در بررسی دیگری که در قالب طرح تحقیقاتی به شماره ۷۸۱۱۶-۱۲-۱۰۷ در سال زراعی ۷۸-۱۳۷۷ انجام پذیرفت، نتایج نشان داد که لاین گندم ۹۰ Zhong 87، رقم کویر و رقم پیشتاز از مقادیر شاخص برداشت بالایی در شرایط آبیاری نرمال و تحت تنش خشکی پس از مرحله گلدهی برخوردار هستند (به ترتیب برای شرایط آبیاری نرمال و تنش این مقادیر ۵۵/۰ و ۵۲/۰ برای ۹۰ Zhong 87، ۴۹/۰ و ۴۵/۰ برای رقم کویر و ۴۹/۰ و ۴۶/۰ برای رقم پیشتاز محاسبه گردید) که در حال حاضر از این ژنوتیپ ها در برنامه های دورگ گیری استفاده می گردد. در تجزیه پایداری عملکرد دانه گندم نان، ۱۹ لاین امید بخش با بهره گرفتن از روش های مختلف پایداری به مدت دو سال زراعی در چهار ایستگاه تحقیقات کشاورزی اقلیم ساحل خزر انجام گرفت و لاین شماره ۱۱ با شجرهALTAR84/AE. SQUARROSA(219)//SERI بر اساس معیارهای پایداری مختلف به عنوان لاین پایدار و پرمحصول سازگاری عمومی خوبی را نشان داد (سوقی و همکاران، ۱۳۸۸). محفوظی و همکاران (۱۳۸۸) با بررسی اثر متقابل ژنوتیپ × محیط و تعیین سازگاری و پایداری عملکرد دانه گندم بر روی ۲۰ لاین جدید و ارقام پیشرفته در مناطق سرد کشور و در نظر گرفتن دو شرایط محدودیت آب و آبیاری معمول در دو سال زراعی لاین شماره ۲ با شجره MV17/Zrn و لاین شماره ۹ با شجره Bkt/90-Zhong87 جهت تکثیر بذر انتخاب نموده و چهار لاین را با انجام کلیه روش در شرایط تنش خشکی معرفی نمودند.

علیزاده و تاری نژاد (۲۰۰۲) جهت بررسی پایداری عملکرد لاین های امیدبخش جو در شرایط آبی، ۱۸ لاین پیشرفته جو را طی سه سال در منطقه مغان به همراه رقم شاهد منطقه بررسی کردند و لاین شماره ۱۲ را با انحراف معیار رتبه ۷۹/۳ و تغییرات محیطی ۳۷/۹ پایدارترین لاین ارزیابی نمودند (Alizadeh and Tarinejad, 2002).
به منظور بررسی سازگاری و پایداری عملکرد دانه ژنوتیپ های جو برای مناطق گرمسیر دیم، ۱۹ ژنوتیپ به مدت سه سال زراعی مورد آزمایش گرفتند. نتایج تجزیه پایداری نشان داد ژنوتیپ های شماره ۱۲ (Wi2291) و ۱۴ (Alanda/Harma-01/7/Gustoe/M64-76/Bon//) با داشتن
خصوصیات مطلوب زراعی و پایداری عملکرد دانه، به عنوان لاین های جدید برتر جهت مناطق مطالعه شده بوده و ژنوتیپ های ۱۵ و ۱۶ به ترتیب برای گچساران و مغان انتخاب شدند (انصاری ملکی و همکاران، ۱۳۸۸).
تکرارپذیری ۶ آماره پایداری عملکرد در گیاه گندم مورد ارزیابی قرار گرفت. در این تحقیق آماره های ضریب فینلی و ویلکنسون (b_i) و ابرهارت راسل (S²d_i) در محیط های تحقیق تکرارپذیری نداشته در حالی که آماره های واریانس محیطی (S²_i) و ضریب تشخیص r² دارای تکرارپذیری پایینی بودند همچنین تنها آماره های ضریب رگرسیون و ضریب تغییرات ژنوتیپی دارای تکرارپذیری پایینی بودند (Jalaluddin and Harrison, 1993).
در بررسی و انتخاب ژنوتیپ های پرمحصول و سازگار با شرایط دیم گیاه نخود، ۱۷ لاین و ژنوتیپ در چهار تکرار به مدت دو سال در پنج ایستگاه تحقیقات کشاورزی در شرایط دیم اجرا گردید. که بر اساس نمودار بای پلات مدل AMMI₂، ژنوتیپ های FLIP97-79 ،X95TH1 و FLIP97-114 از پایداری مناسب برخوردار بودند و ژنوتیپ FLIP97-114 با عملکرد بالا به عنوان ژنوتیپ سازگار با عملکرد پایدار معرفی شد (زالی و همکاران، ۱۳۸۶).
امیری فر و همکاران (۱۳۹۰) تحقیقی بر روی ۲۰ ژنوتیپ برتر گندم نان به همران دو رقم شاهد سرداری و آذر به مدت دو سال، در دو ایستگاه تحقیقاتی و دو شرایط رطوبتی متفاوت انجام داده و با توجه به نتایج تجزیه پایداری ملاحظه نمودند که از بین ژنوتیپ هایی که دارای عملکرد بالا، رتبه پایین و انحراف رتبه کمتری در شرایط دیم، آبی و هر دو شرایط دیم و آبی داشتند ژنوتیپ های شماره ۱،۱۹،۷،۱۱،۱۴ با داشتن ضریب ریک کمتر نسبت به سایر ژنوتیپ ها دارای پایداری عملکرد زیادی بودند. در بین این ژنوتیپ ها، ژنوتیپ شماره ۱ فقط ۰٫۲۷% از مقدار کل ضریب ریک را به خود اختصاص داده و بنابراین پایدارترین ژنوتیپ تشخیص داده شد. با بهره گرفتن از همبستگی ساده روابط موجود بین صفات مورد مطالعه، عملکرد دانه در شرایط دیم همبستگی مثبت و معنی داری با صفات ارتفاع بوته، شاخص تحمل به تنش و میزان پایداری (توسط ضریب اکووالانس ریک) نشان داد (امیری فر و همکاران، ۱۳۹۰).
آکورا و همکاران (۲۰۰۶) با مطالعه بر روی ۱۵ ژنوتیپ گندم دوروم در هشت محیط کشور ترکیه با بهره گرفتن از پارامترهای پایداری ارقام ۹۸-Ylimaz و ۷۹-Cakmak را با کلیه روش های به کار برده شده پایدار معرفی کردند (Akcura et al., 2006).
ضرایب همبستگی خطی بین صفات مختلف در ژنوتیپ های مورد آزمایش شامل ۵۴ ژنوتیپ به همراه سه رقم شاهد انجام گرفته در مزرعه تحقیقاتی گروه زراعت و اصلاح نباتات دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز و در قالب طرح آگمنت با شش بلوک نشان داد عملکرد بیولوژیک، تعداد دانه در سنبله، تعداد سنبله در مترمربع و شاخص برداشت با عملکرد دانه در سطح احتمال ۱% همبستگی مثبت و معنی داری داشته اند ولی وزن هزار دانه با این صفت در سطح احتمال ۵٪ همبستگی مثبت نشان داده است (r=0.30). همچنین در بین اجزا عملکرد، تعداد سنبله در مترمربع قوی ترین همبستگی را با عملکرد دانه نشان داد. محققین دیگر نشان دادند که در گیاه جو تعداد سنبله در متر مربع با عملکرد دانه در سطح احتمال ۱٪ همبستگی مثبت و معنی داری داشته است.
فتحی و رضایی مقدم (۱۳۷۹) نیز به ترتیب بیشترین اثر مستقیم بر عملکرد دانه رقم های جو را ناشی از اثر تعداد دانه در سنبله با تعداد سنبله در مترمربع در سطح احتمال ۱٪ همبستگی منفی گزارش نمودند. این موضوع می تواند به دلیل رقابت برای جذب و استفاده از منابع طبیعی باشد که در شرایط تعداد سنبله بیشتر در واحد سطح، رقابت بین آن ها زیادتر می گردد. برخی محققین نیز همبستگی بین تراکم سنبله و تعداد دانه در سنبله را منفی و معنی دار گزارش نموده اند (فتحی و رضایی مقدم، ۱۳۷۹ و ثباتی و هاشمی دزفولی، ۱۳۷۷).
عملکرد ۸ ژنوتیپ پنبه به همراه ارقام ساحل و ورامین به عنوان ارقام شاهد در مناطق عمده پنبه کاری در طی دو سال زراعی ۸۵-۱۳۸۴ مورد بررسی قرار گرفت. طرح آزمایشی بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار بود. اثرات متقابل ژنوتیپ در محیط و پایداری عملکرد ژنوتیپ ها در ۶ منطقه استان از طریق روش های تک متغیره پارامتری و غیرپارامتری و مدل امی نشان داد ۷۵/۸۱ درصد از مجموع مربعات آن، توسط دو مولفه اصلی اول اثر متقابل تبیین می گردد و اثرات اصلی ژنوتیپ و محیط و اثر متقابل ژنوتیپ* محیط معنی دار بودند. در مجموع، ارقام سپید و ۴۳۲۰۰ با بالاترین عملکرد، به ترتیب به عنوان ارقامی با سازگاری عمومی و خصوصی شناسایی شدند. برعکس رقم ساحل با کمترین میزان عملکرد دارای سازگاری وسیع با مناطق نامساعد بوده و جهت کشت در این گونه مناطق قابل توصیه است. رقم چکوروا به عنوان پایدارترین رقم با عملکرد متوسط برای کلیه مناطق شمالی کشور، شناسایی گردید (دماوندی کمالی و همکاران، ۱۳۹۰).
پایداری لاین های مختلف امید بخش جو با بررسی ۲۰ ژنوتیپ در آزمایشات ناحیه ای عملکرد در ۹ منطقه و به مدت دو سال زراعی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی انجام گرفت (آزمایشات در ایستگاه های تبریز و اردبیل به مدت یک سال انجام شد). نتایج تجزیه مرکب داده ها حاکی از تاثیر گذاری اثر محیط، ژنوتیپ و اثر متقابل ژنوتیپ در محیط بر عملکرد ژنوتیپ ها بود همچنین روش های تجزیه پایداری ژنوتیپ ۱۹ را به عنوان ژنوتیپ برتر و پایدار و ژنوتیپ ۲۰ را به عنوان ژنوتیپ ناپایدار شناسایی نمودند. با توجه به روش های GGE biplot وAMMI و تجزیه مختصات اصلی، ژنوتیپ ۱۹ به عنوان ژنوتیپ پایدار و با عملکرد بالا شناخته شد (مرادی، ۱۳۸۸).
به منظور بررسی پاسخ لاین های مختلف جو به شرایط متفاوت محیطی و تعیین پایداری عملکرد در آن ها، ۱۸ ژنوتیپ امیدبخش جو به همراه دو ژنوتیپ شاهد در قالب آزمایش با طرح پایه بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در هشت منطقه سرد کشور مورد بررسی قرار گرفتند. کاربرد پنج پارامتر پایداری مدل امی چند متغیره ، پارامتر شوکلا و ترسیم بای پلات سه ژنوتیپ پایداری عمومی مناسبی را به همه محیط ها نشان دادند و ژنوتیپ ۳ به جز در روش AMMI ، در سایر روش های تجزیه رتبه آخر پایداری عملکرد را به دست آورد و به عنوان ناپایدارترین ژنوتیپ شناخته شد. همچنین با بررسی همبستگی بین رتبه های پارامترهای مختلف به روش های مذکور نشان داد رتبه های تمامی این پارامترها به جز پارامتر AMGE همبستگی بالایی با یک دیگر دارند دو ژنوتیپ در ایستگاه های کرج و مشهد و ژنوتیپ دیگری در ایستگاه های جلگه رخ و اراک سازگاری خصوصی بالایی را نشان دادند. در نهایت ژنوتیپ های ۱۶، ۱۱ و ۱۰ به ترتیب بالاترین پایداری عملکرد را داشتند و به عنوان ژنوتیپ‌هایی پایدار معرفی گردیدند (اکبرپور و همکاران، ۱۳۹۰).
بهرامی و همکاران (۱۳۸۹) عملکرد دانه ۲۰ ژنوتیپ جو لخت را به منظور بررسی پایداری و تشخیص ارقام پرمحصول و سازگار، در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در شش منطقه به مدت دو سال مورد بررسی قرار دادند. نتایج تجزیه واریانس ساده و مرکب حاکی از وجود تفاوت‌های معنی دار بین عملکرد دانه در ژنوتیپ ها بود. در کل با توجه به همسویی نسبی نتایج حاصل از روش‌های مختلف و عمدتا بر اساس روش ابرهارت- راسل ژنوتیپ های آی سی ان ۳۲۸-۹۳ و آللی /۴/مولا ۲ به عنوان پایدارترین ارقام شناخته شدند و ژنوتیپ گلوریا به عنوان ناپایدارترین رقم و مخصوص مناطق نامساعد ضعیف تشخیص داده شد.
جهت پی بردن به اینکه آیا شاخص برداشت یا اجزای آن می توانند به عنوان معیاری جهت انتخاب ژنوتیپ هایی با عملکرد بالا در برنامه های اصلاحی گندم زمستانه و بهاره مورد استفاده قرار گیرند، آزمایشی با شرکت ژنوتیپ های زمستانه در سه منطقه و ژنوتیپ های بهاره در چهار منطقه هریک در طرح آماری بلوک های کامل تصادفی در دو شرایط کشت تنک و متراکم با دو تکرار در سال های ۹۴-۱۳۹۳ و ۹۵-۱۹۹۴ در استان اونتاریو در کانادا انجام گرفت (Yazdansepas, 1997). نتایج نشان داد مقادیر وزنی و عددی برای اکثریت صفات گندم های زمستانه بیشتر از گندم های بهاره بود. همچنین در کشت متراکم، شاخص برداشت همبستگی مثبت و معنی داری با تعداد دانه و صفت نسبت وزن سنبله به وزن بقیه ساقه نشان داد. در نتیجه در کشت تنک، شاخص برداشت بعد از گرده افشانی و در کشت متراکم قبل از گرده افشانی معین می شود. شاخص برداشت نمونه ها همبستگی مثبت و معنی دار با عملکرد دانه همان نمونه ها هم در کشت تنک و هم در کشت متراکم نشان داد همچنین وجود همبستگی بین وزن میان گره اول زمان رسیدن و سهم اندوخته ساقه قبل از مرحله گرده افشانی در عملکرد دانه مثبت و بسیار معنی دار بود. رویهمرفته نتایج نشان داد که صفات مرفولوژیکی اندازه گیری شده در نمونه‌ها معمولا با عملکرد دانه همان نمونه ها همبستگی نشان دادند، اما با عملکرد دانه در واحد سطح همبستگی دیده نشد (Yazdansepas, 1997).
نتایج تجزیه علیت صورت گرفته بر گندم دوروم در ایستگاه تحقیقات کشاورزی تبریز نشان داد بیشترین اثر مستقیم و مثبت به ترتیب مربوط به تعداد دانه در سنبله، طول سنبله و وزن هزار دانه می باشد. ضرایب همبستگی صفات شاخص برداشت، ارتفاع بوته و تعداد پنجه بارور با عملکرد دانه به ترتیب بالاترین همبستگی را داشته و همبستگی های مذکور در سطح ۱٪ معنی دار بودند (نفوذی و همکاران، ۱۳۸۶).
در ارزیابی پایداری عملکرد ارقام آبی و دیم، روش ضریب تغییرات دو رقم زرین و الوند را مشابه و حدود دو برابر پایداری رقم الموت دانست و همچنین در روش لین و بیننز ارقام زرین و الوند پایداری مشابهی داشتند و در رابطه با ارقام دیم سرداری و آذر ۲ تفاوتی با هم نداشتند (حبیبی و همکاران، ۱۳۸۶).
فصل سوم
مواد و روش ها
مواد و روش ها
آزمایشات سراسری پایداری عملکرد با کد C-88 مربوط به ۱۸ ژنوتیپ گندم زمستانه و بینابین (Facultative) (رقم شهریار به عنوان شاهد ملی در نظر گرفته شده است) در ۱۱ ایستگاه تحقیقاتی سرد کشور شامل : کرج، همدان، مشهد، اراک، جلگه رخ، تبریز، اقلید، زنجان، اردبیل، میاندوآب و قزوین در طول دو سال زراعی ۸۹-۱۳۸۸ و ۹۰-۱۳۸۹ انجام گرفت. موقعیت و شرایط اقلیمی مزارع اجرای آزمایش در جدول ۳-۱ آورده شده است.
جدول ۳-۱ مشخصات اقلیمی مناطق آزمایش