقتضی برای کنترل نیروهای تحت فرماندهی خود اتخاذ کند تا از ارتکاب اعمال ناقض قوانین جنگ که ممکن است منجر به اشغال سرزمین های جنگی به وسیله گروهی از سربازان شود، پیشگیری کند و اگر در نتیجه کوتاهی در اتخاذ تدابیر مقتضی، قواعد یاد شده نقض شود در این صورت، فرمانده شخصاً از نظر کیفری مسئول شناخته می شود. به نظر دیوان، خوداری فرماندهان نظامی از انجام  وظیفه برای پیشگیری از نقض قوانین جنگ، فلسفه وجودی این قوانین را به چالش می کشد و زیر سوال می برد. دیوان بر این اعتقاد بود که به طور مسلّم، انجام عملیات های نظامی توسط نیروها و یگان ها که دستورات و تلاش فرماندهان نتوانسته از تعدیات آن ها جلوگیری کند، به ارتکاب جرائمی منجر شده که هدف از قوانین جنگ این بوده که از وقوع آن ها جلوگیری کند. اگر فرمانده نیروهای حمله کننده از اتخاذ تدابیر معقول برای حمایت از غیر نظامیان و زندانیان جنگی غفلت کند و از کیفر مصون بماند، هدف از قوانین مربوط به جنگ برای حمایت از غیر نظامیان و زندانیان جنگی در برابر وحشیگری ها، نقض و زیر سوال برده می شود. از این رو، قوانین مربوط به جنگ پیشاپیش فرض نموده که از نقض آن از طریق کنترل عملیات های جنگی توسط  فرماندهان که در قبال ماموران تحت امر خود مسئولیت دارند، جلوگیری شود.
بنابراین، چنین فرض می شود که فرماندهان وظیفه دارند نیروهای تحت امر خود را کنترل و تضمین کنند تا آن ها حقوق بشر دوستانه بین المللی را رعایت کنند. کوتاهی در انجام این وظائف منجر به نقض قواعد حقوق بشر دوستانه بین المللی و موجب طرح دعوا، در جریان دادرسی کیفری و اعمال مجازات متناسب برای جرائم ارتکابی خواهد شد. در قضیّه دیگری که پس از جنگ جهانی دوم، ایالات متحده علیه «ویلهلم ون لیب» و همکاران وی (موسوم به پرونده فرماندهی عالی) طرح و اقامه کرد به صراحت اعلام شد که بر اساس اصول اساسی حاکم بر اختیارات و وظائف فرماندهی، فرماندهی که مشاهده می کند ماموران تحت امر وی، دستور مجرمانه مقامات عالیه را که او می داند مجرمانه است، اجرا می کنند و او بدون هر گونه اقدام و واکنشی به این رفتار مجرمانه، صرفاً نظاره گر ماجرا می شود، تعهّد اخلاقی حقوق بین الملل را نقض می کند. فرمانده نمی تواند از این  خود داری از اقدام، از مسئولیت بین المللی مبری و معاف شود.
در روند تحوّلی حقوق بشر دوستانه بین المللی، حدود ۳۰ سال طول کشید تا این اصول در یک کنوانسیون تدوین شود. رویّه قضایی ناشی از قضایای پس از جنگ جهانی دوّم از جمله قضایای یاد شده در بالا و نیز قضایای دادگاه نظامی بین المللی برای خاور دور (دادگاه توکیو) و دادگاه نظامی ایالات متحده در نورمبرگ تا اندازه ای در تدوین متن مادّه ۸۶ پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون های   راجع به کوتاهی در انجام وظیفه موثر بود. بر اساس  ماده ۸۶ پروتکل چهارگانه ژنو اول: ۱- طرفین معظّمین متعاهد و طرفین درگیری، هر گونه نقض شدید کنوانسیون ها و این پروتکل را مجازات و برای جلوگیری از  نقض های دیگر که از خودداری از انجام وظیفه ناشی می شود، هر گونه تدابیر لازم را اتخاذ خواهند نمود.^[۵۲] ۲- این واقعیّت که نقض کنوانسیون ها یا این پروتکل توسط مامور تحت امر صورت گرفته، مقامات عالی را از مسئولیت کیفری یا انضباطی مبری نمی کند، حسب مورد، اگر مقامات عالی می دانستند یا با استفاده اطلاعات موجود باید درک می کردند که در آن شرائط، مامور تحت امر در حال یا در شرف ارتکاب جرم است و این مقامات، تدابیر ممکن و در حدود اختیارات را برای پیشگیری و [در صورت ارتکاب] مجازات مرتکبان آن اتخاذ نکرده باشند. اکنون، اصل مسئولیت فرماندهی در بسیاری از دستوالعمل های نظامی و در بسیاری از اسناد بین المللی به ویژه در اسناد موسّس دادگاه های مختلف کیفری بین المللی و رویّه قضایی آن ها تایید و به رسمیت شناخته شده است.^[۵۳] در اساسنامه دادگاه های کیفری بین المللی برای رواندا و یوگسلاوی سابق تصریح شده که:« این واقعیت که هر یک از جرائم مندرج در این اساسنامه توسط مامور تحت امر ارتکاب یافته، مقام مافوق را از مسئولیت کیفری مبری نمی کند به شرط این که اثبات شود که مقام مافوق می دانسته یا دلایلی داشته که باید می دانسته که مامور تحت امر، این جرائم را مرتکب شده یا در شرف ارتکاب آن هاست و مافوق از اتخاذ تدابیر لازم و معقول برای پیشگیری از ارتکاب آن و در صورت ارتکاب مجازات مرتکبان آن خودداری کرده است.» دلیل اصلی طرح این نوع از مسئولیت به ویژه در عرصه کیفری بین المللی تایید این مساله است که در اغلب موارد، جرائم به این دلیل توسط کارمندان یا کارکنان دون پایه نظامی ارتکاب می یابد که مقامات مافوق آن ها از ارتکاب آن جلوگیری و یا مرتکبان آن را مجازات نمی کنند.  همان گونه که پیش از این گفته شد، به طور کلی، اتفاق نظر وجود دارد که مسئولیت فرماندهی برای این لازم است که بتوان افرادی غیر از مرتکبان مباشر جرائم را هم از نظر قضایی تعقیب نمود. اگر این نوع مسئولیت نباشد مقامات مافوق می توانند خود را از هر گونه تخلفی و خطائی مبرا بدانند؛ مثلاً استدلال کنند که نیروهای تحت امر در ارتکاب جرائم از دستورات آنان پیروی نکرده یا این که هیچ گاه در صحنه وقوع جرم نبوده اند. اکنون قانون صریح است: هرگاه اعمال نیروهای تحت فرماندهی، ناقض قواعد حقوق بشر دوستانه بین المللی بوده یا ممکن است در آینده ناقض قواعد حقوق بشر دوستانه بین المللی باشد، فرمانده وظیفه دارد مداخله و از ارتکاب آن اعمال جلوگیری و مرتکبان آن را مجازات کند.

۵- اقلیم مرطوب: شاخص خشکی۳۸ ≥I ≥ ۲۸ می­باشد.
۶- اقلیم بسیار مرطوب: شاخص خشکی بزرگتر و مساوی ۳۵ می­باشد.
با توجه به نتایج حاصل از طبقه بندی­های آب و هوا و آمار و اطلاعات منتشره از سوی سازمان آب و هواشناسی استان شهرستان پاوه بر اساس روش سیلیانف روسی و دمارتن دارای آب و هوای نیمه مرطوب می­باشد.
۳-۱۶ هیدرولوژی (منابع آب)
همانطور که در بحث بارشهای منطقه مورد مطالعه گفته شد. شهرستان پاوه با ۸۳۰ میلیمتر بارندگی سالیانه و برخورداری از توده هوای باران آور غربی و همچنین زمین شناسی و پوشش گیاهی خوب باعث شده تا از نظر جریان ­های هیدرولوژیکی غنی بوده؛ که به دنبال آن هم از لحاظ آبهای زیرزمینی و هم از لحاظ آبهای سطحی نسبت به سایر شهرستانهای استان غنی تر می­باشد. دراین فصل سعی می شود هیدرولوژی این شهرستان تحت دو عنوان هیدرولوژی آبهای سطحی و هیدرولوژی آبهای زیرزمینی مورد بحث و بررسی قرار گیرند.
۳-۱۷ هیدرولوژی آبهای سطحی
بر اساس اطلاعات شرکت آب منطقه­ای استان کرمانشاه متوسط تخلیه سالیانه رودخانه­های استان بالغ بر ۶۹۳۷ میلیون متر مکعب برآورد شده است که از این میزان ۴۲۹۷/۵۵ میلیون مترمکعب به خاک کشور عراق تخلیه شده و ۱۸۰۰ میلیون مترمکعب آن وارد رودخانه کرخه و ۸۳۹/۴۵ میلیون مترمکعب آن در استان مورد استفاده قرار می­گیرد. بسیاری از رودخانه­های استان از خروج آبهای سراب­ها سرچشمه می­گیرند. حوزه آبریز کرمانشاه در محدوده حوزه آبریز خلیج فارس و مجتمع بر دو حوزه وسیع آبخیز می­باشد همچنین کل منابع آبهای سطحی در این شهرستان ۱۳۰ میلیون مترمکعب بوده که ۳۹ میلیون از این آبها برداشت شده است(محمدی، ۱۳۸۷: ۹۴). هیدرولوژی آبهای سطحی این شهرستان بخشی از حوضه آبریز سیروان (بزرگترین رودخانه استان کرمانشاه) که خود هم جزیی از حوضه آبریز خلیج فارس می­باشد. به علت گسترده بودن وسعت و ارتفاع زیاد حوضه آبریز این شهرستان اکثر رودخانه ها و رودهای آن پر آب و جز رودهای دائمی به حساب می­آیند. در زیر بطور خلاصه به مهمترین رودهای محدوده مورد مطالعه پرداخته می­ شود.
۳-۱۸ رودخانه سیروان
یونیان قدیم به آن لیگوس می­گفتند. این رودخانه بزرگترین رودخانه استان کرمانشاه محسوب می­ شود که از حدود ۵/۳ کیلومتری جنوب غربی شهر سروآباد پس از اتصال دو رودخانه چم گردلان و چم کور تشکیل می­ شود. و در طی مسیر پس از پیوستن شعبات متعدد به آن به شهرستان پاوه وارد می­ شود و در محل دوآب، رود چم مرخیل که از ارتفاعات همین شهرستان سرچشمه می­گیرد به آن پیوسته و به همراه آن قسمتی از مرز ایران و عراق را تشکیل می دهد و در نهایت وارد سد دربندی خان عراق می شود. شاخه­ های متعدد آن گاوه­ رود، قشلاق، آزاد رود و پاوه رود می­باشد. که دبی لحظه­ای متوسط ۹۰۸ مترمکعب در ثانیه و آبدهی سالانه آن ۲۷۰۰ میلیون مترمکعب می­باشد. این رودخانه در حدود ۹۵ کیلومتر طول و شیب متوسط بستر آن کمتر از یک درصد می­باشد و در مناطق بی­کربناته در سازنهای سیلیکاته، بی­کربناته و بی­کربناته سولفاته جریان دارد. کل مساحت حوزه آبریز سیروان ۱۳۹۰۰ مترمربع است حداکثر ارتفاع این ۳۱۷۳ و حداقل ارتفاع آن ۶۵۰ متر می­باشد( سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۴: ۲۲). در حوزه سیروان ۱۲ دشت وجود دارد که جمع مساحت آنها بالغ بر ۱۵۹۸ کیلومتر مربع می باشد( مرادی، ۱۳۷۸: ۵).

این رود یکی از شاخه­ های رودخانه سیروان می­باشد. که از کوههای اوته با ارتفاع ۲۲۴۵ متر، نسار با ارتفاع ۱۹۱۰ متر،گرمزناو با ارتفاع ۲۲۷۰ و آتشگاه با ارتفاع ۲۱۷۸ متر واقع در حدود ۱۳ کیلومتری جنوب شهر پاوه سرچشمه می­گیرد منبع تغذیه رودخانه نزولات جوی و در جهت جنوب شرقی به شمال غربی جریان دارد. طول این رودخانه ۳۸ کیلومتر و شیب متوسط بسترآن ۶/۳دصد می­باشد و در نزدیکی روستای ژاله رحمان بیک در مرز عراق به سیروان متصل و وارد خاک عراق می­ شود( سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۴: ۲۶).
۳-۲۰ رودخانه لیله
رودخانه مذکور از ارتفاعات شاهو در جنوب شرق شهرستان پاوه سرچشمه گرفته، و در طول مسیر رودخانه­های آب سفیدبرگ، چمه قلعه، چم­گزان و بالاخان(جوانرود) را دریافت می­ کند. رودخانه لیله در جهت جنوب شرق به شمال­غرب جریان دارد و به نام­های لیله، لیلا و میاشوش خوانده می­ شود. مصب این رودخانه، آب سیروان می­باشد. منبع رودخانه نزولات جوی و چشمه است. طول رودخانه ۸۴ کیلومتر، شیب متوسط بستر آن ۲/۱ درصد و در مناطق بی­کربناته و در سازندهای سیلیکاته و بی­کربناته کلسیک جریان دارد.
۳-۲۱ رودخانه پاوه رود
سرچشمه اصلی آن سراب هولی در شرق پاوه می­باشد. که منبع تغذیه آن نزولات جوی و ذوب برفهای کوه شاهو در بهار و تابستان و از کوههای شاهو با ارتفاع ۲۳۴۰ متر، قلعه ولیان با ارتفاع ۲۳۶۰ متر، مرین با ارتفاع ۲۰۸۰ متر واقع در ۴ کیلومتری جنوب شرقی پاوه سرچشمه می­گیرد. این رود در مسیر خود روستاهای شمشیر، نسمه سفلی و علیا، گلال، خانقاه و دشه را مشروب ساخته و با جهت جنوب شرقی_شمال­غربی در محل دوآب نوسود به رودخانه سیروان می­ریزد. و از کشور خارج می­ شود. طول این رودخانه ۳۵ کیلومتر و شیب متوسط بستر آن ۹ درصد می باشد(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۴: ۲۶). از دیگر رودهای این شهرستان به رود زمکان، سراب هولی و …. اشاره نمود.
۳-۲۲ هیدرولوژی آبهای تحت الارضی
استان کرمانشاه دارای چشمه­های متعدد که بیشتر آنها دائمی و برخی ذارای چندین مترمکعب بر ثانیه دبی دارند که به دلیل وجود سیستم کارستی و انحلال سنگ­های آهکی است. بر اساس آخرین آمار موجود سالانه منابع آبهای زیرزمینی در حوزه عمل سازمان آب منطقه­ای غرب در شهرهای مورد مطالعه این استان تا پایان ۱۳۷۷ مجموعا ۱۰۰۴۰۰/۳ میلیون مترمکعب تخلیه آبهای زیر زمینی می­باشد.
در سال ۱۳۸۴ حجم کل آبهای زیرزمینی شهرستان پاوه ۵۴/۱۸۵۰۶۵۵ هزار مترمکعب بوده که ۱۸۳۴۰۰۰۰ هزار مترمکعب آن از کشور خارج شده و از باقی مانده آن یعنی ۵۴/۱۶۶۵۵ هزار مترمکعب نیز بهره ­برداری شده است. از کل آب­های استصحالی، ۹۰/ ۱۶۵۴۷ هزار مترمکعب در بخش کشاورزی و ۶۴/۱۰۷ هزار مترمکعب بوده است. درمنطقه سه چاه نیمه عمیق با ظرفیت ۹۵ مترمکعب حفر شده است که صرف بخش کشاورزی می­ شود. به دلیل اینکه آهک­های کارستیک کرتاسه در منطقه گسترش یافته، آبراهه ­های موجود در آهک­ها از حفره­ها و شکاف­ها به صورت چشمه­هایی با دبی زیاد خارج می­ شوند. تعداد ۴۷ چشمه و ۲ سراب در محدوده شهرستان وجود دارد. حجم آبدهی و سراب فوق ۱۶۸۸۱ هزار متر مکعب می­باشد( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ۱۳۸۶: ۱۳). وجود چشمه و سراب­های متعدد از جمله سراب شمشیر، سراب هولی در شمال­شرقی مرکز شهر پاوه( چشمه کارستی با ساختار گسلی، با آبدهی سالانه ۳ میلیون مترمکعب و ۱۰۰ لیتر در ثانیه)، چشمه بل در روستای هجیج از توابع شهرستان پاوه، چشمه شیخ حسن، چشمه بیار، دربند، هانه کوان، دوریسان، نوریاب، قله وز، بمیر، چشمه نمراو و … باعث شده تا شهرستان پاوه یک منطقه کارست تمام معنا نام گذاری شود.
۳-۲۳ خاک
خاک­های استان کرمانشاه تحت تأثیر شرایط زمین شناسی، اقلیم و توپوگرافی از وضغیت مناسبی برخوردار است، بدین ترتیب که عوامل محدود کننده رویش گیاهی مانند شوری، قلیائیت و سدیمی بودن در خاک­های این استان وجود ندارد و متناسب با نوع بهره ­برداری محدودیت عمق خاک برای ریشه دوانی انواع محصولات کشاورزی اعم از زراعی، باغی، پوشش جنگلی و مرتعی به ندرت دیده می شود(محمدی، ۱۳۸۸: ۹۹). به طور کلی استان کرمانشاه از دو بخش سرد سیری و گرسیری تشکیل شده است که مناطق گرمسیری آن در نوار مرزی غربی و جنوب­عربی به دلیل گسترش سازندهای مارنی، از نظر مواد تشکیل دهنده خاک چهره ویژه­ای دارد، بدین ترتیب که مقدار گچ در این خاک­ها قابل توجه است. اما در سایر نقاط استان درصد آهک خاک بیشتر می­باشد. با بررسی منابع خاک استان کرمانشاه استنتاج می­ شود که خاک­های این استان به طور عمده عبارتنداز:

لیتوسل : خاکی است از گروه خاک­های برون منطقه­ای Entiso که با سنگ مادری بسیار نزدیک بوده و بیشتر در اراضی پر شیب که حاصلخیزی آنها نیز کم است دیده می­ شود. در طبقه­ندی جدید آمریکایی بسیاری از این خاک ها در رده Entios قرار می­گیرند. در کوههای بسیار مرتفع تا به نسبت مرتفع و تپه های مرتفع وجود دارد.
ریگوسل: این خاک در کلیه اقلیم­ها یافت می­ شود و از گروه خاک­های برون منطقه­ای Entiso بوده و در اراضی پر شیب و واریزه­ای مشاهده می­ شود. در طبقه بندی جدید آمریکایی بسیاری از این خاک­ها در رده قرار می­گیرند. در کوهها و تپه­های به شدت فرسایش یافته مشاهده می­ شود.
ریگوسل­های آهکی: خاکی است از رده خاک­های ریگوسل که آهکی زیادتری دارد و مشخصات آن شبیه خاک های ریگوسل است. این خاک در کوههای به نسبت مرتفع، تپه­های با قلل مدور، فلاتها و تراسهای بالایی و واریزه­های بادبزنی شکل مشاهده می­ شود.
سولونچاک: این خاک­ها شامل خاک­های شور بوده و در شرایط نامناسب زهکشی به وجود آمده­اند. خاک­های سولونچاک دارای مقداری زیادی املاح بوده و مواد آلی آنها کم است و در دشتهای سیلابی مشاهده می­ شود.
کامبیوسل آهکی: این خاک­ها، خاک­هایی تکامل یافته با میزان مواد آلی متوسط و خاک­هایی به نسبت عمیق تا عمیق می­باشند. خاک­های کامبیوسل آهکی در اقلیم­های خشک و در مناطقی با شیب ملایم با بافتی سنگین همراه با آهک زیاد حضور دارند. این خاک­ها در طبقه بندی جدید آمریکایی در رده Aridisol قرار می­گیرند و در دشت های دامنه­ای و فلاتها و تراسهای بالایی مشاهده می­شوند.
در مورد خاک شناسی محدوده مورد مطالعه (شهرستان پاوه) می­توان گفت که بافت و خاک شناسی آن تقریبا منطبق بر توپوگرافی محیط خود می­باشد. به علت وجود شیب بسیار زیاد در شمال و شمال شرق این شهرستان و بارشهای نسبتا زیاد باعث شده تا خاک این منطقه در معرض فرسایش و شستشو قرار گرفته شود و همراه با جریان آب در مناطق پایین دست و پست خود حمل می­ شود.کوه شاهو بخشهایی از شمال، شمال شرقی و شرق و کوه آتشگاه و ماکوان قسمتهای جنوبی این شهرستان را در بر گرفته­اند. با توجه به اینکه این کوهها ادامه سلسله جبال زاگرس و از جنس آهک می باشند از نظر حجم خاک تشکیل شده و موجود برای رویش گیاه فقیر می­باشد. اما هرچه از ارتفاعات به سمت دره­ها و مناطق پایکوهی و تپه ماهورها یعنی به طرف روستای نوریاب و روستای دشه در سمت غرب و روستای خانقاه در سمت جنوب و روستاهای شمشیر و چورژی در سمت جنوبی شرقی حرکت کنیم، شاهد وجود دشتها و خاک ته نشین شده وعمیق می­باشیم.
اراضی منطقه پاوه را می­توان به چهار دسته طبقه بندی نمود:
۱- کوههای مرتفع وسنگی با انتهای تیز متشکل از سنگ آهکی که عموما بایر بوده و دارای پوشش گیاهی و خاک ناچیزی می­باشد.
۲- کوههای نسبتا مرتفع با برآمدگی سنگی در بعضی قسمتها دارای خاک کم عمق تا نیمه عمق بر روی مواد آهکی قرار گرفته است.
۳- ناهمواری با پستی و بلندی متوسط تا زیاد و فرسایش متوسط عموما با خاک نیمه عمیق بر روی مواد آهکی.
۴- دشتهای دامنه­ای نسبتا مسطح با پستی و بلندی کم خاک عمیق و بافت سنگین بر روی مواد آهکی( مرادی، ۱۳۷۱: ۸).
۳-۲۴ پوشش گیاهی
شهرستان پاوه به دلیل قرار گرفتن در دامنه رشته کوه­های زاگرس و وجود آب و هوای معتدل کوهستانی دارای چشم اندازها و مناظر زیبای طبیعی است.
موقعیت خاص جغرافیایی، ارتفاعات، نوع خاک، جهت دامنه­ها، وزش بادهای غربی و ورود جریانات مرطوب مدیترانه­ای سبب شده است که پوشش گیاهی خودروی خوبی به شکل جنگل و مرتع در منطقه ایجاد شود.
پوشش جنگلی منطقه بر تعدیل آب و هوا، مهار آب­های سطحی، حفظ خاک و محیط زیست شهرستان تأثیر می گذارد بنابراین نمی­ توان ارزش اقتصادی جنگل­های مذکور را نادیده گرفت.
پوشش گیاهی شهرستان از نظر ارتفاع در دو طبقه جدا از هم قرار گرفته­اند. یکی جامعه Guercus.brantii که در ارتفاعات ۱۶۰۰ تا ۲۳۰۰ متری و دیگری جامعه بلوط ایرانی Persica Guercas که در ارتفاعات ۶۰۰ تا ۱۶۰۰متری به صورت گونه­ های مختلف بلوط و سایر جوامع گیاهی دیده می­ شود.گونه غالب پوشش جنگلی منطقه درختان بلوط می­باشد، به طوری که سطح وسیعی از زیر حوضه رودخانه آب سیروان را جامعه درختان بلوط و پسته وحشی (بنه) پوشانده است. از دیگر گونه­ ها می­توان به آلبالوی وحشی( بلالوک)، آلوچه وحشی، گلابی وحشی(امرود، امرو یا حمرو)، انواع بید، تویلک، پلک، زالزالک وحشی(گویج)، بادام وحشی(ارژن)، کیکم(کیکف)، زبان گنجشک(ون)، مازوج(مازگار) و بوته تروک اشاره نمود. گیاه سقز(الئورزین) در اشتغال و چرخه اقتصادی ساکنین دهستان ماکوان نقش مهمی را ایفا می­ کند، به گونه ­ای که بعد از دامداری به عنوان دومین شغل خانوارهای این ناحیه محسوب می­ شود. سایر محصولات جنگلی نظیر مازوج، میوه­های جنگلی و …. نیز مورد استفاده شهرستان قرار می­گیرد(فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ۱۳۸۶: ۱۴).
۳-۲۵ حیات جانوری
وجود بارش­های نسبتا خوب همراه با پوشش گیاهی غنی باعث شده تا شهرستان پاوه از لحاظ زندگی جانوری هم متنوع باشد البته بین هر سه عنصر یعنی بارش، پوشش گیاهی و زندگی جانوری یک رابطه مستقیم برخوردار است. بارش متنوع پوشش گیاهی متنوعی را به وجود می ­آورد، پوشش گیاهی هم به نوبه خود در به وجود آوردن زیست جانوری متنوع مؤثر می­باشد. هرچند شهرستان پاوه کوهستانی ترین شهرستان استان محسوب شده، و قسمت اعظم آن را ارتفاعات پوشانده است؛ اما در مناطق پست­تر و کم ارتفاع­تر و نواحی دره­ای و کوهپایه­ای به علت وجود آبهای سطحی و جنگل­ها وهمچنین آب و هوای معتدل امکان زیست را برای جانوران و پرندگان مهاجر و بومی فراهم آورده است. بیشتر حنگل­های این شهرستان در قسمتهای غربی، جنوب­غربی و شرقی بوده که بیشترین تنوع جانوری در این جهت­ها وجود دارد. مهمترین حیوانات این منطقه گرگ، روباه، شوکا(کوچکترین گوزن دنیا)، قوچ میش، پلنگ، شغال، خرس قهوه­ای، کل بز، گربه وحشی، کفتار، گراز و… می­باشد. از میان پرندگان هم می توان به کبک، تیهو، کبوتر چاهی، بلدرچین، قمری، چلچله، سبزه قبا، دارکوب، دم جنبانک، کلاغ، فیقه و …. را نام برد. متاسفانه از یک طرف به علت شکار بی رویه و آتش زدن جنگل­ها و از طرف دیگر به علت کم کاری و سهل انگاری مراکز مرتبط از جمله محیط زیست در طی چند سال اخیر استعداد گونه­ های جانوری در منطقه به شدت کاسته شده است. تنها در سال ۱۳۵۷ جنگل­های مرخیل به عنوان منطقه شکار ممنوع معرفی شده است و در سال ۱۳۷۸ به عنوان منطقه حفاظت شدهاعلام شد.
۳-۲۶ جاذبه های گردشگری، تاریخی و معماری
تاریخ اورامان تاریخی پر حادثه ولی نانوشته است وآنچه که هم نوشته شده عموما توسط فاتحین بوده است. به جرات می­توان گفت در هر جمله ای که به این منطقه شده است مقاومت سرسختانه ای صورت گرفته است.گذشته از آن به علت صعب العبور وکوهستانی بودن معمولا مخالفین حکومتها در ادوار گذشته برای حفظ جان و یا سازماندهی امکانات خود به این ناحیه پناه آورده­اند که آخرین مورد آن حضور یکی از شاهزادگان قاجار بنام سالارالدوله در اورامان حدود ۹۰ سال قبل بوده است در کمتر روستا یا شهری مزار یا مقبر ه ای از بزرگان و شخصیت های تاریخی وجود ندارد.کلمه پیر به معنای مراد و مرشد ویا رهبر مذهبی و احتمالا سیاسی از تقدس برخوردار بوده ومشهور است که اورامان ۹۹ پیر داشته است که به ۹۹ پیر اورامان معروفند.قطعا این پیران همگی در یک مقطع تاریخی خاص نبوده بلکه در دنباله هم آمده اند. از جمله مقبره این پیران میتوان به پیر میکائیل در روستای دودان و در نزدیکی شهر باینگان ، پیر خدر بر فراز کوه شاهو و پیر شالیار اشاره کرد..
۳-۲۶-۱ آرمگاه سلطان اسحاق:
به طور کلی اورامانات محل شکل­ گیری، گسترش و افول جنبش یارسان یا آیین پردی وری بوده است. بعد از استقرار امپراطوری­های عثمانی و صفویه در قلمرو سابق خلافت عباسیان و منازعات طولانی مدت آنها با همدیگر، پیروان اهل حق مورد سرکوب و تعرض بی رحمانه این امپراطوری­های قرار گرفته و بسیاری از آنها به نقاط دور دستی در نواحی مختلف خاورمیانه فرار و مهاجرت می­ کنند. این گروه خود را به سلطان سهاک و سایر بزرگان و بنیانگذاران این آیین و سرزمین عروج آنها یعنی اورامان و به طور ویژه روستای ساحلی شیخان سفر می­نمایند. مقبره بزرگان اهل حق در این روستای فعلا نیمه متروکه بر ساحل رودخانه سیروان و در حدود ۴۰ کیلومتری شمال غربی پاوه قرار گرفته است. جاده­ای فرعی از جاده اصلی پاوه_ نوسود در نزدیکی روستای نیسانه جدا شده و به بارگاه بزرگان یارسان منتهی می­گردد. این جاده فعلا خاکی بوده، اما چند باری تعریض و بهسازی شده است(ولدبیگی، ۱۳۸۸: ۳۶).