۲-۷- روش های استخراج ترکیبات موثره از گیاهان
۲-۷-۱- روش سنتی استخراج
۲-۷-۱-۱- اصول و مکانیسم استخراج
تکنیک­های کلاسیک برای استخراج با حلال مواد موثره از ترکیبات گیاهی به نوع حلال انتخابی، حرارت و همزدن وابسته است. این روش ها عبارتند از : روش غرقابی، سوکسله، خیساندن و پرکولاسیون با یک مخلوط آب-الکل یا چربی داغ است. سوکسله یک روش استاندارد و مرجع اصلی برای ارزیابی اجرای دیگر روش­های استخراج جامد- مایع است. استخراج با سوکسله تکنیک ثابت شده ای است که به جز موارد محدودی همچون استخراج ترکیبات حساس به حرارت، نسبت به روش­های استخراج دیگر برتری دارد. در مدتی که مواد گیاهی با حلال در تماس است، انتقال جرم ترکیب مورد نظر از ماده غذایی به حلال صورت می گیرد که این انتقال در سه مرحله انجام می گیرد: ۱- ماده در حلال حل می گردد ۲- محلول از داخل ماده غذایی به سطح حرکت می کند ۳- محلول در حلال پخش می گردد. بنابراین زمان استخراج بایستی به حد کافی باشد تا حلال به خوبی حداکثر مقدار ماده را استخراج کند (وانگ^[۴۹] و ولر، ۲۰۰۶).

۲-۷-۱-۲- جنبه های عملی برای روش سنتی استخراج
برای استخراج مواد گیاهی مورد نظر با بهره گرفتن از روش سنتی استخراج ، باید یک حلال استخراجی مناسب انتخاب شود. حلال های مختلف، عصاره­ها و ترکیبات عصاره­ای مختلفی را استخراج می­ کنند. همچنین، استخراج با سوکسله به میزان زیادی به خصوصیات بافت گیاهی و اندازه ذرات وابسته است به عنوان مثال انتشار(دیفوزیون) درونی ممکن است مرحله محدود کننده در طی استخراج باشد. زمان استخراج عامل مهمی بوده و به چند عامل بستگی دارد:
۱) حلالیت ماده درون حلال: بسته به نوع حلال استخراجی متفاوت است.
۲) دمای استخراج: افزایش دما باعث افزایش سرعت استخراج می­ شود اما امکان تجزیه ترکیبات حساس به حرارت در دماهای بالا وجود دارد.
۳) سطح تماس: سرعت انتقال جرم به طور مستقیم به سطح ماده غذایی بستگی دارد بنابراین هر چه ذرات مواد گیاهی ریزتر باشد سرعت استخراج افزایش می یابد.
۴) سرعت جریان حلال : هر چه سرعت جریان حلال بیشتر باشد، باعث کاهش لایه مرزی در سطح مواد گیاهی شده و در نتیجه باعث افزایش سرعت استخراج می گردد.
کاربرد­های صنعتی گسترده، قابلیت تجدید، کارایی بهتر و امکان دستکاری کمتر در عصاره استخراجی، از مزیت های استخراج با سوکسله نسبت به دیگر روش های نوین استخراج هستند. با این حال در مقایسه با روش­های نوین استخراج، سوکسله یک روش قدیمی است و مصرف حلال بالایی داشته و نیاز به زمان زیادی دارد. اخیراً سمیت بعضی حلال های مورد استفاده در روش سوکسله مورد سوال قرار گرفته است.
۲-۷-۲- روش استخراج به کمک اولتراسوند^[۵۰](UAE)
۲-۷-۲-۱- اصول و مکانیسم استخراج
امواج صوتی که فرکانس های بالاتر از ۲۰ کیلو هرتز دارند، نوسان­های میکانیکی در یک ماده جامد، مایع و گاز ایجاد می­ کنند. برخلاف امواج الکترومغناطیسی، امواج صوتی باید در یک ماده پخش شوند و دارای چرخه­های انبساط و انقباض در طی پخش در محیط می باشند. انبساط باعث افزایش فاصله مولکولی شده و انقباض آنها را با هم تحت فشار قرار می دهد. در حالت انبساط، حباب هایی در یک مایع ایجاد می­ شود و فشار منفی تولید می کند. حباب­های تشکیل شده، رشد و در نهایت متلاشی می­شوند (پدیده کاویتاسیون^[۵۱]).
دو طرح کلی استخراج کننده­ های همراه با اولتراسوند، حمام­های اولتراسوند و سیستم پروب اولتراسوند است. تاثیرات میکانیکی اولتراسوند، باعث نفوذ بیشتری از حلال به درون مواد سلولی شده و انتقال جرم را بهبود می دهند. اولتراسوند در طی استخراج می تواند همچنین دیواره های سلولی را تخریب کند و باعث تسهیل آزاد سازی محتوای آن شود. بنابراین، تخریب سلولی کارآمد و انتقال جرم موثر، دو فاکتور اصلی هستند که باعث افزایش استخراج با اولتراسوند می­ شود. برخلاف استخراج کننده­ های معمولی، عصاره های گیاهی در اثر اولتراسوند، از عرض دیواره­ های سلولی انتشار پیدا کرده و باعث پاره شدن دیواره سلولی در زمانی کوتاهتر می­ شود (ویلخا^[۵۲] و همکاران، ۲۰۰۸).
۲-۷-۲-۲- جنبه های عملی برای استخراج به کمک اولتراسوند
برای دستیابی به یک استخراج مناسب با اولتراسوند، در نظر گرفتن بعضی ویژگی­های گیاهان همچون مقدار رطوبت، اندازه ذرات و حلال مورد استفاده برای استخراج ضروری می­باشد. علاوه بر این فاکتور های زیادی شامل فرکانس، فشار، دما و زمان، مکانیسم عمل اولتراسوند را تحت تاثیر قرار می­ دهند (وانگ و ولر^[۵۳]، ۲۰۰۶).
فرکانس اولتراسوند تاثیرات زیادی روی بازده و سرعت استخراج دارد. همچنین اثرات اولتراسوند روی بازده و سرعت استخراج اولتراسوند بسته به ماهیت مواد گیاهی استخراجی فرق می کند.
پراکنش امواج اولتراسوند درون یک استخراج کننده پارامتر کلیدی در طراحی استخراج کننده­ های اولتراسوند است. حداکثر قدرت اولتراسوند در پیرامون سطح منتشر کننده پروب اولتراسوند مشاهده می­ شود. شدت اولتراسوند به طور ناگهانی با افزایش فاصله از سطح منتشر کننده و همچنین با افزایش حضور ذرات جامد کاهش می یابد. به منظور جلوگیری از توقف امواج یا تشکیل نواحی آزاد جامد^[۵۴] برای عبور بهتر امواج اولتراسونیک، معمولاً از عمل همزدن یا تکان دادن استفاده می­ شود (ویناترو^[۵۵] و همکاران، ۱۹۹۷).
استخراج به کمک اولتراسوند یک روش ساده بوده و جایگزین مناسبی برای روش های سنتی استخراج است. فواید اصلی استفاده از اولتراسوند در استخراج جامد-مایع شامل افزایش بازده استخراج و سرعت استخراج است. اولتراسوند می تواند دمای عملیاتی را کاهش دهد و امکان استخراج ترکیبات حساس به حرارت را فراهم سازد. در مقایسه با تکنیک­های استخراج جدید دیگر همچون استخراج با مایکروویو، دستگاه اولتراسوند ارزان تر است و اجرای آن راحتتر می­باشد. استخراج به کمک اولتراسوند مشابه استخراج با سوکسله می تواند با هر حلالی برای استخراج دامنه وسیعی از ترکیبات طبیعی استفاده شود (وانگ و ولر، ۲۰۰۶).
۲-۸- مروری بر پژوهش های انجام شده
نگرو و همکاران (۲۰۰۳) در آزمایشی که برروی تفاله انگور قرمز در ایتالیا انجام شد مقدار ترکیبات کل فنلیک تفاله ۱۶۱ گرم در کیلوگرم ماده خشک گزارش نمودند.
پکیک و همکاران (۱۹۹۸) مخلوط اتیل استات و آب را بعنوان بهترین حلال برای استخراج ترکیبات فنلی از هسته انگور معرفی کردند، زیرا این ترکیب بخشی از ترکیبات فنلی که در بخش چرب غذا قابلیت حل شدن دارند را استخراج می کند و همچنین به علت نقطه جوش پایین به سهولت قابل جداسازی می­باشد.
کاراکبی و همکاران (۲۰۰۸) ترکیب ۷۰ – ۵۰ % آب و اتانول و دمای ۸۴ درجه سانتی ­گراد را شرایط بهینه برای استخراج trans-resveratrol و اسید فرولیک از ساقه انگور معرفی کردند.
روزبهان و همکاران (۱۳۸۷) گزارش کردند که تفاله انگور قرمز (واریته سیاه سردشت) منبع خوبی از آنتی اکسیدان­های طبیعی است و غلظت ppm 350 از این آنتی اکسیدان دارای کارایی خوبی در کند نمودن روند اکسیداسیون روغن خام سویا بوده است.
ابوطالبیان (۱۳۸۵) برای استخراج ترکیبات فنولی و فلاونوئیدی از گیاهان نعناع، پونه و ریحان از سه حلال آب، متانول ۸۰% و اتانول ۸۰% استفاده کرد و حلال متانول به عنوان بهترین حلال انتخاب شد. این محقق میزان استخراج ترکیبات فنولی با بهره گرفتن از متانول ۸۰% را به ترتیب ۱۶/۵۸، ۳۲/۶۷ و ۸۳/۲۳ میلی گرم معادل اسید تانیک در وزن خشک گیاه و ترکیبات فلاونوئیدی به ترتیب ۸/۵۲، ۱۷/۵۱ و ۱۹/۴۵ میلی گرم معادل اپی کاتکین در وزن خشک گیاه گزارش کرد.
گلی^[۵۶] و همکاران (۲۰۰۵)، نشان دادند که در میان روش­های استفاده شده برای استخراج ترکیبات فنولیک از پوست سبز پسته، روش استفاده از حلال آب به همراه امواج اولتراسونیک و آب به تنهایی دارای بالاترین درصد استخراج ترکیبات فنولیک بودند، البته درصد استخراج با بهره گرفتن از این دو روش تفاوت معنی داری با روش استفاده از حلال متانول و امواج اولتراسونیک نداشت.
بامداد (۱۳۸۲) میزان ترکیبات فلاونوئیدی در زیره سیاه و میخک را به ترتیب ۶۰/۲ و ۵ میلی گرم در گرم وزن خشک گزارش کرد. احمدی و همکاران (۲۰۰۷) گزارش دادند که میزان کل ترکیبات فلاونوئیدی در کرفس کوهی ۵۹۵/۰ میلی گرم در وزن خشک است و نسبت کل فلاونوئیدها به کل ترکیبات فنولیک محاسبه شده ۵۸% بود.
عربشاهی و اروج^[۵۷](۲۰۰۷)، از سه حلال متانول، آب و استون برای بررسی خصوصیات آنتی اکسیدانی برگ های شاه توت استفاده کردند که حلال متانول بیشترین میزان ترکیبات فنولی(۳۲/۹ گرم اسید گالیک در ۱۰۰ گرم عصاره خشک) را استخراج کرد.
سینگ^[۵۸] و همکاران (۲۰۰۲)، ۳ حلال مختلف(آب، متانول و اتیل استات) را برای استخراج ترکیبات فنولیک از پوست و دانه انار استفاده نمودند که در این تحقیق متانول بیشترین بازده را نشان داد.
اوزتورک^[۵۹] و همکاران (۲۰۰۷)، از دو حلال متانول و کلروفرم برای بررسی فعالیت آنتی اکسیدانی ریشه و ساقه Rheum ribes استفاده کردند. عصاره کلروفرمی ریشه میزان ترکیبات فلاونوئیدی بیشتری را در مقایسه با عصاره متانولی(۵۹/۱۴۵ در برابر ۲۳/۱۶ میکروگرم معادل کوئرستین به میلی گرم عصاره) استخراج کرد. میزان ترکیبات فنولی نیز به ترتیب ۶۶/۴۸ و ۹۱/۲۵ میکروگرم پیروکاتکول به میلی گرم عصاره گزارش شد. میزان این ترکیبات در هر دو عصاره برای ساقه اختلاف کمی داشت. همچنین عصاره کلروفرمی ریشه فعالیت بهتری از استاندارد کوئرستین در سیستم بتاکاروتن- اسید لینولئیک برای جلوگیری از پراکسیداسیون لیپید نشان داد.
در بررسی فعالیت آنتی اکسیدانی و استخراج ترکیبات فنولی از کاه گندم از حلال هایی همچون اتانول، اتانول ۷۰% آبی، متانول ۷۰% آبی و استون ۵۰% آبی استفاده شده است که حلال استون ۵۰% آبی بیشترین مقدار ترکیبات فنولیک را از کاه گندم استخراج کرد (زو و یو^[۶۰]، ۲۰۰۴). همچنین استخراج ترکیبات فنولی از قارچ خوراکی با بهره گرفتن از ۴ نوع حلال (آب، متانول، اتیل استات و پترولیوم اتر) صورت گرفت که عصاره آبی دارای بیشترین مقدار ترکیبات فنولیک بود (چونگ و همکاران، ۲۰۰۳). روش سوکسله، روش معمول برای استخراج این ترکیبات می­باشد که راندمان آن به نوع حلال نیز بستگی دارد ولی عمدتاً از آب، متانول، اتیل استات و دی اتیل اتر برای استخراج پلی فنل ها استفاده گردیده است. برای استخراج با سوکسله مزایایی همچون تماس کامل نمونه و حلال در طول مرحله استخراج، عدم نیاز به روش فیلتراسیون و استفاده ساده و مناسب باید مد نظر باشد. اجزای جانبی همچون یک پمپ خلا، یک واحد جداسازی غشایی، یک منبع اولتراسوند یا مایکروویو و سیال فوق بحرانی می تواند با روش سوکسله به منظور بهبود اجرای آن ترکیب شود (وانگ و ولر، ۲۰۰۶).
واتم و همکاران (۲۰۰۳) گزارش کردند که اغلب ترکیبات پلی فنلی موجود در سیب به صورت باند شده با کربوهیدرات­هایی مانند گلیکوزیدها هستند و این موضوع باعث کاهش کارایی آنها بعنوان آنتی اکسیدان می گردد.برخی از قارچ­ها در طی تخمیر پسماندهای لیگنوسلولزی آنزیم­ های متابولیسمی تولید می­ کنند و در نتیجه فعالیت این آنزیمها ترکیبات فنلی آزاد می­گردند.
آجیلا و همکاران (۲۰۱۱) برای بهبود میزان استخراج آنتی اکسیدان­های تفاله سیب از تخمیر توسط قارچ فانروچیت کریزوسپوریوم بهره گرفتند. نتایج حاصل نشان داد تفاله­های تخمیر شده دارای مقادیر بالاتر ترکیبات فنلی بوده و اثرات آنتی اکسیدانی قویتری نسبت به تفاله­های تخمیر نشده نشان دادند.
از تخمیرهای میکروبی محصولات متنوعی بدست می آید. وانگ و همکاران (۲۰۰۷) گزارش کردند که دوچی نوعی محصول چینی تخمیر شده توسط آسپرژیلوس اریزه منبعی خوبی از آنتی اکسیدان­های طبیعی است.
لین و همکاران (۲۰۰۶) گزارش کردند که غلظت بالایی از ترکیبات فنلی از سویای تخمیر شده توسط آسپرژیلوس اریزه نسبت به نمونه تخمیر نشده بدست آمد.
دالجیت سینگ و همکاران (۲۰۱۱) شرایط بهینه فعالیت آنتی اکسیدانی آسپرژیلوس فومیگاتوس را ۵% ساکارز، ۰۵/۰ % نیترات سدیم و دمای انکوباسیون ۳۵ درجه سانتی ­گراد معرفی کردند.
کاربرد اولتراسونیک به عنوان یک تکنیک آزمایشگاهی برای استخراج مواد گیاهی به طور وسیعی بررسی شده است. چندین مقاله مروری قبلا درباره استخراج متابولیت های موجود در ریشه گیاهان، فلاونوئیدها از غذاها با بهره گرفتن از طیفی از حلال ها و مواد فعال زیستی از گیاهان منتشر شده است. دامنه کاربرد های استخراج منتشر شده شامل مواد گیاهی، روغن، پروتئین و ترکیبات فعال زیستی از مواد گیاهی هستند(ویناترو^۲، ۲۰۰۱).
با بهره گرفتن از اولتراسوند می توان تغییراتی را در شرایط فرایند همچون کاهش دما و فشار در مقایسه با روش معمولی استخراج ایجاد کرد. رومهان و گوردون^[۶۱] (۲۰۰۲) بیان کردند برای استخراج پایرترین^[۶۲] از گل های Pyrethrum با حلال هگزان بدون اولتراسوند، بازده استخراج با دمای استخراج افزایش یافت و حداکثر بازده در c˚۶۶ به دست آمد. در حالی که با اولتراسوند، چنانچه استخراج بهینه در محدوده دمایی c˚۴۰ تا۶۶ اتفاق بیافتد، تاثیر دما در این محدوده روی بازده استخراج قابل اغماض است. بنابراین استفاده از روش استخراج با اولتراسوند برای ترکیبات حساس به حرارت مناسب می­باشد زیرا ممکن است در شرایط عملیاتی سوکسله به دلیل دمای استخراج بالا، تغییر کرده باشند. با این حال باید توجه نمود زمانی که اولتراسوند حرارت تولید می کند، باید به دقت دمای استخراج را کنترل کرد. زمان سونیکاسیون نیز باید به دقت مورد توجه باشد زیرا سونیکاسیون زیادی می تواند به کیفیت عصاره ها آسیب بزند (رومهان و گوردون، ۲۰۰۲).
روش اولتراسوند برای استخراج مواد موثره ای همچون اسانس ها، روغن ها و پلی فنل ها از گیاهان استفاده شده است (ویلخا^[۶۳] و همکاران، ۲۰۰۸). اولتراسوند می تواند بازده استخراج را افزایش دهد. شارما و گاپتا^[۶۴] (۲۰۰۴) گزارش کردند که اولتراسونیکاسیون یک پیش تیمار حیاتی بوده و باعث افزایش راندمان استخراج روغن ها از بادام، زردآلو و سبوس برنج گردیده است. برای استخراج ساپونین از جینسنگ^[۶۵] به کمک اولتراسوند، بازده کل و بازده ساپونین استخراجی به ترتیب ۱۵ و ۳۰% افزایش یافت. اولتراسوند همچنین می تواند سرعت های استخراج را افزایش و کیفیت عصاره ها را بهبود دهد(هیو^[۶۶] و همکاران، ۱۹۹۴). سرعت های استخراج کاروون^[۶۷] و لیمونن^[۶۸] با روش استخراج به کمک اولتراسوند با بهره گرفتن از هگزان بسته به دمای به کار رفته، ۳/۱ تا ۲ برابر سریعتر از روش های استخراج معمولی بود. بنابراین بازده و کیفیت کاروون بدست آمده بهتر از روش معمولی بود. استفاده از اولتراسوند، زمان استخراج را به حداقل نصف زمان مورد نیاز با روش های استخراج معمولی بدون هر گونه تغییر در ترکیب روغن­های استخراجی کاهش داد(چمات و همکاران، ۲۰۰۴).
وو^[۶۹] و همکاران(۲۰۰۱) دریافتند که استخراج ساپونین های جینسینگ با اولتراسوند تقریبا سه برابر سریعتر از روش استخراج سوکسله انجام گرفت. استخراج به کمک اولتراسوند همچنین به عنوان یک روش مناسب برای استخراج ترکیبات فعال زیستی از گیاه Solvia officinalis و گل های Hibiscus tiliaceus ، آنتی اکسیدان­ها از گیاه رزماری و استروئیدها و تری ترپن ها از Chresta spp بود (وانگ و ولر، ۲۰۰۶).
افزایش بازده استخراج با روش اولتراسوند در مقایسه با روش های کلاسیک در آب و اتانول برای رازیانه، رازک ها، گل جعفری و نعناع به ترتیب ۳۴% ، ۱۲% ، ۳% و ۷% بود (ویناترو، ۲۰۰۱). وجود تغییرات در درصد بازده استخراج عمدتاً به دلیل ساختار ویژه محصول است.
آلبو^[۷۰] و همکاران (۲۰۰۴) تاثیر حلال های مختلف و اولتراسوند را بر استخراج اسید کارنوسیک^[۷۱] از رزماری بررسی کردند. استفاده از روش استخراج همزنی معمولی با اتانول به طور معنی داری در مقایسه با اتیل استات و بوتانون تاثیر کمتری داشت. کاربرد اولتراسوند، عملکرد نسبی اتانول را در مقایسه با دو حلال دیگر بهبود داد. بنابراین عمل اولتراسونیکاسیون ممکن است وابستگی به یک حلال را کاهش داده و قابلیت استفاده از حلال­های جایگزین را که از نظر اقتصادی، محیطی، سلامتی و ایمنی مناسب اند، فراهم سازد. آنتراکینون­های حاصل از ریشه Morinda citrifolia ترکیبات فعالی هستند که تاثیرات درمانی از خود نشان داده و در کاربرد های دارویی ضد سرطانی استفاده می شوند. همویمول^[۷۲] و همکاران (۲۰۰۶) استفاده از روش استخراج با اولتراسوند را برای بهبود ضریب استخراج آنتراکینون ها از ریشه M.citrifolia با حلال تحقیق کردند. استخراج با اولتراسوند در یک سیستم آب- اتانول ، ۷۵% کاهش را در زمان و بازده استخراج در مقایسه با نمونه های غیرسونیک شده ایجاد کرد.
راستاقنو^[۷۳] و همکاران (۲۰۰۳) استخراج ایزوفلاوون­ها را از سویا با اولتراسوند ارزیابی کردند که ضریب استخراج تا ۱۵% بهبود یافته بود اما راندمان استخراج به حلال آلی مورد استفاده وابسته بود. مخصوصا، ۴۰- ۶۰ % آب برای بهبود ضریب استخراج لازم بود که به دلیل قطبیت نسبی ایزوفلاوون­ها بود.
روسانگلا و همکاران^[۷۴](۲۰۰۷)، ترکیب شیمیایی عصاره­های چای مت^[۷۵] (برگ های Ilex paraguariensis) را تحقیق کردند. تاثیر تیمار اولتراسونیک منجر به بهبود بازده میزان کافئین و اسید پالمیتیک در حلال متانول شد.

• تعداد مدل های مورد نیاز وحل آنها به تعداد واحدهای تحت بررسی است که تا حدودی حجم محاسبات را افزایش می دهد.

• اضافه کردن یک واحد جدید به مجموعه واحدهای قبلی بررسی شده موجب تغییر در امتیاز کارایی تمامی واحدها می گردد.

• تغییر در نوع و تعداد ورودی ها ممکن است در نتایج ارزیابی تغییر دهد.

• با افزایش تعداد متغیر های ورودی و خروجی تعداد واحدهای کارا نیز افزایش می یابد.

یک کار عملی در الگوبرداری در بانکداری

مقدمه

همان طوری که گفته شد DEA یک تکنیک مبتنی بر برنامه ریزی خطی است که عملکرد نسبی واحدهایی با چند ورودی و چند خروجی را محاسبه می نماید.این روش برخلاف تکنیک هایی مانند تحلیل نسبت ها یا رگرسیون از مشکلات کمتری برخوردار است؛زیرا در تحلیل نسبت ها مشکل عبارت است از اینکه نسبت های متفاوت عملکرد مبهمی از واحد تصمیم گیرنده را نشان می دهد. در فصل ۱ اشاره کردیم که سنجش کارایی برای ارزیابی عملکرد بانک ها از اهمیت ویژه ای بر خوردار است ، اما آن چه که در واقع صورت می پذیرد استفاده از روش های غیر علمی است. به همین منظور در فصل ۳ به بیان مدل هایی از روش علمی DEA پرداختیم، و بر تحقیقات گذشته مروری اجمالی داشتیم. همچنین مدل هایی که در این پژوهش استفاده می کنیم را معرفی نمودیم.

در این بخش از پژوهش به قسمت بسیار مهم و اساسی از فرایند تحقیق که همان تبیین مدل های مورد استفاده در تحقیق است اشاره می کنیم.اما پیش از آن جامعه آماری،پرسش تحقیق، روش تحقیق، روش های گردآوری اطلاعات و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات را مرور می نماییم.

روش تحقیق

روش تحقیق، توصیفی و با بهره گرفتن از استدلالهای ریاضی است ودر نهایت تحلیل نتایج به روش توصیفی می باشد.

جامعه مورد مطالعه

معمولا در هر پژوهش جامعه مورد بررسی یک جامعه آماری است که پژوهشگر مایل ا ست درباره صفت یا صفات متغییر واحد های آن به مطالعه بپردازد.(مقیمی،۱۳۸۰،ص ۳۶).
جامعه آماری عبارت است از مجموعه ای از افراد، اشیاء ، و … که حد اقل در یک صفت مشترک باشند. معمولا جامعه آماری را باNنمایش می دهند.

روش گردآوری اطلاعات:

روش های گردآوری اطلاعات در این پژوهش را به طور کلی می توان به دو دسته کتابخانه ای و میدانی تقسیم نمود.در خصوص جمع آوری اطلاعات مربوط به ادبیات موضوع و پیشینه از روش های کتابخانه ای و در خصوص جمع آوری اطلاعات برای تایید یا رد سوالات /فرضیه های پژوهش از روش میدانی(بررسی اسناد و مدارک بانک ها در زمینه ارزیابی عملکرد)استفاده شده است.

روش تجزیه و تحلیل اطلاعات:

در این پژوهش برای سنجیدن کارایی شعب بانک و پیش بینی تغییرات تقاضا و تغییرات خروجی برای دوره بعد،از مدل CCRکه یکی از مدلهایDEA می باشد استفاده نموده ایم.نرم افزارهایی برای حل مدلهای DEA ارائه شده است که در این بین ما نرم افزار GAMSرا به خاطر آشنایی با آن ،سادگی و همچنین به دست آوردن جوابهای کامل از آن انتخاب می کنیم.

فرایند ارزیابی عملکرد شعب در این تحقیق:

جامعه آماری مورد نیاز در این تحقیق مربوط به ۳۰ شعبه از بانک های ملت در استان گیلان در سال ۱۳۹۰ می باشد.
فرایند ارزیابی شامل مراحل زیر است:
۱-شناسایی هدف ارزیابی
۲-تعیین ورودی ها و خروجی ها
۳-انتخاب مدل DEA برای رسیدن به هدف
۴-پیدا کردن وزن های بهینه
۵-کارایی
تعیین ورودی ها و خروجی ها:
همانطور که توضیح داده شده روش تحلیل پوششی داده ها برای مجموعه ای از واحدهای تصمیم گیرنده مورد بررسی،با بهره گرفتن از اطلاعات مربوط به میزان ورودی ها و خروجی ها ی این مدل به کار رفته که با نگاهی به تحقیقات مشابه وبا نگاهی به صنعت بانکداری و نیز با الهام از سایر مطالعات کاربردی در این زمینه و نیز با توجه به میزان اهمیت هر یک از عوامل موثر در عملکرد شعب با توجه به نیاز بانک و با نگاهی به محدودیت های اطلاعات ورودی ها و خروجی ها ی واحدهای بانکی می تواند به ترتیب زیر انتخاب شود:

ورودی ها:

• هزینه جاری:عبارت است از هزینه های دستمزد،پاداش، آب و برق و….ملزومات و تجهیزات در شعب

• هزینه سایت کار :عبارت است از فضای مفیدی که کارکنان شعب در آن مشغول به کار می باشند.

خروجی ها:

• مصارف:عبارت است از وام هایی که بانک به مشتریان خود پرداخت می کند.

• سود:عبارت است از تفاوت بین درآمدها و هزینه ها در هر یک از شعب بانک.

• کارمزد:عبارت است از هزینه هایی که بابت خدمات بانکی از مشتریان دریافت می شود.

محدوده زمانی
اطلاعات مورد نظر ما در این پژوهش براساس اطلاعات بانکی مربوط به دوره یک ساله سال ۱۳۹۰ می باشد.
جامعه آماری
این پژوهش مربوط به سی شعبه یکی از بانکهای تجاری استان گیلان می باشد.
روش تحقیق
روش تحقیق، توصیفی و با بهره گرفتن از استدلالهای ریاضی است ودر نهایت تحلیل نتایج به روش توصیفی می باشد.

انتخاب مدل DEA ب
رای رسیدن به هدف:

در این مرحله با توجه به اهداف ارزیابی شعب بانک مدل مناسب انتخاب می شود.در این تحقیق از مدل های DEAبا فرض بازده به مقیاس ثابت استفاده شده است و به این منظور مدل CCR انتخاب شده است.

به عبارت دیگر جامعه آماری عبارت است از ، مجموعه ای از افراد یا اشیایی که دارای ویژگیهای همگون مشترک، و قابل اندازه گیری می باشند.(نادری، سیف نراقی، شاهپوریان، ۱۳۶۹،۴۱).
جامعه آماری این تحقیق شامل بازار مسکن ایران می باشد.

حجم نمونه و روش نمونه گیری

نمونه و نمونه گیری از مهمترین مباحث در آمار اجتماعی است .چه از طرفی با توجه به وسعت جمعیت یا موضوعات مورد مطالعه، محقق ناچار است به نمونه گیری بپردازد. از طرفی دیگر ، اعتماد یافته های یک تحقیق یا صحت نمونه گیری آن سنجیده می شود تا آنجایی که به نظر «والیس وروبرتز» دو مفهوم اساسی در آمار اجتماعی «نمونه و جامعه آماری » می باشند. (دلاور ، ۱۳۹۲، ص ۱۵۴)
چارچوب جامعه آماری فهرستی از همه اعضای جامعه آماری است که از بین آن گروه نمونه انتخاب می شود و همچنین چارچوب نمونه آماری ، مجموعه گروه کوچکی از جامعه آماری است مشتمل بر برخی از اعضا که از جامعه آماری انتخاب شده اند.
در برخی از پژوهش ها امکان تهیه لیستی از اعضای جامعه امکان پذیر نیست. کاملاً روشن است که در چنین شرایطی پژوهشگر نمی تواند از روش های تصادفی ساده، منظم یا طبقه ای استفاده کند. در جوامعی که انتخاب نمونه بصورت مستقیم از اعضای جامعه ممکن نیست بنابرین در چنین شرایطی از نمونه گیری تصادفی
خوشه ای چند مرحله ای استفاده می کنیم. نمونه گیری خوشه ای شبیه نمونه گیری تصادفی ساده است. با این تفاوت که در نمونه گیری خوشه­ای بجای افراد، گروه ها بصورت تصادفی انتخاب می­ شود. برتری نمونه گیری خوشه­ای این است که این روش زمانی بکار برده می شود که انتخاب نمونه از اعضای جامعه مشکل یا غیر ممکن است. (دکتر دلاور، ۱۳۹۲،۹۴)
اگر هزینه بدست آوردن چارچوبی که نام همه عناصر جامعه را در بر داشته باشد سنگین یا هزینه گردآوری مشاهدات و داده های پژوهشی زیاد باشد می توان از نمونه برداری خوشه ای استفاده کرد. در یک تعریف کلی نمونه عبارت است از مجموعه ای از نشانه ها که از یک قسمت ، گروه یا جامعه ای بزرگتر انتخاب می شود، بطوریکه مجموعه معرف کیفیتها و ویژگیهای آن قسمت ، گروه یا جامعه بزرگتر باشد. در گزینش نمونه رعایت نکات زیر ضروری است.
نمونه بایستی با توجه به اهداف تحقیق انجام شود.
در گزینش نمونه رعایت انصاف و عدم اعمال فرض ، شرط اساسی است.
عوامل موثر در تعیین حجم یا اندازه نمونه باید مورد توجه قرار گیرد.
در این تحقیق نیز برای نمونه گیری به دلیل تعداد اندک جامعه آماری از روش قضاوتی استفاده می کنیم. برای این منظور شهر تهران با برش مقطعی ۱۳۷۰ تا ۱۳۹۲ تعیین شد.

قلمرو تحقیق:

قلمرو تحقیق به سه بخش قلمرو زمانی، قلمرو مکانی و قلمرو موضوعی تقسیم می‌شود:
۱- قلمرو زمانی: تحقیق حاضر، اطلاعات مربوط به برهه زمانی سال‌های ۱۳۹۲-۱۳۷۰ را مورد بررسی قرار می‌دهد.
۲- قلمرو مکانی: این تحقیق در مورد شهر تهران صورت می گیرد.
۳- قلمرو موضوعی: تحقیق حاضر به موضوع پیش بینی قیمت مسکن صورت می گیرد.
ابزار جمع آوری داده ها
در هر تحقیق متعارف ، جمع آوری اطلاعات یکی از مهمترین برنامه ها است. در کار جمع آوری اطلاعات در هر تحقیق ، نه تنها باید از چند یا چندین روش استفاده کرد ، بلکه باید هر روش به درستی و با شناخت کامل برگزیده شود و به درستی بکار برده شود.روش های جمع آوری اطلاعات به دو دسته تقسیم می شود:
الف) روش های مستقیم: نظیر مشاهده^[۱]۱ ، مصاحبه^[۲]۲ و پرسشنامه^[۳]۳ و غیره
ب) روهای غیر مستقیم ، نظیر استفاده از اسناد و مدارک
یک محقق باید هر دو روش را بکار گیرد ، یعنی هم خود پدیده را مستقیماً ببیند و تحلیل کند، هم از طریق داده های جمع آوری شده توسط دیگران(کتابها ، اسناد و …) آنرا مورد شناسایی قرار دهد.(ساروخانی، همان ماخذ، ۱۷۱-۱۷۲)
بنابراین هر پدیده از نظر کمی و کیفی ویژگیهایی دارد که آگاهی در مورد این ویژگیها ، به ماهیت و نحوه دستیابی به آنها وابسته است. این پدیده ها بعنوان متغیر، در طول زمان دچار دگرگونی وتحول می گردند. هدف هر تحقیقی دستیابی به اطلاعات در مورد این تغییرات است.یافتن پاسخ و راه حل برای مساله انتخاب شده در هر تحقیق ، مستلزم دست یافتن به داده هایی است که از طریق آنها بتوان فرضیه هایی که به عنوان پاسخ اجتماعی و موقتی برای مساله تحقیق مطرح شده اند ، آزمون کرد.(خاکی، ۱۳۸۲، ۱۵۸).
از بین ابزارهای مختلف جمع آوری داده ها ، در تحقیق حاضر، از مطالعات کتابخانه ای و پرسشنامه و بررسی اسناد و مدارک استفاده شده است.
ابزار جمع آوری داده ها برای انجام این پژوهش جدول تلخیص داده ها می باشد.
مطالعات کتابخانه ای:
هر محققی قبل از شروع تحقیق و هنگامیکه به موضوعی برای تحقیق علاقمند شده است ، ناگزیر از مراجعه به کتابخانه خواهد بود و یکی از مهمترین روشها برای جمع آوری اطلاعات ، برای تحقیق علمی، استفاده از کتابخانه است.هنگام تحقیق در باره هر موضوعی، قبلاً باید مطالعه نمود که آیا کتب و ماخذی قبلاً در باره موضوع تحقیق نوشته شده است یا خیر. کسی که با ذهن خالی شروع می کند ، معمولاً با دست خالی تمام
می­ کند. به هر حال باید مطالعه نمود که آیا کتاب یا ماخذی قبلاً درباره موضوع تحقیق نوشته شده است یا خیر. (طاهری، ۱۳۷۷،۱۰۹-۱۰۷)
کسب اطلاعات اولیه راجع به موضوع مورد بحث برای تعریف و بیان مساله و شناخت موضوع، استفاده از آمارها ، حقایق ، مطالعات و نظریات موجود و گرفتن از آنچه قبلاً تهیه شده و پرهیز از تکرار مکرات از جمله اهدافی است که با مطالعات کتابخانه ای می توان به آنها دست یافت. بعلاوه در هر پایان نامه ، فصلی بعنوان ادبیات تحقیق وجود دارد که در آن به تفضیل درباره موضوع تحقیق و مباحث مرتبط ، بحث می شود که بوسیله کار کتابخانه ای تهیه می گردد.
روش‌ها و ابزار تجزیه و تحلیل داده‏ها
برای تحلیل کلیت الگوی رگرسیونی از آماره F و برای معناداری ضرایب پارامترهای الگوی رگرسیون از آماره t استفاده می‌شود. برای بررسی رابطه خطی میان متغیرهای توضیحی و وابسته از ضریب همبستگی پیرسون و رابطه هم خطی میان متغیرهای توضیحی از عامل تورم واریانس (VIF) استفاده می‌شود. البته در تحلیل وتفسیر نتایج به آماره‌های (ضریب تعیین الگو، برای تعیین میزان تغییرات متغیروابسته نسبت به متغیرهای مستقل) وDW (دوربین واتسون، عدم خودهبستگی در خطاهای مدل) توجه خواهد گردید.
برای انجام تحقیق ابتدا داده‌‌های جمع آوری شده در صفحه گسترده اکسل وارد می شود و محاسبات اولیه مورد نیاز انجام خواهدگرفت. سپس تجزیه و تحلیل نهایی با بهره گرفتن از مدل‌های رگرسیون چندمتغیره و با بهره گرفتن از نرم افزار Eviews انجام می‌شود.
آماره T^[4]
برای ارزیابی میزان هم‌قوارگی یا یکسان بودن و نبودن میانگین نمونه‌ای با میانگین جامعه در حالتی به کار می‌رود که انحراف معیار جامعه مجهول باشد چون توزیع t در مورد نمونه‌های کوچک با بهره گرفتن از درجات آزادی تعدیل می‌شود، می‌توان از این آزمون برای نمونه‌های بسیار کوچک استفاده نمود.
آزمون T براى نمونه‌هاى کوچک کاربرد دارد (کمتر از ۳۰ مورد مشاهده). در سال ۱۹۱۵ بوسیله فردى به ‌نام ویلیام سیلى گوست^[۵] مشاور آمار یکى از مؤسسات ایرلند مطرح شد (بست، ۱۳۹۰). مفهوم اظهارات او این بود که انحراف استاندارد در نمونه‌هاى کوچک یا انحراف استاندارد در جامعه شباهت کمى دارد؛ بنابراین، براى حل مسئله آزمون T را پیشنهاد کرد. توزیع T از بسیارى جهات شبیه توزیع با کمیّت Z )نمرات استاندارد) است که از فرمول Z = (x-) / σ بدست آید. به کمک کمیّت Z مى‌توان تفاوت موجود در پراکندگى میان یک سرى انحراف نمره از میانگین را بوسیله تقسیم انحراف هر نمره از میانگین (-x) بر انحراف استاندارد آن سرى نمره (σ)، مرتفع نمود و نمره‌‌ها را با یکدیگر مقایسه کرد (نادری و سیف نراقی، ۱۳۷۱). البته توزیع T با کمیّت Z و منحنى طبیعى تفاوت دارد؛ مثلاً توزیع کمیّت Z طبیعى است، در حالی که توزیع کمیّت T تابع تعداد آزمودنى‌هاست که در درجه آزادى (df) تأثیر دارد و هرچه درجه آزادى بیشتر باشد شکل توزیع به منحنى توزیع طبیعى نزدیکتر است.
از آزمون T براى مقایسه و تشخیص تفاوت و رابطه علّى استفاده مى‌شود و موارد کاربرى آن عبارت است از:
الف - آزمون فرض درباره میانگین جامعه؛
ب - آزمون T براى مقایسه میانگین‌هاى دو گروه مستقل؛
ج - ازمون T براى گروه‌هاى همبسته (دلاور، ۱۳۹۲).
آماره ^[۶]F (ANOVA)
این آزمون تعمیم یافته آزمون T است و برای ارزیابی یکسان بودن یا یکسان نبودن دو جامعه و یا چند جامعه به کار برده می‌شود. در این آزمون واریانس کل جامعه به عوامل اولیه آن تجزیه می‌شود. به همین دلیل به آن آزمون تجزیه واریانس (ANOVA) هم گفته می‌شود.
هنگامی که به جای دو جامعه، همقوارگی چند جامعه را تواماً با هم مقایسه می‌نماییم، از این آزمون استفاده می‌شود، چون مقایسه میانگین های چند جامعه با آزمون T بسیار مشکل است.
(۳-۳)
(۳-۲)
(۳-۴)
(۳-۵)

پیشنهاد می‌شود تأثیر سرمایه‏ی اجتماعی بر راه‏اندازی حوزه های مختلف کسب‏وکار بررسی گردد.
نحوه‌ی حمایت‌های کارآمد دولت و دستگاه های دولتی از کسب‏وکارهای خانگی مورد بررسی قرار گیرد.
پیشنهاد می‌گردد روش‌های مدیریت کسب‏وکارهای خانگی به منظور افزایش بهره‌وری آن‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد.
پیشنهاد می‌شود که مطالعات تطبیقی در جهت استفاده از تجربه های کشورهای موفق در زمینه‏ی کسب‏وکار خانگی انجام گردد.
فهرست منابع
الف- منابع فارسی
احمدی، نهال؛ ایران باغبان و مریم السادات فاتحی زاده (۱۳۸۷).” کسب و کار خانگی: راهی به سوی خود اشتغالی زنان و کارآفرینی در خانه"، اولین همایش بین المللی نقش زن در توسعه علوم، فرهنگ و تمدن اسلامی
احمدی فیروزجائی، علی؛ حسن صدیقی و محمدعلی محمدی (۱۳۸۵).” مقایسه سرمایه‌ی اجتماعی کشاورزان عضو و غیر عضو تعاونی‌های تولید روستایی"، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، شماره ۲۳، صص. ۹۳-۱۱۱
آراستی، زهرا و محمدرضا اکبری جوکار (۱۳۸۵). ” بررسی شیوه های ارتباط شبکه یی زنان کارآفرین ایرانی و تأثیر آن در راه اندازی کسب‌وکار"، فصلنامه ی مطالعات زنان، شماره‌ی ۳، صص ۵-۲۲
الوانی، سید مهدی (۱۳۸۸). سرنوشت کار در آینده، مدیرت عمومی. چاپ سی و ششم، تهران، نشر نی.
امامی میبدی، علی (۱۳۸۳). ” بازار کار ایتالیا و زمینه های فرستادن نیروی کار به آن کشور"، فصلنامه ی سیاسی-اقتصادی، شماره ۲۰۴-۲۰۳، صص ۲۱۳-۲۰۴
امینی نژاد، روجا؛ قلیپور، آرین و غلامرضا اسلامی بیدگلی (۱۳۸۹). “سرمایه اجتماعی کارآفرینان نوپا و تأمین مالی غیررسمی"، توسعه کارآفرینی، شماره دهم، صص ۴۹-۷۰
انتظاریان، ناهید و طاهره طهماسبی (۱۳۸۹). “موانع و راهکارهای توسعه مشاغل خانگی در ایران"، ماهنامه کار و جامعه، شماره ۱۲۷، صص ۷۸-۹۸
اوجاقلو، سجاد و محمد جواد زاهدی (۱۳۸۴). “بررسی اعتماد اجتماعی و عوامل موثر بر آن در بین ساکنان شهر زنجان"، مجله‌ی جامعه شناسی، شماره ۴، صص.۹۲-۱۲۵
ایمانی جاجرمی، حسین (۱۳۸۰). ” سرمایه‏ی اجتماعی و مدیریت شهری"، فصلنامه مدیریت شهری، شماره ۷، صص.۳۴-۴۵
ایمانی جاجرمی، حسین و سید احمد فیروزآبادی (۱۳۸۵). ” سرمایه‏ی اجتماعی و توسعه‌ی اقتصادی-اجتماعی در کلان شهر تهران"، فصلنامه ی رفاه اجتماعی، شماره ۲۳، صص۲۲۴-۱۹۷
بیکر، واین (۱۳۸۲). مدیریت و سرمایه‏ی اجتماعی، ترجمه دکتر سید مهدی الوانی و دکتر محمدرضا ربیعی مندجین، چاپ اول، تهران، سازمان مدیریت صنعتی
پاتنام، رابرت (۱۳۸۰). دموکراسی و سنتهای مدنی، مترجم: محمد تقی دلفروز، انتشارات روزنامه اسلام، تهران
پیران، پرویز؛ میرطاهر موسوی و ملیحه شیبانی (۱۳۸۵). “کارپایه‌ی مفهومی و مفهوم سازی سرمایه‌ی اجتماعی (با تاکید بر شرایط ایران) “، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، شماره ۲۳، صص. ۹-۴۴
تاجبخش، کیان (۱۳۸۵). سرمایه‏ی اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه، ترجمه­ی افشین خاکباز و حسن پویان، چاپ دوم، تهران، نشر شیرازه
توسلی، غلامعباس و مرضیه موسوی (۱۳۸۴). ” مفهوم سرمایه در نظریات کلاسیک و جدید با تاکید بر نظریه های سرمایه‏ی اجتماعی"، فصلنامه ی علوم اجتماعی، شماره­ ۲۶، صص.۱-۳۲
حیدری، داوود (۱۳۸۴). “ مروری بر ادبیات، موضوع سرمایه‌ی اجتماعی"، نشریه‌ی جامعه شناسی و علوم اجتماعی، شماره ۲۹، صص.۱۷-۲۶
حیدری قشقایی، سیمین (۱۳۹۰). ، پایان نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته مدیریت کارآفرینی کسب‏وکار جدید، تهران، دانشگاه تهران
خاکی، غلامرضا (۱۳۸۲). روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، چاپ اول، تهران، انتشارات بازتاب
خاوری زهرا و راضیه خاوری (۱۳۹۰). “بررسی تأثیر شاخص‌های سرمایه‏ی اجتماعی بر وضعیت اقتصادی محله؛ مطالعه موردی: محله طلاب"، دوفصلنامه مدیریت شهری، شماره بهار و تابستان ۱۳۹۰، صص.۲۷۷-۲۹۸
خندان، فرزاد (۱۳۸۹). ” کارآفرینی و یادگیری الکترونیکی: مدلی برای توسعه مشاغل خانگی"، اولین کنفرانس بین المللی مدیریت، نوآوری و کارآفرینی شیراز

خنیفر، حسین؛ احمدی­آزرم، هادی و محسن زمانی­فر (۱۳۸۹). ” نقش انگیزه­ ها و عوامل جمعیت‏شناختی در کارآفرینی خانگی"، ماهنامه اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی، شماره­ ۱۲۷، ۵۹-۷۷
درانی، کمال و زهرا رشیدی (۱۳۸۷). بررسی تعاریف، مفاهیم و چگونگی ایجاد سرمایه‌ی اجتماعی (با تاکید بر اعتماد اجتماعی)، ماهنامه مهندسی فرهنگ، شماره۱۷-۱۸، صص۷-۱۹
دواس، دی ای (۱۳۷۶). پیمایش در تحقیقات اجتماعی، ترجمه‌ی هوشنگ نایبی، تهران، نشر نی
رفیع پور، فرامرز (۱۳۸۳). کند و کاوها و پنداشته‌ها، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ چهاردهم
رودگرنژاد، فروغ و کریم کیاجوری (۱۳۸۹).” چالش‌ها و موانع توسعه کسب و کار خانگی"، اولین همایش ملی توسعه مشاغل خانگی
سکاران، اوما (۱۳۸۸). روش‌های تحقیق در مدیریت، ترجمه‌ی دکتر محمد صائبی و دکتر محمود شیرازی، چاپ هفتم، تهران، موسسه‌ی عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی
سلینجر، هربرت و النا شوهامی (۱۳۷۸). روش‌های پژوهش در زبان دوم، ترجمه‌ی خلیل میرزایی و حمیدرضا فاطمی پور، تهران، ارسباران
شارع پور، محمود؛ رازقی، نادر و خلیل غلامزاده (۱۳۸۹). ” بررسی رابطۀ انواع اعتماد با اعتماد اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه مازندران"، ، شماره ۳، صص. ۶۳ - ۸۲
طالقانی، محمود (۱۳۷۷). روش تحقیق نظری، چاپ اول، انتشارات دانشگاه پیام نور
غفاری، غلامرضا و نازمحمد اونق (۱۳۸۵). ” سرمایه‏ی اجتماعی و کیفیت زندگی"، مجله مطالعات اجتماعی ایران، دوره اول، شماره ۱، ۱۵۹-۱۹۹
غلامی، نادر و محمود احمدپور داریانی (۱۳۸۶). “بررسی عوامل موثر بر راه اندازی کسب و کار خانگی در شهر تهران"، اولین همایش ملی مدیریت کارآفرینی
فرازمند، حسن، ‌‌غلامی ‌رنانی، محسن و مرتضی ‌سامتی، (۱۳۸۵). ” بررسی رابطه‌ی تمرکز زدایی مالی و اندازه‌ی دولت در ایران“، فصلنامه‌ی پژوهش‌های اقتصادی ایران، شماره ۱۷
فوکویاما، فرانسیس (۱۳۷۹). پایان نظم: سرمایه‏ی اجتماعی و حفظ آن، ترجمه­ی غلامعباس توسلی، تهران، جامعه­ ایرانیان، چاپ اول (۱۹۹۷)
فهرست مشاغل خانگی (۱۳۹۰). دبیرخانه ستاد ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی
قاسمی، وحید؛ اسماعیلی، رضا و کامران ربیعی (۱۳۸۵) ” سطح بندی سرمایه‏ی اجتماعی در شهرستان‌های استان اصفهان"، فصلنامه ی علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، شماره ۲۳، ۲۲۵- ۲۴۸
قاسمی، وحید و زهرا امیری اسفرجانی (۱۳۹۰). ” تبیین جامعه شناختی تأثیر دینداری بر سرمایه اجتماعی درون گروهی (مطالعه موردی شهر اصفهان) “ جامعه شناسی کاربردی، شماره ۲، صص.۲۱-۴۶
قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی (۱۳۸۹)، ماهنامه کار و جامعه، شماره ۱۱۸-۱۱۹، صص ۱۸-۲۰
قلیچ لی، بهروز (۱۳۸۸) . مدیریت دانش: فرایند خلق، تسهیم و کاربرد سرمایه‏ی فکری در کسب و کارها، چاپ اول، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
کامران، فریدون؛ خوش فر، غلامرضا و آرزو حسینی (۱۳۸۹). ” بررسی مقایسه ای سرمایه‏ی اجتماعی بین خانواده های شاهد و ایثارگر با خانواده های عادی و عوامل موثر بر آن در گلستان"، فصلنامه­ پژوهش اجتماعی، شماره ۹
کرلینجر، فرد (۱۳۷۴). مبانی پژوهش در علوم رفتاری. ترجمه‌ی حسن پاشا شریفی و جعفر نجفی زند، تهران، انتشارات آوای نور

بهار عربی به انقلاب‌ها، خیزش‌ها و اعتراضات درجنوب غربی آسیا و شمال آفریقا در سال‌های از ۲۰۱۰ گفته می‌شود که اکنون ادامه دارد. این اعتراضات بدان سبب که در کشورهای عربی در حال پیگیری است با عنوان بهار عربی یاد می‌شود. از این جریان درحکومت جمهوری اسلامی به منظور مرتبط کردن انقلاب سال ۵۷ در ایران با آن با عنوان بیداری اسلامی یاد می‌شود. برخی نیز از این انقلاب به انقلاب آگاهی یاد می کنند. تا به امروز مجموعه‌ای بی‌سابقه و در حال جریان از قیام‌ها، راهپیمایها و اعتراضات در کشورهای عمدتاً عرب‌نشین شمال غرب اسیا وجنوب شرق آفریقا صورت گرفته‌است. حاکمان در تونس ، مصر و یمن از قدرت ساقط شده‌اند، قیام مدنی در بحرین وسوریه فوران کرده‌است. تظاهرات بزرگ درالجزایرعراق،اردن،کویت، مراکش وسودان گسترش پیدا کرده‌است، و اعتراضات جزئی که درلبنان ،موریتانی، عمان،عربستان سعودی ،و صحرای غربی،رخ داده‌است و نیز در مرزهای اسرائیل درمامه ۲۰۱۱ برخوردهایی اتفاق افتاده‌است.(ویکی پدیا)
غالب مخالفان درکشورهای عربی شعار (: الشعب یرید اسقاط النظام) یعنی «مردم خواهان برکناری رژیم هستند» سر می‌دهند. سلاح‌های موجود از زمان جنگ داخلی لیبی یک شورش نهفته در کشور مالی را دامن زد، بطوریکه کودتای مالی به عنوان “پی آمد” بهار عربی در شمال آفریقا توصیف شده‌است. درگیری‌های فرقه‌ای در لبنان به عنوان یک نتیجه مستقیم از قیام سوریه و در نتیجه بهار عربی منطقه‌ای توصیف شده بود. این اعتراضات بیشتر روش های مقاومت مدنی در مبارزات مستمر را به اشتراک گذاشته‌است که می توان به اعتصاب، تظاهرات، راهپیمایی‌ها و همچنین استفاده موثر از شبکه‌های اجتماعی برای سازماندهی، برقراری ارتباط، و بالا بردن آگاهی در مواجهه با تلاش دولتها در سرکوب و سانسوروانترنت اشاره کرد. بسیاری از این اعتراضات با پاسخهای خشونت آمیز از جانب مقامات و نیز از طرف شبه نظامیان طرفدار دولت و تظاهرکنندگان مخالف مواجه شده‌اند. این حملات از سوی تظاهرکنندگان در برخی موارد با خشونت پاسخ داده‌شده‌است. برخی از ناظران جنبش بهار عربی و طرفدار دموکراسی را از وجه مقیاس و اهمیت آن با انقلاب ضد کمونیستی سال ۱۹۸۹ مقایسه کرده‌اند که با عنوان پاییز ملل از اوروپای شرقی آغاز شد و کمونیست جهانی را برانداخت. اگر چه برخی دیگر معتقدند که چندین تفاوت کلیدی بین این جنبش‌ها وجود دارد که از آن جمله می‌توان به نتایج مورد درخواست معترضان و نقش سازمان‌یافته فناوری (اینترنت) در انقلابهای عربی اشاره کرد.(همان)

فصل سوم
تحلیل ژئوپلیتیک منطقه مورد مطالعه
۳-۱ ویژگیهای ژئوپلیتیک ایران
ایران از نظر جغرافیایی و فرهنگی، قلب خاورمیانه است. پیشینه فرهنگی ایران نسبت به سایر کشورهای این منطقه و هویت مذهبی آن و هم چنین قابلیت های اقتصادی و عملی ایران موجب تأثیرگذاری بالقوه هر چه بیش تر در منطقه و حتی تحولات جهانی شده است .ایران به عنوان پل ارتباطی میان شرق و غرب عالم از دیرباز مورد توجه کشورها و تمدن های دنیا بوده است. این نقش ارتباطی میان قاره ای و مجاورت با خلیج فارس و تنگه هرمز که محل ترانزیت محموله های نفتی است، بر اهمیت و نقش مؤثر ایران در نظر ناظران خارجی افزوده، به طوری که هرگونه تحول سیاسی در آن موجب برانگیخته شدن حساسیت های جهانی می گردد.
کشور ایران (که امروزه شاهد هستیم) تنها بخش کوچکی از سرزمین تاریخی ایران را تشکیل می دهد. سرزمین ایران در گذشته شامل پهنه وسیعی از طول و عرض جغرافیایی بوده که طی قرن ها به عنوان قلمرو فرهنگ و تمدن کهن ایرانی ـ اسلامی شناخته شده است. وسعت این سرزمین بسیار پهناورتر از سرزمین کنونی ایران و شامل سرزمین های داخل فلات وسیع ایران و یا سرزمین های حاشیه فلات بوده است.
از مهم ترین ویژگی این سرزمین استقرار آن در منطقه ای حائل است که بدان نقش برجسته گذرگاهی بخشیده است. گذرگاهی میان قاره های بزرگ جهان، میان چند قلمرو بزرگ جغرافیایی و میان چند حوزه دیرینه فرهنگی» (حیدری، ۱۳۸۴: ۵۲).
۳-۱-۱ ژئوپلیتیک خلیج فارس
منطقه ای که از زمان های گذشته از نظرگاه کشورهای مختلف والاترین دید ژئوپولیتیک و ژئو استراتژیک را داشته و هم چنان دارد، منطقه خلیج فارس است.
تراکم کشورهای نفت خیز با اوضاع متشنج و ضعف داخلی، متکی بودن به قدرت های خارجی، مجاورت ژئوپولیتیکی با پاکستان و افغانستان و نیز تمایز عمده در بافت و ساختار سیاسی ـ اقتصادی خلیج فارس از ویژگی های متمایز این منطقه در مقایسه با سایر مناطق حوزه خاورمیانه است. آن بخش از جهان که “خاورمیانه” خوانده می شود و در حقیقت مجموعه ای است از چند منطقه ژئوپولیتیک جداگانه و متمایز همانند خلیج فارس،شامات،شمال آفریقا که هر یک به دلیل هماهنگی موجود در پدیده های محیطی خود، یک منطقه مشخص و مستقل از دیگر مناطق است» (مجتهدزاده، ۱۳۷۹: ۳۳۴).
منطقه خلیج فارس با پشت سر گذاردن یک صد سال از اهمیت یافتن تاریخی به علت کشف و صدور نفت، وجود ذخایر گسترده انرژی و هم چنین تحولات در نظام های سیاسی، اقتصادی و بالتبع امنیتی در منطقه، در کانون توجه بسیاری از قدرت ها بوده است.
در نیم قرن اخیر،بدون تردید، خلیج فارس یکی از مهم ترین و حساس ترین مناطق جهان در نگرشهای ژئوپولیتیک و محاسبات استراتژیک بوده است،و با توجه به دگرگونی های عمیق و جاری در سطح بین الملل ،جنگ ها و درگیریهای دو دهه اخیر،انقلاب ایران و مخالفت با روند صلح اعراب و اسرائیل میتوان ادعا کرد که در قرن بیست و یکم میرود که:به صورت مهمترین کانون توجه نگرشها و محاسبات استراتژیک درآید و به تعبیر کلاسیک ژئوپولیتیک،هارتلند یا قلب زمین نام گیرد.
سقوط شاه ایران، فروپاشی شوروی)بلوک شرق(، تجاوز عراق به ایران، جنگ خلیج فارس، جنگ ها و درگیری های متمادی اعراب و اسرائیل، اهمیت پیدا کردن عامل اقتصاد، بحران های افغانستان، ظهور و سقوط طالبان، القاعده و آخرین مرحله، اشغال عراق از جمله تحولات عمده در دو دهه اخیر است.
علاوه بر این ها مشکلات ساختاری از قبیل عدم یکپارچگی و نیز ضعف ساختاری کشورهای منطقه و وابستگی آن ها به کشورهای قدرت مند خارج از منطقه، ضعیف بودن کشورها در تأثیرگذاری بر سیاست های بین المللی منطقه در قبال کشورهای دیگر، فعال نبودن مشارکت دولت ها در تأمین امنیت منطقه، وجود اختلافات مذهبی شدید، بی اعتمادی کشورهای منطقه نسبت به سیاست های دولت های دیگر، دخالت عامل بیگانه و…در طول سالیان منجر شده است که کشورهای منطقه هیچ گاه نتوانند با موفقیت و اعتماد به نفس درصدد پیش برد وضعیت امنیتی و نیز پیگیری منافع و اهداف خود با اتکا به نیرو و توان ملی بدون دخالت بیگانگان به مقاصد خود نائل شوند.
وجود جو بی اعتمادی میان کشورها و عدم تمایل به پیمان های منطقه ای، زمینه هم کاری دوجانبه و یا چندجانبه میان دولت ها و واحدهای اقتصادی منطقه را از میان می برد.به همین دلیل برخی از کشورهای منطقه برای دست یابی به اهداف منافع و نیز تأمین امنیت خود، به قدرت های بزرگ فرامنطقه ای متوسل می شوند. نتیجه این سیاست ایجاد تنش در روابط دولت های منطقه با یکدیگر، افزایش جو بی اعتمادی و دخالت فراگیر عامل بیگانه است.
ظهور افکار ناسیونالیستی مانند پان عربیسم، پان ترکیسم و پان ایرانیسم و توطئه های بیگانگان و منفعت طلبان با ایجاد تفرقه میان مذاهب مختلف اسلامی، ضعف رهبران در اداره امور جامعه و هم چنین وجود برخی حکومت های اقتدارگرا، این منطقه را تبدیل به کانونی از تحولات و تنش ها در دنیای کنونی کرده است. هم چنین بحران مشروعیت در کشورهای عربی و موج بیداری تحت تأثیر دموکراسی خواهی، درگیری های سیاسی و مذهبی درون منطقه ای، ناآرامی های اجتماعی و بی ثباتی سیاسی در اثر جنبش های آزادی خواهی از دیگر عوامل آسیب پذیری کشورهای منطقه است. همه این عوامل دست به دست هم می دهند تا کشورهای عرب منطقه در اثر تدابیر نادرست سیاسی، ضعیف ترین و با وجود منابع عظیم نفتی،وابسته ترین ملت کشورهای منطقه به خارج محسوب شوند. ایران به عنوان یکی از کشورهای مهم و استراتژیک در حوزه خلیج فارس و دریای خزر و با بهره مندی از منابع و توان لازم برای تسلط بر این منطقه همواره مورد توجه دولت های قدرتمند جهان بوده است. ایران به عنوان بزرگ ترین و ثروتمندترین کشور حوزه خلیج فارس و به عنوان یکی از بازیگران اصلی و کلیدی در وقایع مهم منطقه ای شناخته می شود.
موقعیت ژئواستراتژیکی ایران که از طرف جنوب به خلیج فارس و کشورهای عربی و مسلمان حاشیه خلیج فارس، از طرف شرق و شمال شرق با کشورهای پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان و از ناحیه غرب و شمال غرب با عراق، سوریه، ترکیه، آذربایجان همسایه است بر قدرت این کشور و توان بالقوه بازیگری با نفوذ در عرصه معادلات منطقه افزوده است.
حوزه گسترده تمدن اسلامی که درصد بسیار زیادی از منطقه آسیای جنوب غربی را تحت نفوذ دارد و نیز گستره تمدن ایرانی که از شرق و شمال شرق تا مناطقی از غرب و شمال غرب را تحت تأثیر خود قرار داده است، بر پتانسیل و توان ایران اسلامی در راستای بهره برداری از فرصت ها و مطرح کردن خود به عنوان قدرت هژمون منطقه می افزاید.
به سبب همین نقش در تعاملات دولت ها، مسیرهای ارتباطی میان قاره های کهن جهان(چه از طریق راه های زمینی، دریایی و اینک هوایی) به طور اجتناب ناپذیر از داخل و یا حاشیه این سرزمین عبور می کرده است. جاده ابریشم و تجارت ادویه و سایر اقلام و کالاهایی که مورد نیاز شرق و غرب جهان کهن بوده که چین و شبه قاره هند را به اروپا متصل می ساخت از گذشته های دور نقش برجسته ای به این سرزمین بخشیده بود. در سده گذشته با گسترش راه های دریایی و نیز منابع عظیم انرژی خلیج فارس به عرصه رقابت میان قدرت های بزرگ دریایی جهان تبدیل گشت. امروزه نیز با گسترش روزافزون هوانوردی و نیز مبادلات هوایی و اهمیت آسمان ایران به عنوان کوتاه ترین کریدور هوایی میان قاره ای، علاوه بر این که کاهش نیافته بلکه افزون تر نیز شده است. بنابراین «موقعیت گذرگاهی ایران به سبب نقش پر اهمیت که در مبادلات منطقه ای ایفا می کند و هم چنین اثرات عمیقی که بر تحولات سیاسی ـ اقتصادی حوزه های وسیعی هم چون آسیای مرکزی، شبه قاره و اقیانوس هند، بین النهرین و آناتولی وارد می کند، تبدیل به یک موقعیت حساس ژئوپلیتیکی گردیده است» (حیدری، ۱۳۸۴: ۵۴).
از طرفی کشف ذخایر عظیم سوخت های فسیلی در بستر خلیج فارس و اعماق خاک کشورهای منطقه و نیز احتیاج و نیاز ضروری جهان صنعتی به این منابع موجب تردد هر روزه تعداد زیادی شناور حامل مواد سوختی از خلیج فارس و تنگه هرمز شده است و همین امر موقعیت ژئوپلیتیکی ایران را تبدیل به یک موقعیت ژئواستراتژیکی در جهان ساخته است به گونه ای که تعامل و انطباق موقعیت های ممتاز ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی ایران در این منطقه، کشور ایران را به یکی از نواحی پراهمیت جهان بدل کرده است.
در دوران جنگ سرد هم جواری ایران با مرزهای جنوبی اتحاد جماهیر شوروی و بلوک شرق به رهبری کمونیست از یک سو و حساسیت منطقه نفت خیز خلیج فارس و خاورمیانه و اهمیت بسیار زیاد این منطقه برای بلوک غرب و جهان صنعتی سبب شده بود تا ایران به عنوان یک سرزمین حائل میان این دو بلوک و اردوگاه ایدئولوژیک از اعتبار خاصی برخوردار باشد.
از این رو و با توجه به تحولات اساسی در نظام اقتصاد، سیاست و فرهنگ جهانی و پیوستگی جوامع و در هم تنیدگی سرنوشت سیاسی و اقتصادی بشر امروز تحت تأثیر امواج جهانی شدن، تحریک پذیری و واکنش کشورهای جهان را نسبت به تحولات غیر متعارف در نظام بین الملل افزایش داده است. بنابراین با تأکیدی بر حفظ امنیت و ثبات نظام جهانی هر رویداد کم اهمیتی که در گوشه ای از جهان رخ بدهد، می تواند بازتاب های وسیع و گسترده ای از خود به جای بگذارد. با عنایت به این مطلب و نقش برجسته ایران در تحولات اخیر منطقه و نظام بین الملل، تحولات مربوط به ایران چه در سطح داخلی وچه بین الملل همواره از طرف قدرت های بزرگ و دولت های دیگر با حساسیت و دقت زیادی پیگیری می شود و نگرانی از احتمال وقوع هر بحرانی موجبات ناامنی در مسیرهای بزرگ دریایی را فراهم سازد و خصوصاً ضرورت توجه به امنیت نقاط اساسی مثل تنگه هرمز بوده آنان را برای درنگ به واکنش وامی دارد.«این موضوع بیانگر این است که جهان همواره علاقمند ثبات و امنیت ایران بوده و از هر کوششی که به این هدف دست یابد پشتیبانی می کند» (حیدری، ۱۳۸۴: ۵۴).
آن چه لازم به تذکر است اشاره به ترکیب موقعیت های چندگانه متمایز در زیرساختار منطقه برای ایران است که باعث به وجود آمدن وضعیتی ممتاز، حساس و در عین حال خطرناک برای ما می شود. همان طور که اشاره شد این وضعیت از یک سو متضمن امنیت، ثبات و رشد اقتصادی است و از سوی دیگر در بردارنده ناامنی بی ثباتی و عقیم گذاردن فرصت ها و ظرفیت ها است.
خلیج فارس به عنوان یک راه آبی و دریایی از همان سپیده دم تاریخ ارزش فراوانی داشته و به مثابه برخوردگاه تمدن های بزرگ خاورباستان پیشینه ای چندین هزار ساله دارد «خلیج فارس،با ۵۶۵میلیارد بشکه نفت خود که معادل ۶۳درصد کل ذخایر نفتی شناخته شده جهان است،۷/۳۰ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی که برابر ۵/۲۸ درصد کل ذخایر شناخته شده گاز دنیاست، بی تردید بزرگترین و مهم ترین انبار انرژی جهان محسوب می شود. این موفقیت برای دهه های طولانی در قرن آینده دوام خواهد داشت… عامل عمده ای که جایگزین ساختن نفت و گاز وارداتی منطقه توسط منابع دیگر انرژی مانند زمین، خورشید، دریا و هیدروژن است» (عبدالله خانی،۱۳۸۳: ۱۳۸).
در سال های اخیر علی رغم داغ شدن بازار کشیدن لوله های نفت در این منطقه به کناره های دریای سرخ، این منطقه همچنان اهمیت سیاسی و اقتصادی و ترانزیتی خود را در سطح بالایی حفظ کرده است. «همان گونه که خون در آب های دریا کوسه ها را برمی انگیزاند، بوی نفت هم شرکت های انحصارگر را به سوی خاورمیانه کشاند، روشن بود که نفت، سرزمین های جنوب خلیج فارس را هم بیش از پیش به گردباد بازی ها و هماوردی ها سیاسی امپریالیسم گرفتار خواهد کرد» (عبدالله خانی،۱۳۸۳: ۱۱).
موقعیت ویژه خلیج فارس از نظر دارا بودن ذخایر غنی نفت و گاز و هم چنین موقعیت استراتژیک و اهمیت آن به عنوان یک بازار مطلوب اقتصادی، تغییر و تحولات سیاسی سال های اخیر منطقه که متکی بر ایدئولوژی اسلامی است و بسط و حرکت آن در کشورهای منطقه توجه جهان را به شدت به این منطقه معطوف داشته است.
«آمار و ارقام نفتی بیانگر این واقعیت است که بخش قابل توجهی از ذخایر ثابت شده نفت و گاز طبیعی دنیا در کشورهای منطقه خلیج فارس قرار دارد. به عبارت دیگر حدود دو سوم ذخایر ثابت شده نفت دنیا و یک چهارم از ذخایر گاز طبیعی جهان در این منطقه نهفته است. نفت پایه کلیه روابط اقتصادی در منطقه و نیز پایه کلیه روابط اقتصادی کشورهای منطقه با جهان است» (عبدالله خانی،۱۳۸۳: ۶۸). خلیج فارس پس از جنگ جهانی دوم نقش مؤثری را در اقتصاد جهان ایفا کرده است. چرخ صنایع مدرن پس از انقلاب صنعتی از اروپا و ژاپن گرفته تا آمریکا توسط نفت خلیج فارس به گردش درآمده است. نظام اقتصادی غرب با کمک نفت کشورهای این منطقه توانسته به پیشرفت و تکنولوژی امروزه برسد. علاوه بر این شرکت های عظیم نفتی به ویژه شرکت های آمریکایی با توجه به ضعف کشورهای این منطقه و تسلط بر منابع نفتی آن ها سودهای هنگفت و کلانی را به دست آورده اند.
در پی جنگ جهانی دوم و بالا گرفتن خسارات و هزینه های جنگ و نیز گسترش سلطه آمریکا در عرصه جهانی لزوم توجه به این منطقه در دستور کار سیاستمداران واشنگتن قرار گرفت. « در اوایل دوران صنعتی شدن و تا نیمه دوم قرن بیستم به تدریج نقش نفت در تأمین انرژی جهان افزایش یافته است و اینک مقام اول را در تأمین امنیت انرژی جهان داراست» (شورای غیردولتی روابط خارجه موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران ، ۱۳۸۲: ۱۱).
اهمیت خلیج فارس برای آمریکاییان از آن جهت است که:

1. 1. منطقه خلیج فارس دارای بزرگ ترین ذخایر نفت است.

1. 1. خلیج فارس به لحاظ استراتژیک، دنباله اقیانوس هند است.

1. 1. خلیج فارس با درگیری های اعراب و اسرائیل پیوند خورده است.

1. 1. احساس خطر از ناحیه اسلام سیاسی در کشورهای منطقه و روند روزافزون آن.

1. 1. وابستگی چرخ صنعت غرب به امنیت ترانزیت نفتی در این منطقه.

در دهه۶۰ طرحی با عنوان دکترین دو ستونی برای تأمین منافع ملی آمریکا در منطقه توسط نیکسون مطرح شد. بر اساس این دکترین ایران نقش«ستون نظامی» و عربستان سعودی نقش «ستون مالی» را بازی می کرد. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و نیز فزون طلبی های صدام حسین، دگرگونی تازه ای در این سیاست پدید آمد.
عمده ترین کالاهای صادراتی کشورهای خلیج فارس نفت است. و در مقابل سیل محصولات وارداتی اقتصاد این کشورها را به شدت وابسته به نفت و غربیان کرده است. دلیل دیگر اهمیت کشورهای منطقه برای کشورهای صنعتی بازار مصرف بسیار بالا است که از این طریق میتوانند هر چه بیش تر دلارهای نفتی را دوباره به کشور خود بازگردانند. نتیجه سریع تحول در ایران و بالتبع کشورهای حاشیه خلیج فارس تغییر نگرش سریع و غیر مترقبه غرب به حاشیه جنوبی خلیج فارس و شیخ نشین های جزیره العرب با منابع عظیم نفت و گاز، آن بود. منطقه ای که بر اثر انعکاس تحولات انقلاب ایران تزلزل در ارکان حکومت و رژیم های وابسته به غرب آنها به وجود آمد و منافع غرب را مورد تهدید قرار داده بود. در پاسخ به این تحولات آمریکا استرتژی خود را بر مبنای حفظ منافع خود و جلوگیری از فروریختن رژیم های منطقه طراحی کرد. بر اساس این استراتژی رژیم های مزبور را باید از خطر سقوط نجات داد و انعکاس وسیع اثرات انقلاب اسلامی ایران را در آن ها خنثی و نیز، خلأ نظامی ناشی از خروج ایران از پیمان امنیتی منطقه را (در دکترین نیکسون) به نحوی پر کرد.
خلیج فارس در میان مناطقی که در بخش معروف به خاورمیانه، به عنوان مناطق ژئوپولیتیک جداگانه و متمایز از دیگران وجود دارد، مدل منحصر به فردی از یک منطقه ژئوپولیتیک را ارئه می دهد. این منطقه شامل ملت هایی است که از نظر فرهنگی متفاوت هستند ولی از نظر مشغله های سیاسی، استراتژیک و اقتصادی هماهنگی و تجاسن دارند. این منطقه شامل کشورهای ایران، عراق، عربستان سعودی، عمان، کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین است. پاکستان نیز به دلیل نزدیکی جغرافیایی و مبادله گسترده بازرگانی علایق زیادی در این منطقه دارد و می توان آن را در ادامه ژئوپولیتیک خلیج فارس محسوب کرد.
همسایگان جنوبی ایران در خلیج فارس که شامل کشورهای عربی هستند با سطح پایین اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، وجود بحران مشروعیت و عدم ثبات سیاسی، پایگاه محکم و متحدی استراتژیک برای آمریکا شده اند. علاوه بر این دشمنی و عدم روابط دوستانه تاریخی با کشورهای عربی و پیشینه روابط نه چندان موفق ایران و این دولت ها همواره راه را برای حضور دشمنان ایران در این منطقه باز کرده است. «در بخش جنوبی ایران، دولت امارات متحده عربی دست در دست دولت های عضو شورای همکاری خلیج فارس هم چنان به تهدید منافع ایران می پردازد و چند بار اعلام کرده که از ایران به دادگاه بین المللی شکایت خواهد برد» (مجتهدزاده، ۱۳۷۹: ۲۷۶) «ورود شرکت های نفتی بعد از جنگ جهانی دوم به حوزه خلیج فارس، خود موجب تحولات سیاسی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی و اجتماعی بسیار زیاد شد و این منطقه تا هم اکنون نیز نتوانسته است به یک تعادل استراتژیک که تأمین کننده منافع ملی کشورهای این حوزه باشد دست یابد» (شورای غیردولتی روابط خارجی موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران،۱۳۸۲،ص۱۳).
با نگاهی مختصر به جایگاه انرژی در تأمین امنیت جهانی به نقش کلیدی خلیج فارس به عنوان یکی از منابع و ذخایر مهم انرژی دنیا پی می بریم. رویدادهایی که در دهه های ۶۰ ، ۷۰ ، ۸۰ و حتی دهه ۹۰ میلادی رخ داد، بیانگر این واقعیت بود که انرژی نقش انکارناپذیر در تحولات جهانی و به ویژه در کشورهای صنعتی داراست.
خلیج فارس عمدتاً شامل کشورهایی است که با مسایل و مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، ساختاری روبرو هستند. همین عقب ماندگی های ساختاری زمینه ساز ناامنی ها و بی ثباتی های موجود در منطقه هستند. همین امر به بازیگران خارجی فرصت لازم را برای ایفای نقش اصلی در منطقه خلیج فارس را داده است. عامل بیگانه با حضور مستقیم خود، نقش اصلی را در منطقه بازی می کند و این خود پیامد اوضاع داخلی منطقه است.
کشورهای حاشیه خلیج فارس به علت وابستگی شدید به درآمدهای نفتی از وضعیت اقتصادی مطلوبی برخوردار نیستند، و شدیداً در مقابل نوسانات قیمت نفت آسیب پذیر می باشند. علاوه بر مشکلات اقتصادی، فقر عمومی و نسبی که در جوامع این دولت ها برقرار است از جمله عوامل بی ثباتی این دولت ها و وابستگی شدید آن ها به دولت های خارجی است. یکی از مهم ترین ویژگی های ژئوپولیتیکی کشورهای نفت خیز خاورمیانه، عدم اتکای کامل آن ها به تفکرات انسانی ملت هایشان است که به دلیل وابستگی شدید آن ها به درآمد نفت است که آن هم از خارج تأمین می شود، لذا تکیه زمامداران این کشورها به سیاست خارجی و متحدان خارجی است که به نحوی می توانند در تأمین بودجه این کشورها از طریق خرید نفت و گاز کمک نمایند. این عامل مهم و خلأ ژئوپولیتیک ناشی از آن موجب گردیده است که هیچ یک از این کشورها از یک امنیت پایدار همه جانبه و درک شده که با آحاد ملت اشتراک منافع داشته باشد، برخوردار نبوده و در هر تغییر و تحول استراتژیکی به سرعت دچار بحران می شوند. به این عوامل مشکلات بنیادی، اقتصادی و زیرساختی نیز اضافه می شوند.
این یک واقعیت است که کشورهای حاشیه خلیج فارس به دلیل این که درآمدهای اصلی کشورشان در گرو صادرات نفت و دلارهای نفتی است، به هیچ وجه منافع مشترکی با ملت هایشان ندارند و همین امر آن ها را به سمت سیستم های مطلقه و غیر دموکراتیک پیش می برد و عدم اتکای آن ها به ملت و مردمشان و عدم ثبات سیاسی باعث روی آوردن آن ها به ماجراجویی های نظامی و تسلیحاتی می شود. به همین دلیل شاید بزرگ ترین خریداران و مشتریان تسلیحات آمریکا، کشورهای نفت خیز حاشیه خلیج فارس باشند. دست یافتن به برتری نظامی و استراتژیک در خلیج فارس که راه ورود به بخشی از آب های آزاد جهان و محل عمده ترانزیت نفت است در رأس استراتژی دریایی دولت های بزرگ وازطریق همکاری با کشورهای منطقه است و اینها نشان ازضرورت تأمین امنیت تجارت دریایی در خلیج فارس می باشد.
«ظهور افکار ناسیونالیستی مانند پان عربیسم، پان ترکیسم و پان ایرانیسم در نیمه دهه ۱۹۵۰ میلادی منطقه را دچار التهابی ساخت که تا دو دهه ادامه داشت. کارایی نداشتن بعضی از رهبران کشورهای منطقه، و دور بودن آنان از نخبگان و روشنفکران نیز از چالش های اصلی به شمار می رود. حکومت های اقتدارگرایی فردی، سلطنتی و خانوادگی و حتی قبیله ای نیز بیش تر نظام های سیاسی را دچار بحران مشروعیت ساخته است. این بحران سبب شکنندگی داخلی شده که بر اثر آن این کشورها به قدرت های بیگانه متکی می شوند و بدین ترتیب حضور بیگانگان در منطقه توجیه می شود. تک محصولی بودن کشورها و اتکای آن ها به صدور نفت و اقتصاد موازی، سبب وابستگی آن ها به قدرت های صنعتی و بی نیازی از همسایگان شده است. آمریکا و اسرائیل نیز در سایه این شرایط درصددند روند طبیعی اقتصاد منطقه را تخریب و پیوسته کشورهای منطقه را به دلارهای نفتی وابسته کنند. این سیاست عواید سرشاری روانه کشورهای غربی و به ویژه آمریکا می کند. در این راستا کشورهای منطقه خلیج فارس درآمدهای نفتی را به سبب اختلاف های) مرزی و گاه قومی (و شرایط کلی حاکم بر منطقه بار دیگر در راستای اهداف نظامی خود به سوی غرب روان می سازند» (سیمبر، ۱۳۸۵: ۲۸).
از طرفی بحران های هویت، نابسامانی های اجتماعی، عدم کارایی و ناتوانی در رهبری جامعه در میان اعراب و بحران مشروعیت، اختلافات قومی، قبیله ای در داخل و اختلافات سیاسی و مذهبی (و گاه فردی) در خارج و آسیب پذیری های زیاد در کشورهای منطقه، دست به دست هم داده تا کشورهای عرب منطقه جزء ضعیف ترین مجموعه ملت ـ کشورها در سطح جهان به حساب آیند. آمریکا نیز به دعوت کشورهای منطقه و با انگیزه و هدف حفظ امنیت و ثبات (خود وهمپیمانانش) در این منطقه حساس پا به این نقطه از جهان استراتژیک گذاشته و همواره خود را مسؤول و حافظ منافع جهانیان در خلیج فارس می داند.
«شرایط داخلی در خلیج فارس به گونه ای است که زمینه هر گونه همکاری دو جانبه و چند جانبه میان کشورهای منطقه را از میان برده و این کشورها را برای کسب امنیت متوجه خارج کرده است. حضور مستقیم عامل بیگانه خود، پیامد اوضاع داخلی منطقه است و با اصلاح اوضاع داخلی می توان نقش عامل بین المللی را در این منطقه کاهش داد. بنابراین عامل اصلی ناامنی، بی ثباتی و حضور بیگانه، در مسائل و مشکلات داخلی منطقه نهفته و برآیند مستقیم عملکرد کشورهای منطقه است و ضرورتاً برای از میان بردن معلول، باید علت آن را از میان برد» (رنجبر، ۱۳۷۸: ۱۷۴).