۱-۱- منشاء

میخک با نام علمی Dianthus caryophyllus L. یکی از گیاهان بسیار قدیمی است و پیشینه کشت و کار طولانی دارد (خلیقی، ۱۳۸۰). عقیده براین است که میخک بومی نواحی مدیترانه است (لارسون، ۱۳۷۵). میخک‌ها بومی نواحی سرد کوهستانی از جنوب اروپا تا هند می‌باشند. گونه‌های بومی آن تنها در فصل بهار به علت افزایش دما و طول روز گل می‌دهند (لارسون، ۱۳۷۵، Tutin et al, 1993). ارقام جدید میخک ویژگی پیوسته گلدهی^[۲] داشته و در شمال‌غربی اروپا و آمریکای شمالی و در مناطق مدیترانه‌ای در گلخانه‌های پلاستیکی بدون سیستم گرمایش برای تولید گل بریدنی پرورش داده می‌شوند (Bunt and Cockshull, 1985) هم‌چنین در مناطق استوایی در صورت مناسب بودن عرض جغرافیایی که موجب کاهش دمای هوا می‌شود (مانند کلمبیا و کنیا) می‌تواند کشت شود (Bunt and Cockshull, 1985). بشر از قرن شانزدهم روی میخک بومی کار بهنژادی انجام داده است. بهنژادی برای پیوسته گلدهی نژاد میخک در سال ١٨۴٠ در فرانسه انجام و در سال ١٨۵٢ در آمریکا معمول شد. معروف‌ترین ارقام خارجی میخک از رقم ’William Sim‘ که در سال ١٩٣٨ یا ١٩٣٩ توسط ویلیام سیم تولید گردید، بدست آمده‌اند (خلیقی، ۱۳۸۰). میخک‌های امروزی شباهت بسیار کمی به اسلاف خود دارند. این میخک‌ها در تمام طول سال گل می‌دهند و دارای ساقه‌های بلند و محکم با گل‌های درشت و پُر پر و رنگ‌های گوناگون می‌باشند (لارسون، ۱۳۷۵).

۱-۲- اصطلاح‌شناسی^[۳]

در حدود ٣٠٠ سال پیش از میلاد مسیح تئوفراستوس^[۴] در باره میخک مطالبی نوشته است که ترجمه آن از زبان یونانی گل خدایان^[۵] معنی می‌دهد که دلیل نامگذاری آن بوی خوش این گل است. نام زیرگونه‌های گونه caryophyllus به احتمال منشعب از واژه Coronation (تاجگذاری) می‌باشد، شاید به آن جهت که در اساطیر یونان تاج گلی از این گیاه برای قهرمانان درست می‌شده است (لارسون، ۱۳۷۵). نام انگلیسی میخک Carnation می باشد. این نام گرفته شده از واژه لاتین Carnis می باشد که اشاره به رنگ صورتی کم رنگ بعضی ارقام آن دارد (Brickell, 1997). در یونان Dianthus به معانی گل خوشبخت^[۶] و گل خدایان می‌باشد. هم‌چنین عقیده براین است که نام Dianthus از واژه‌های یونانی Dios به معنای خدا و Anthus به معنای گل گرفته شده است )لارسون، ۱۳۷۵؛ Bunt and Marjorie, 1982).

۱-۳- انواع میخک

بانت و کاکشول (Bunt and Cockshull, 1985) میخک را بر اساس شکل ساقه گل‌دهنده آن دسته‌بندی کردند. در نوع استاندارد^[۷] ساقه گل‌دهنده منشعب نبوده و تنها یک گل انتهایی درشت در انتهای ساقه قرار دارد. در نوع دیگر گل‌های جانبی بیشتری تشکیل شده است که در پایان تولید یک ساقه منشعب گل‌دهنده می‌‌نماید. این دسته را مینیاتور^[۸] می‌نامند. رقم‌های ویژه‌ای برای تولید نوع مینیاتورگزینش شده‌اند، ولی این ارقام در مقایسه با نوع استاندارد استحکام ساقه کمتری داشته و گل‌های کمتری در زمستان تولید می‌کنند.
Carnations و Pinks نام‌های متداول باغبانی برای گونه‌های مختلف جنس Dianthus می‌باشند. از انواع Pinks می‌توان به Cottage، Rockery، Annual و Cluster-head اشاره کرد.
گونه‌های متداول Pink شامل Dianthus plumarius، D. alpinus، D. sylvestris،D. chinensis ، D. deltrorides، D. superbus، D. armeria و … می‌باشند. این‌ها از ^[۹]D. barbatus به وجود آمده اند و به آسانی بوسیله برگ‌های شمشیری شکل و گل‌های خوشه‌ای تشخیص داده می‌شوند.
Carnations نیز به چندین نوع دسته‌بندی می‌گردند که سه نوع آن یعنی
Annual carnation، Border carnation و Perpetual-flowering carnation بیشتر متداول هستند (Brickell, 1997). میخک زیر کشت با نام علمی Dianthus caryophyllus L. که به عنوان Wild carnation یا Clove pink شناخته می‌شود از اجداد Border carnations می‌باشد (Brickell, 1997).

١-۴- گیاه‌شناسی و ریخت‌شناسی میخک

این گیاه متعلق به تیره میخک‌سانان^[۱۰] می‌باشد. این تیره شامل ٨٠ جنس و ٢٠٠٠ گونه است که روی کره زمین پراکنده‌اند (صانعی شریعت پناهی، ۱۳۷۲).
چندین گونه از میخک به عنوان گیاه زینتی برای تزیین باغ، گل بریدنی و یا به عنوان گل گلدانی کشت می‌شوند، اما بیشترین گونه‌ای که به صورت تجاری کشت می‌شود گونه caryophyllus می باشد (Bunt and Cockshull, 1985). این گیاه چند ساله تابستان گل می‌باشد اما انواع یکساله یا دو ساله آن‌ها نیز وجود دارد، که به دلیل تولید گل‌های فراوان زیاد کشت می‌شوند. قرنفل^[۱۱] که دو ساله است برای تزیین باغچه مناسب است (Brickell, 1997). گیاهان گونه caryophyllus علفی و دارای برگ‌های ساده و متقابل بوده که پهنک آن‌‌ها اغلب باریک است. گل‌آذین^[۱۲] آن گرزن دو سویه^[۱۳] است. گل ها دوجنسه^[۱۴] بوده و گرده‌افشانی آن ها توسط حشرات انجام می‌گیرد. اغلب گیاهان این تیره دارای گلبرگ می‌باشند ولی جام گل حقیقی نبوده و از تغییر شکل نافه گل به وجود آمده است (Brickell, 1997). کاسگل میخک از پنج کاسبرگ بهم پیوسته تشکیل شده و به شکل لوله کوچکی قاعده گلبرگ‌ها را می‌پوشاند. جام گل از پنج گلبرگ تشکیل یافته که لبه آن‌ها به سمت خارج برگشته و دندانه‌دار است. تعداد پرچم‌های آن ١٠ عدد می باشد. مادگی از دو برچه بهم پیوسته تشکیل شده و دارای تخمک‌های متعدد است. میوه پوشینه^[۱۵] است که از بالا شکاف خورده و بذر از آن بیرون می‌ریزد (صانعی شریعت پناهی، ۱۳۷۲ : وزوایی، ۱۳۷۵).
بلیک (Blake, 1962) گل کامل میخک را این گونه توصیف می‌کند: دارای دو جفت براکته که به یک کاسگل ۵ قسمتی متصل بوده و تشکیل یک فنجان ۵ دندانه‌ای می‌دهد. یک گل متوسط دارای ۶٠ گلبرگ (٢٠) و حداکثر ٣٠ پرچم می‌باشد و دارای یک تخمدان بزرگ ٢ تا ٣ برچه‌ای است.

١-۵- روش‌های افزایش میخک

افزایش این گیاه بیشتر به صورت رویشی و توسط قلمه‌گیری از ساقه‌های سبز آن صورت می‌گیرد. قلمه باید عاری از وجود بیماری‌ها، آفات و نماتد باشد. به همین منظور روش های پیشرفته‌ای در این زمینه به کار گرفته شده‌اند. کاشت بُرش نازکی از یک قلمه در محلول‌های مغذی برای تشخیص بیماری‌های آوندی و به کاربردن بلوک‌های هسته‌ای که کلیه گیاهان موجود در آن از طریق کاشت جوانه انتهایی تأمین می‌شود همگی جزیی از این روش ها می‌باشند (خلیقی،۱۳۸۰: Hartmann et al, 2002). افزایش از طریق بذر تنها در تولید ارقام جدید بکار می‌رود. D. barbatus و D. plumarius را به طور معمول با بذر می‌افزایند. هرچند که آن‌ها را می‌توان براحتی به روش قلمه در تابستان افزود، که در این صورت زودتر به گل می‌روند (Bunt and Cockshull, 1985). افزایش گونه‌های حاشیه‌ای^[۱۶] به روش افکندن در اواخر تابستان صورت می‌گیرد از فنون کشت بافت و ریزافزایی نیز می‌توان برای تولید انبوه و هم‌چنین قلمه‌های عاری از بیماری استفاده نمود. (Brickell, 1997).

۱-۶- اهمیت و اهداف پژوهش

میخک یکی از محبوب‌ترین، اقتصادی‌ترین و مهم‌ترین گل های بریدنی به سبب پیوسته گلدهی (Mii, 1994) و رقم‌های چند رنگ و منحصر به فرد است (Dole and wilkins, 2005؛ Burich et al, 1996). این گیاه یکی از محصولات با ارزش برای صنعت گل بریدنی بوده و تقاضا برای ارقام جدید و بهبود یافته آن رو به افزایش است. به هر حال، تراریختی ژنتیکی میخک به تازگی به دلیل کمبود یک تکنیک معمول کارا محدود شده است. محدودیت‌های موجود در روش‌های بهنژادی سنتی (تلاقی و گزینش) و داشتن ویژگی‌های هتروزیگوسیتی^[۱۷] بالا در این گیاه سبب شده است که کاربرد فنون جدید یاخته ای- مولکولی برای بهبود ویژگی‌های اقتصادی این گیاه ضرورت پیدا کند. کاربردی شدن فنون مولکولی خود نیازمند گسترش روش‌های مختلف کشت بافت^[۱۸] است. به طور معمول یک یا چند ویروس، باکتری و یا قارچ قلمه‌های ساقه این گیاه را آلوده می‌کنند (لارسون، ۱۳۷۵). همچنین از دیگر مشکلات میخک می توان به از بین رفتن تعداد زیادی از قلمه های این گیاه در حین افزایش اشاره کرد. برخی از روش‌های کشت بافت و ریز افزایی^[۱۹] می‌توانند مشکلات ناشی از ویروس، باکتری و سایر عوامل بیماری‌زا را برطرف ساخته و در تولید انبوه گیاهان یک شکل، عاری از بیماری و مناسب صدور به کشورهای اطراف به ما کمک ‌نمایند. همچنین از کشت بافت می‌توان به عنوان ابزاری برای انتقال ژن استفاده نمود و ویژگی‌های مطلوبی را گزینش و به گیاه منتقل کرد. در محصولات گلکاری انتقال ژن های گزارشگر مانند GUS با بهره گرفتن از Agrobacterium tumefaciens در داوودی، میخک(Lu et al, 1991) و ورد (Firoozabady et al, 1991) به دست آمده است. این بررسی ها ممکن است مدل های مفیدی زمانی که ژن های مطلوب به جای ژن های گزارشگر یا نشانگر گزینشگر به درون گیاهان هدف انتقال می یابند، ارائه دهد (Stachel et al, 1986). این پژوهش به منظور انجام کشت بافت دو رقم استاندارد و مینیاتور میخک و ارزیابی شرایط بهینه انتقال ژن با بهره گرفتن از tumefaciens Agrobacterium به آن ها صورت گرفته است.
فصل دوم

۲- مروری بر پژوهش های پیشین

۲-۱- ریزافزایی و کشت بافت میخک

۲-۱-۱- گزینش ریزنمونه و گندزدایی سطحی آن

اولین گام در هر برنامه کشت بافت موفق، گزینش یک منبع ریزنمونه مناسب و به دنبال آن تعیین بهترین تیمار گندزدایی است. به صورت فراگیر هر بافت یا اندام گیاهی را می توان به عنوان ریزنمونه به کار گرفت، اما درجه موفقیت به سیستم کشت به کار رفته، گونه کشت شده و حذف آلوده گرهای سطحی از ریزنمونه بستگی دارد. صالحی (ُSalehi, 2006)، تیمار گندزدایی سطحی مناسب برای ریزنمونه های نوک شاخساره میخک را چنین گزارش کرد: ریزنمونه ها پس از شستشوی ابتدایی به مدت ۱۰ دقیقه در محلول شوینده (ریکا) قرار گرفته، سپس به مدت ۱ ساعت در زیر آب جاری قرار داده شده و سپس به مدت ۵/۰ یا ۱ دقیقه در اتانول ۷۰% و به دنبال آن ۱۵ دقیقه در کلراکس ۱۰% گندزدایی شدند. دلجو و همکاران (Delju et al., 2006)، تیمار گندزدایی جهت جوانه های گل نابالغ ۴ رقم میخک را شامل گندزدایی سطحی با اتانول ۷۰% به مدت ۳۰ ثانیه و استفاده از ماده شوینده تجاری ۲% به مدت ۲۰ دقیقه و در پایان ۳ بار آبکشی با آب مقطر گندزدایی شده را مناسب تشخیص دادند. نانتاسواتسری و همکاران (Nontaswatsri et al ۲۰۰۲) شاخساره های ۵ رقم میخک به طول ۵ تا ۸ سانتی متر را از گیاهان مادری رشد یافته در گلخانه جدا نموده و به مدت ۱۵ دقیقه در محلول کلراکس ۱۰% همراه با یک قطره Tween-20 قرار دادند، سپس ۲ بار و هر بار ۱۰ دقیقه در آب گندزدایی شده آبکشی گردیدند. آلتورست و همکاران (Altworst et al. 1994) از ریزنمونه های برگ به عنوان مواد شروع کننده برای باززایی گیاه استفاده کردند. در پژوهشی از بذرهای رقم ’Chabaud‘ میخک و رقم ’Tall Double Mix‘ قرنفل به عنوان ریزنمونه استفاده شد. بذرها نخست به مدت ۳ تا ۴ دقیقه در محلول کلرید نقره ۱/۰% گندزدایی سطحی شده و سپس ۳ مرتبه با آب مقطر گندزدایی شده آبکشی شدند (Pareek and Kothari, 2003).
واتاد و همکاران (Watad et al. 1996) ریزنمونه های ساقه میخک را پس از گندزدایی سطحی به مدت ۱۵ دقیقه در محلول هیپوکلریت سدیم ۲% حاوی ۰۱/۰% Tween-20 و به دنبال آن ۳ بار آبکشی هر بار به مدت ۲ دقیقه با آب گندزدایی شده به کار بردند. مسگوئر و همکاران (Messeguer et al, 1993) از برگ و قطعات پایه ای گل و گلبرگ^[۲۰] به عنوان ریزنمونه استفاده کردند. مسن ترین برگ ها دور ریخته شده و جوانه های گل و قلمه ها در محلول شوینده تجاری حاوی هیپوکلریت سدیم ۵% به مدت ۲۰ دقیقه گندزدایی سطحی شده و به دنبال آن ۳ مرتبه با آب مقطر گندزدایی شده آبکشی گردیدند. آن ها بیان داشتند که گلبرگ های نابالغ و قطعات پایه ای گل ظرفیت ریخت زایی بالایی دارند.
آلتورست و همکاران (Altvorst et al, 1992) از برگ و گلبرگ گیاهان کشت بافتی به عنوان منبع ریزنمونه برای تشکیل شاخساره نابجا^[۲۱] استفاده کردند. آن ها نتوانستند رابطه ای بین ظرفیت باززایی برگ ها و گلبرگ های ارقام مختلف پیدا کنند. باززایی از ریزنمونه های برگ بیشتر موفق بود و شاخساره ها در مدت کمتری از ریزنمونه های برگ نسبت به گلبرگ باززایی شدند.
کانتیا و کوساری (Kantia and Kothari, 2002) بیان داشتند که نوع ریزنمونه استفاده شده برای افزونگری همگروهی^[۲۲] احتمال تغییرات ژنتیکی را تحت تأثیر قرار می دهد. ریزنمونه های برگ مواد مناسبی برای تشکیل شاخساره نابجا و آزمایشات انتقال ژن توسط اگروباکتریوم می باشند. آن ها همچنین بیان داشتند موقعیت (مکان) برگ ها روی گیاه در باززایی بعدی مهم می باشد و جوان ترین برگ ها تنها زیر مریستم انتهایی بهترین باززایی را نشان دادند.

۲-۱-۲- ریخت زایی و باززایی

باززایی گیاه، با کشت قطعه ای از بافت گیاهی عاری از بافت مریستمی از پیش تشکیل شده (منشأ نابجا^[۲۳])، یا از کشت یاخته ای و بافت پینه امکان پذیر است. باززایی گیاه به روش پرآوری جوانه جانبی^[۲۴] بر مبنای وجود بافت مریستمی از پیش تشکیل شده می باشد. در مقابل، باززایی نابجا از مکان های غیرمعمول از یک بافت کشت شده مانند سطح برگ، لپه، میانگره، دمبرگ و … که بافت مریستمی به طور طبیعی در این مناطق وجود ندارد، صورت می پذیرد (Chawla, 2000). آلتورست و همکاران (Altvorst et al, 1995) نشان دادند که باززایی تنها در ناحیه انتقالی^[۲۵] از ساقه به برگ یعنی پایه برگ امکان پذیر است. آن ها همچنین بیان داشتند که موقعیت یا مکان برگ روی گیاه برای باززایی بعدی دارای اهمیت است و جوان ترین برگ ها بیشترین توانایی باززایی را دارند. نانتا سواتسری و فوکای (Nontaswatsri and Fukai, 2005) نشان دادند که ریزنمونه های گره ای پتانسیل بیشتری برای تولید شاخساره نسبت به ریزنمونه های برگ دارند.
امیرعلی و همکاران (Amirali et al, 2008) پیشنهاد کردند که کاربرد مریستم انتهایی در مقایسه با مریستم گره ای برای پرآوری شاخساره مناسب تر است. آلتورست و همکاران (Altvorst et al, 1992)، جوان ترین برگ های گسترش یافته زیر مریستم انتهایی را مناسب ترین ریزنمونه برای باززایی تشخیص دادند.
مسگوئر و همکاران (Messeguer et al, 1993) نشان دادند که باززایی شاخساره تنها در نواحی پایه ای قطعه های گلبرگ امکان پذیر می باشد. فیشر و همکاران (Fisher et al. 1992) اثبات نمودند که شرایط کاشت بیش از ظرفیت ریخت زایی^[۲۶] قسمت های مختلف گلبرگ برای باززایی شاخساره اهمیت دارند.

۲-۱-۳- رویان زایی بدنی^[۲۷]

رویان زایی بدنی عبارتست از تشکیل رویان از یاخته های بدنی^[۲۸] در شرایط درون شیشه ای به طوری که این رویان ها شبیه به رویان معمولی درون بذر می باشند و قادرند به صورت گیاه کامل نمو پیدا کنند. از این روش کشت بافت می توان به صورت ابزاری برای بررسی های پایه نظیر بیوشیمی، فیزیولوژی، مورفولوژی و تشریح که در بسیاری از دستاوردهای فناوری زیستی مانند انتقال ژن، حفظ ژرم پلاسم، تولید بذر مصنوعی، تولید متابولیت های ثانویه، ایجاد گوناگونی ژنتیکی و حذف ویروس از گیاه استفاده نمود (Chawla, 2000). گزارش های بسیاری نشان داده اند که گیاه میخک از راه تشکیل شاخساره نابجا روی ریزنمونه های مختلف مانند ساقه، برگ، گلبرگ، نهنج، تخمدان و تخمک باززایی شده است (Edtington et al. 1984)، در حالی که گزارش های اندکی در مورد باززایی این گیاه از راه رویان زایی بدنی انتشار یافته است (Fery et al, 1992،,۱۹۹۸ Vicient and Martinez). برخی اوقات رویان های بدنی نسبت به دیگر روش های افزایش رویشی مطلوب تر می باشند که به سبب احتمال تنظیم افزایش با بهره گرفتن از بیوراکتورها می باشد (Vicient and Martinez, 1998).
بیشتر رویان های بدنی یا کشت های رویانی می توانند در دمای ۱۹۶- درجه سلسیوس نگهداری شوند (Von Arnold et al., 2002) که این روش امکان ایجاد بانک های ژنی را فراهم می سازد. افزون بر این، رویان زایی بدنی شرطی مهم برای شماری از ابزارهای فناوری زیستی برای بهبود ژنتیکی می باشد (Sankhla et al, 1995). همچنین رویان های بدنی نقشی کلیدی در روش های انتقال ژن بازی می کنند (Yantcheva et al, 1995.).
فری و همکاران (Fery et al, 1992) ایجاد رویان بدنی از پینه های حاصل از ریزنمونه های ساقه گیاه میخک را گزارش کردند. در این پژوهش ویژگی های ریخت شناسی و تشریحی پینه های غیر رویان زا و پینه های رویان زا به دست آمده از ریزنمونه های گلبرگ و رویان های بدنی گیاه میخک شرح داده شده است. دلجو و همکاران (Deljou, 2006)، اثر غلظت های مختلف سوکروز بر رویان زایی بدنی ۴ رقم میخک را مورد بررسی قرار دادند. در پژوهش ایشان از ریزنمونه های گلبرگ ارقام میخک استفاده شد. در این پژوهش مشخص شد که با افزایش غلظت سوکروز در محیط کشت، رویان زایی بدنی گسترش می یابد. بیشترین میزان پینه های رویان زا، از محیط کشت دارای ۹ و ۱۲ درصد سوکروز به دست آمد، در حالی که در غلظت های بالاتر از ۱۵ و ۱۸ درصد کاهش یافت. نتایج این پژوهش نشان داد که غلظت های بالاتر سوکروز بلوغ رویان های بدنی را بهبود می بخشد.
از جمله عوامل مؤثر بر انگیزش رویان های بدنی و نمو بعدی گیاه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

۲-۱-۳-۱- تنظیم کننده های رشد

افزودن تنظیم کننده های رشد به ویژه اکسین و یا اکسین به همراه سیتوکینین برای شروع رشد و انگیزش رویان زایی ضروری است (Feher et al, 2003). به هر حال، نمو رویان در رویان های بدنی در نبود تنظیم کننده های رشد نیز گزارش شده است (Choi et al, 1998). انگیزاننده های غیر هورمونی همچنین برای افزایش رویان زایی بدنی استفاده می شوند. برخی از این انگیزاننده ها شامل غلظت های بالای سوکروز یا تنش اسمزی (Kamada et al, 1993)، یون های فلزات سنگین (Pasternak et al, 2002) و دمای بالا (Kamada et al, 1989) می باشد. دلجو و همکاران (Deljou, 2006) اثر مانیتول بر رشد رویان های بدنی تولید شده از پینه رویان زای میخک را بررسی کردند. آن ها بیان داشتند که در محیط کشت حاوی مانیتول بدون سوکروز رویان بدنی ایجاد نشد. اگر چه نقش دقیق مانیتول روی افزایش تعداد رویان ها از پینه های رویان زای میخک مشخص نیست اما با توجه به این که وجود سوکروز در محیط حاوی مانیتول برای رویان زایی ضروری است می توان نتیجه گرفت که اثر مانیتول روی افزایش تعداد رویان ها به عنوان منبع تأمین کربن مؤثر نبوده، بلکه به احتمال با تغییرات پتانسیل اسمزی ناشی از حضور مانیتول در ارتباط است. اثر ۲,۴-D و پس از آن NAA بر رویان زایی بدنی بیش از دیگر اکسین ها می باشد. آن ها در تسریع بلوغ رویان، به ویژه در رشد لپه ها مؤثر هستند. در برخی مواقع سیتوکینین ها برای رشد رویان و تبدیل آن به گیاهچه لازمند (Tanaka et al, 2000).
به هر حال، در داوودی^[۲۹] کاینتین در ترکیب با یک اکسین به ویژه IAA برای تحریک رویان زایی بدنی گزارش شده است (Tanaka et al, 2000). تیدیازورون به تنهایی یا در ترکیب با دیگر تنظیم کننده های رشد برای تحریک رویان زایی بدنی در تعدادی از گونه های گیاهی گزارش شده است (Zhang et al, 2005).
اینتچوا و همکاران (Iantcheva et al, 2005) باززایی گیاه از راه اندام زایی مستقیم^[۳۰] و رویان زایی بدنی دو رقم میخک مینیاتور را مورد بررسی قرار دادند. در این پژوهش محیط موراشیگی و اسکوگ (MS)( Murashige and Skoog, 1962) جامد حاوی BAP و NAA برای انگیزش مستقیم شاخساره های نابجا استفاده شد. محیط کشت مناسب برای باززایی هر دو رقم شامل محیط MS حاوی ۹/۰ میلی گرم در لیتر BAP و ۹/۰ میلی گرم در لیتر NAA بوده است. در این پژوهش وجود ۲,۴-D در ترکیب با BAP و کازیین هیدرولیزشده به طور موفقیت آمیزی در انگیزش پینه رویان زا مؤثر واقع شد.

۲-۱-۳-۲- محیط پینه زایی

پینه یک بافت گیاهی کم و بیش سازمان نیافته است که در زخم های بافت ها و اندام های تمایز یافته، به وجود می آید. بنابراین پینه یک بافت سازمان نیافته با تمایز خیلی پایین است (Chawla, 2000). تشکیل پینه زیر تأثیر مواد تنظیم کننده رشد برون زا که به محیط کشت افزوده می شوند، قرار می گیرد. نوع ماده تنظیم کننده رشد مورد نیاز و غلظت مصرفی آن در محیط کشت به شدت به نژادگان و محتوای هورمونی درون ریزنمونه بستگی دارد (Chawla, 2000). در پژوهشی روی میخک تشکیل پینه روی محیط کشت MS دارای ۳۰ گرم در لیتر سوکروز، ۲ میلی گرم در لیتر۲,۴-D و ۲/۰ میلی گرم در لیتر BA حاصل شد (Karami and Kordestani, 2007 ).
آرچنا و کوتاری (Archana and Kothari, 2002) در بررسی برای تشکیل جوانه های شاخساره نابجا همراه با تشکیل پینه، از ریزنمونه های برگ میخک کشت شده روی محیط کشت MS حاوی ۵/۰ میلی گرم در لیتر BAP و ۱ میلی گرم در لیتر ۲,۴-D استفاده کردند.
در پژوهش های بسیاری (Altvorst et al, 1996) اثر قسمت انتهای نزد پاهنگ^[۳۱] برگ در باززایی تایید شده است. اینتچوا و همکاران (Iantcheva et al, 2005) پیشنهاد کردند که محیط کشت مناسب برای انگیزش پینه شامل MS جامد دارای ۱ میلی گرم در لیتر ۲,۴-D، ۲/۰ میلی گرم در لیتر BAP، ۳% سوکروز و ۸ گرم آگار می باشد.

۲-۱-۳-۳- محیط ریشه زایی

محیط ریشه زایی استفاده شده برای ارقام میخک به شدت وابسته به نژادگان بوده و نمی توان محیطی عمومی برای ریشه زایی همه ارقام پیشنهاد نمود (Messeguer et al, 1993؛ Salehi 2005). میروشنچنکو و دولگوو (Miroshnichenko and Dolgov, 2000) محیط MS نیم غلظت دارای ۷% آگار و ۱۰ گرم در لیتر سوکروز را مناسب ریشه زایی ریزنمونه های برگ و گلبرگ گندزدایی شده رقم ۱۲’Dia ‘ تشخیص دادند. آرچنا و کوتاری (Archana and Kothari, 2002) برای تشکیل ریشه از ریزنمونه های برگD. chinensis L. محیط MS نیم غلظت دارای ۵/۰ میلی گرم در لیتر IAA را پیشنهاد نمودند. بهترین محیط ریشه زایی با بهره گرفتن از شاخساره های پرآوری شده از ریزنمونه های مریستم انتهایی و مریستم تک گره شامل محیط MS با ۱ میلی گرم در لیتر NAA تشخیص داده شد. در پژوهشی توسط اینتچوا و همکاران (Iantcheva et al, 2005) تشکیل گیاهان با پدیدگان معمولی و ریشه دهی آسان روی محیط MS حاوی ۰۵/۰ میلی گرم در لیتر BAP و ۲۵۰ میلی گرم در لیتر کازیین هیدرولیز شده به دست آمد.
آلتورست و همکاران (Altvorst et al, 1992) محیط مناسب برای انگیزش ریشه در شاخساره های پرآوری شده از ریزنمونه های برگ میخک انواع ’Sim‘، ’ Mediterrenean ‘، ’ ‘Spray و ’Diantini ‘را محیط MS محتوی ۱/۰ میلی گرم در لیتر NAA گزارش نمودند. در بررسی بهترین محیط ریشه زایی برای شاخساره های پرآوری شده از ریزنمونه های برگ گونه های میخک، محیط MS همراه با ۱ میلی گرم در لیتر NAA گزارش شد.
صالحی (Salehi 2005) بیان داشت که ممکن است بتوان یک محیط عمومی برای پرآوری شاخساره ارقام میخک ارائه نمود، اما برای ریشه زایی بیان چنین روش کاری امکان پذیر نیست. بر این اساس در این پژوهش بهترین محیط برای ریشه زایی ارقام مختلف میخک محیط MS با تنظیم کننده های رشد IBA و NAA در غلظت های مختلف عنوان شد. به صورت فراگیر، شاخساره های پرآوری شده در محیط کشت برای ریشه زایی به محیط محتوی اکسین انتقال داده می شوند. به خوبی مشخص شده است که برای انگیزش ریشه های جدید به میزان کمی سیتوکینین در مقایسه با مقدار زیاد اکسین نیاز است (Chawla, 2000).

۲-۱-۳-۴- سن مواد گیاهی و شرایط کاشت

• Staning solution (100 ml)

۰.۱g Silver nitrate
۲۹µl 35% Formaldehide

• Stopping solution

  1. 1. Sodium EDTA

   

   

۱۰- تهیه ی محلول شستشو(WP) و ترکیب آنزیمی برای جداسازی پروتوپلاست سیب زمینی

هر دوی محلول شستشو و ترکیب آنزیمی با بهره گرفتن از Washing protoplast ساخته می شود.

Washing Protoplast:
برای ساخت WP از استوک های ۱، ۲ و ۳ محیط کشت MS استفاده می شود.
۱۰۰ میلی لیتر از استوک ۱ و ۱۰ میلی لیتر از استوک های ۲ و ۳ با کمک آب مقطر به حجم ۱ لیتر رسانده شد.

Washing Solution :
۵/۷ گرم مانیتول در ۱۰۰ میلی لیتر WP حل شد ( pH=5.6 (.
Enzyme Combination :
۷/۰ گرم سلولاز R-10، ۵۱/۰ گرم ماسرووزایم R-10 و ۵/۷ گرم مانیتول برداشته و در ۱۰۰ میلی لیتر WP حل شد (pH=5.6) .
منابع و مآخذ
احسان‌پور، ع. ا. و امینی، ف. ۱۳۸۲. کشت سلول و بافت گیاهی. چاپ ۲، انتشارات جهاد دانشگاهی اصفهان. ۱۸۱ صفحه.

احسان‌پور، ع. ا. و حسن‌زاده، م. ۱۳۷۹. تأثیر تیوسولفات نقره بر رشد و نمو گیاه سیب‌زمینی در شرایط کشت در شیشه. مجله علوم پایه. ۱۳، ۴۳-۳۷.
شجاعی، ب. ۱۳۸۷. انتخاب لاین سلولی متحمل به شوری در کالوس گیاه سیب‌زمینی(Solanum tuberosum L.) رقم وایت دزیره با بهره گرفتن از تابش پرتو گاما. پایان نامه کارشناسی ارشد، گروه زیست شناسی، دانشگاه اصفهان.
کاکس، م. م. و نلسون، د. ل. ۱۲۸۲. اصول بیوشیمی لنینجر. جاپ دوم، انتشارات آییژ تهران. ۱۳۷۲ صفحه.
تایز، ل. و زایگر، ا. ۱۳۸۴. (ترجمه کافی، م.، زند، ا.، کامکار، ب.، شریفی، ح. ر. و گلدانی، م.). جلد دوم. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. ۳۷۹صفحه.
Abeles, F. B. 1973. Ethylene in plant biology. Academic Press, New York.
Adkins, S. W. and Magdalita, P. 1994. The plant gaseus envelope effect of ethylene on culture performance in Abstracts of VIIIth International Cogress of Plant Tissue and Cell Culture. Italy, Firenze, p.213.
Ahmad, P., Sarwat, M. and Sharma. 2008. Reactive oxygen species, antioxidants and signaling in plants. Plant Biology. 51, 167-173.
Ahamed, M., Karns, M., Goodson, M., Rowe, J., Schlager, J. and Yiling, H. 2008. DNA damage response to different surface chemistry of silver nanoparticles in mammalian cells. Toxicology and Applied Pharmacology. 233: 404–۴۱۰.
Aidid, S. B. and Okamato, H. 1992. Effects of lead, cadmium and zinc on the electric membrane potential at the xylem/symplast interface and cell elongation of Impatiens balsamina. Environmental and Experimental Botany. 32, 439-448.
Alcantara, F., Romera, F. J., Canete, M.. and De La Guardia, M. D. 1994. Effects of heavy metals on both induction and function of root Fe(III) reductase in Fe-deficient cucumber(Cucumis sativus L.). Journal Experimental of Botany. 45, 1893-1898.
Aitken, R.J., Hankin, S. M., Ross, B., Tran, C. L., Stone, V., Fernandes, T. F., Donaldson, K., Duffin, R., Chaudhry,Q., Wilkins, T. A., Wilkins, A., Levy, L. S., RocksS. A. and Maynard. A. 2009. Emergnano: A review of completed and near completed environment, health and safety research on nanomaterials and nanotechnology. IOM: 198 pages.
Al-Rumaih, M. M., Rushdy, S. S. and Warsy, A. S. 2001. Effect of cadmium on seed germination and growth characteristics of cowpea(Vigna unguiculata L.) plants in the presence and absence of gibberellic acid. Saudi Journal Biology Science. 8: 41-50.
Alivisatos, A. P. 1996. pPerspective on the physical chemistry of semi conductor nano crystals. Physical Chemistry. 100, 13226-13239.
Apelbaum, A., Goldlust, A. and Icekson, I. 1985. Control by ethylene of arginine decarboxylase activity in pea seedlings and its implication for hormonal regulation of plant growth. Plant Physiology. 79. 635-640.
Arigita, L., Sánchez Tamés, R. and González, A. 2003. 1-Methylcyclopropene and ethylene as regulators of in vitro organogenesis in kiwi explants. Plant Growth Regulation. ۴۰, ۵۹-۶۴.
Arnon, D. I. 1949. Copper enzymes in isolated chlorophlasts and polyphenol oxidase in Beta vulgaris. Plant Physiology. 24, 1-15.
Auffan, M., Rose, J., Wiesner, M. R. and Bottero, J. 2009. Chemical stability of metallic nanoparticles: Aparameter controlling their potential cellular toxicity in vitro. 157: 1127-1133.
Babu, N. G., Sarma, P. A., Attitalla, I. H. and Murthy, S. D. S. 2010. Effect of selected heavy metal ions on the photosynthetic electron transport and energy transfer in the thylakoid membrane of the cyanobacterium, Spirulina platensis. Academic Journal of Plant Sciences. 3: 46-49.
Bajaj, Y. P. S. 1989. Plant protoplast and genetic engineering 1. Biotechnology in Agriculture and Forestry. 8:124-146.
Bais, H. P. and Ravishankar, G. A. 2002. Role of polyamines in the ontogeny of plants and their biotechnological applications. Plant Cell Tissue and Organ Culture. 69. 1-34.
Baker, A. J. M. 1987. Metal tolerance. New Phytologist. 106, 93-111.
Beasley, C. A. and Eaks, I. L. 1979. Ethylene from alcohol lamps and natural gas burners: effects on cotton ovules cultured in vitro. In Vitro Cellular and Developmental Biology-Plant. 15, 263-269.
Berrios, J., Illanes, A. and Aroca, G. 2004. Spectrophotometric method for determining gibberellic acid in fermentation broths. Biotechnology Letters. 26: 67-70.
Beyer, E. M. 1976. A potent inhibitor of ethylene action in plants. Plant Physiology. 58, 268-271.
Blaylock, M. J. and Huang, J. W. 1999. Phyto extraction of metals. In phytoremediation of Toxic Metals: using plants to clean up the Environ,ent, eds. Raskin, I. and Ensley, B. D. John Wiley and Sons Inc, New York.
Beyer, E. M. 1979. Effect of Silver Ion, Carbon Dioxide, and Oxygen on Ethylene Action and Metabolism. Plant Physiology. 63, 169-173.
Blokhina, O., Virolainen, E. and Fagerstedt, F. V. 2003. Antioxidants, oxidative damage and oxygen deprivation stress. Annals of Botany. 91, 179-194.
Bohs, L. and Olmsteed, R. G. 1997. Phylogenetic relationship in Solanum(Solanaceae) based on ndhf sequences. Systematic Botany. 22, 5-17.

به نظر می‌رسد تفاوت‌های دیگری نیز وجود دارد. سازمان بیش از دو نفر باید عضو داشته باشد و محدودیت اعضای آن از گروه کمتر و طبیعتاً وسعت آن می‌تواند بیشتر باشد. در سازمان تعلق خاطری که در اعضای یک گروه وجود دارد لازم نیست. به تعبیر دیگر گاهی سازمان برای پیشبرد اهداف خود از گروه‌ها استفاده می‌کند و گاهی چنین نیست.

نکته‌ای که باید مد نظر باشد این است که گروه‌های پژوهشی اکثراً تحت پوشش یک سازمان به فعالیت می‌پردازند. در مباحث مدیریت رفتار سازمانی سه سطح برای تجزیه و تحلیل رفتار را مطرح کرده است: سطح فردی، گروهی و سازمانی. در سطح گروهی موضوع‌هایی مانند رهبری، پویاسازی گروه‌ها، ارتباطات، یادگیری گروهی، حل و فصل تعارض‌ها، قدرت و رفتار سازمانی و مانند آن مطرح است. در سطح سازمانی، موضوع‌هایی مانند فرهنگ سازمانی، رفتار سیاسی، سازمان یادگیرنده، تغییر و تحول سازمانی و محیط سازمانی مطرح است (زارعی‌متین, مدیریت رفتار سازمانی پیشرفته ۲۳). این نشان‌دهنده‌ی تفاوت و مرزبندی مباحث میان گروه و سازمان است. البته در این مباحث بحث از رفتار فردی مقدمه‌ی دو بحث دیگر است و از رفتارهایی که فردی که ربطی به گروه و سازمان ندارد بحث نمی‌شود.
۳٫۲٫۲٫ تفاوت بین عضو و فرد در گروه
در اینجا لازم است تفاوت ظریف بین دو عنوان «فرد» و «عضو» را تذکر بدهم. به نظر می‌رسد ـ با توجه به معنای لغوی هر دو کلمه ـ «فرد» باید به معنای «فرد فارغ از گروه» یا «فرد جدای از گروه» استعمال شود و «عضو» به معنای «فرد درون گروه» و «فرد وابسته به گروه».
۴٫۲٫۲٫ تقسیم گروه‌
در روان‌شناسی اجتماعی و مباحث گروه تقسیم‌های متعددی برای گروه مطرح شده است. ما در اینجا در صدد توسعه‌ی مباحث گروه نیستیم بنابراین فقط به دو تقسیم اشاره می‌کنیم.
۱٫۴٫۲٫۲٫ گروه هَرمی و کُروی
گروه ممکن است رهبر داشته باشد یا فاقد رهبر باشد. به این لحاظ پیشنهاد می‌شود گروه‌ها را به گروه‌های هرمی و کروی تقسیم کنیم. گروه‌ هرمی ^[۴۹] گروهی است که رهبری دارای مهارت و ویژگی خاصی نسبت به اعضا است ولی گروه‌ کروی ^[۵۰] گروهی است که رهبر ندارد و اعضا تقریباً در یک سطح هستند ممکن است این گروه‌ها مدیر داشته باشند.
گروه‌های هرمی معمولاً در سازمان‌ها و مؤسسات پژوهشی شکل می‌گیرد و گروه‌های کروی در خارج از آن.
ممکن است از تأکیدهای ویلن استفاده شود که گروه در مرحله‌ی چهارم خود برای تبدیل شدن به تیم از حالت هرمی به کروی تغییر حالت می‌دهد. ویلن تأکید دارد که در مرحله‌ی دوم از مراحل پنجگانه اعضا تقاضای قدرت بیشتر در گروه دارند و رهبر باید به آرامی به توزیع مجدد قدرت بپردازد (ویلن ۱۲۹). در مرحله‌ی سوم نیز این کار ادامه‌ پیدا می‌کند و نقش مشاوره‌ای و حمایتی رهبر افزایش می‌یابد (ویلن ۱۳۴ ـ ۱۳۵) و در مرحله‌ی چهارم رهبر در کنار اعضا در انجام کارها مشارکت می‌کند (ویلن ۱۳۶).
با توجه به آنچه گفته شد می‌توانیم یکی از تفاوت‌های میان گروه و تیم را این بدانیم که گروه در ابتدای راه گروه هرمی است ولی در نهایت و بعد از تبدیل شدن به تیم به گروه کروی تبدیل می‌شود و رهبر نیز به مدیر.
۲٫۴٫۲٫۲٫ گروه رسمی و غیر رسمی
گروه رسمی ^[۵۱] گروهی است که بر اساس ساختار سازمانی برای انجام وظایفی مشخص ایجاد شده است و در مقابل گروه غیر رسمی ^[۵۲] به روابطی گفته می‌شود که نه ساختار رسمی دارند و نه به دلیل سازمان ایجاد شده‌اند (رابینز و جاج ۲۷۶).
۵٫۲٫۲٫ مراحل تبدیل گروه به تیم
در منابع مختلف مراحلی برای شکل‌گیری گروه یا تیم بیان شده است. پیش از این از ویلن گزارش کردیم که او این مراحل را مراحل تبدیل گروه به تیم می‌داند و به نظر ما چنین تعبیری دقیق‌تر از مطالب دیگران می‌باشد. اینک به تفصیل، آن پنج مرحله را بازگو خواهیم کرد:
ویلن به درستی رشد یک گروه به تیم را هم چون رشد یک انسان دانسته است. همچنان که انسان دوره‌ی کودکی، نوجوانی، جوانی، میان‌سالی و کهن‌سالی دارد، گروه نیز دوره‌ی شکل‌گیری‌^[۵۳]، درگیری ^[۵۴]، هنجارسازی ^[۵۵]، اجرا ^[۵۶] و پایان یافتن دارد. او البته از این مراحل به وابستگی، تعارض، اعتماد و ساختارسازی، کار و درگیر نبودن تعبیر کرده است.
گام اول: وابستگی و ورود
اعضا در این گام به دنبال امنیت و پذیرفته شدن هستند، مؤدب و مطیع هستند و رهبر گروه را فردی شایسته و خیرخواه می‌دانند و از او انتظار راهنمایی و ایجاد امنیت دارند. به ندرت با اهداف ابتدایی گروه مخالفت می‌کنند. ارتباطات از طریق رهبر انجام می‌شود. کمترین تعارض در این مرحله وجود دارد. گروه به طور واضح فاقد ساختار و سازمان است (ویلن ۵۰ ـ ۵۱).
گام دوم: عدم وابستگی و مبارزه
تعارض در مورد ارزش‌ها و عدم توافق در مورد اهداف وجود دارد. به علت افزایش حس امنیت ابراز عقاید افزایش می‌یابد. اهداف و نقش اعضا در گروه شفاف می‌شود. اعضا با گروه و یکدیگر به زورآزمایی می‌پردازند. مخالفت با فضای عمومی و رهبری آغاز می‌شود. اگر تلاش رهبر برای حل تعارض‌ها موفق باشد در انتهای این مرحله مشارکت اعضا افزایش می‌یابد و نارضایتی کاهش پیدا می‌کند و اعتماد و همبستگی افزایش خواهد یافت (ویلن ۵۲ ـ ۵۳).
گام سوم: اعتماد و ساختارسازی
اهداف و نقش‌ها شفاف شده است، نقش رهبر مشاوره‌ایست و کمتر حالت مستقیم دارد. ارتباطات در راستای وظایف و منعطف‌تر است. همکاری، اعتماد، همبستگی و تعهد اعضا به اهداف و وظایف بسیار بالاست، تعارضات کما کان وجود دارد ولی به صورت مؤثری مدیریت می‌شود. گروه بر روی ایجاد ساختار تمرکز دارد (ویلن ۵۴ ـ ۵۵).
گام چهارم: کار
در این مرحله گروه به تیمی با کارایی بالا تبدیل می‌شود. در این مرحله کیفیت و کمیت کارها به طور چشم‌گیری افزایش می‌یابد. اعضا در زمینه‌ی نقش خود در تیم آگاهی کافی دارند، وظایف مطابق با توانایی اعضا واگذار می‌شود. بر روی تصمیم‌گیری تیمی تمرکز زیادی وجود دارد و وقت زیادی برای پیش‌بینی و حل تعارضات و استفاده از خرد جمعی گذاشته می‌شود. آرامش واقعی در سطح بالایی وجود دارد. تیم شامل حداقل اعضای مورد نیاز برای تحقق اهداف خود است. تعارض اتفاق می‌افتد ولی دوره‌ی آن کوتاه و تیم قادر به حل آن می‌باشد و راهبردی برای حل تعارضات دارد (ویلن ۵۵ ـ ۵۸ و ۷۹).
۳٫۲٫ کار گروهی
در این بخش به مفهوم‌شناسی، مراحل، ضرورت، فواید و آسیب‌شناسی کار گروهی خواهیم پرداخت:
۱٫۳٫۲٫ مفهوم‌شناسی کار گروهی
با توجه به تعریف گروه باید بگوییم که کار گروهی کاری است که از تعامل بین اعضای گروه به دست می‌آید. در تعامل هم‌افزایی وجود دارد و این هم‌افزایی سبب می‌شود که نتیجه‌ی کار گروه بیش از حاصل جمع اعضا به صورت فردی باشد. اگر کاری از جمعی صادر بشود که حاصل جمع کارهای آن جمع باشد کار گروهی شمرده نمی‌شود، زیرا کار گروهی حتی در مراحل ابتدایی گروه‌سازی بر اساس تعامل و هم‌افزایی حاصل می‌شود. با توجه به آنچه بیان شد می‌توانیم بگوییم اگر حاصل فعالیت‌های گروهی کمتر از مقدار حاصل فعالیت‌های همان تعداد افراد خارج از گروه باشد گروه با اشکال مواجه است و نیاز به درمان دارد. این معیار خوبی برای مدیران و رهبران گروه‌ها برای ارزیابی گروه می‌باشد.
۲٫۳٫۲٫ مراحل کار گروهی
ممکن است برای کار گروهی هفت مرحله در نظر گرفته شود: الف: سیاست‌گذاری، که شامل تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی است. ب: پیش‌بینی تعارض‌های محتمل، ج: تعیین زمان اجرا و وظایف اعضا، کار گروهی باید به صورت عرضی و طولی تقسیم شود. این تقسیم وظایف نیز چنانکه پیش از این در مراحل تبدیل گروه به تیم مطرح کردیم ممکن است در طول زمان تغییر کند. د: ارزیابی و رفع اشکالات، ارزیابی جزء جدانشدنی از کار گروهی است. هـ: عرضه‌ی محصول کار گروهی، و: بازخوردگیری، ز: گزارش، نتیجه و اتمام.
۳٫۳٫۲٫ ضرورت کار گروهی
پیش از این در مقدمه اشاره کردیم که کار گروهی ضرورت دارد. منظور از ضرورت این نیست که کار فردی ممتنع و منتفی است. بلکه منظور این است که اگر رسیدن به حقیقت وظیفه‌ی پژوهشگر و هدف پژوهش است لازم است هر کاری انجام شود تا اطمینان بیشتری در این زمینه حاصل شود. موانعی در این اطمینان‌یابی وجود دارد که به بررسی آن می‌پردازیم و بیان می‌کنیم که کار گروهی می‌تواند این موانع را مرتفع کند. پس این موانع به شکلی علت ضرورت کار گروهی نیز هستند.
در اینجا به هشت علت اشاره می‌شود: الف: گسترس عرصه‌های علمی، ب: پیچیدگی عرصه‌های علمی، ج: انفجار اطلاعات علمی، د: سرعت تولید علم، هـ: چندرشته‌ای بودن برخی مسایل علوم انسانی، و: میان‌رشته‌ای بودن بسیاری از مسایل علوم انسانی، ز: هزینه‌بر بودن پژوهش، ح: ضرورت تفکر انتقادی.
۴٫۳٫۲٫ انواع کار پژوهشی
بر اساس تفاوتی که بین گروه و جمع، تیم و سازمان مطرح کردیم بین کار گروهی و کار جمعی، کار تیمی و کار سازمانی نیز تفاوت وجود دارد. ما در این بخش به بیان انواع کار پژوهشی می‌پردازیم تا روشن کنیم بر اساس تعاریف آنچه واقعاً کار گروهی است کدام است.
پژوهش‌گر گاهی یک نفر است و گاهی متعدد. در هر پژوهشی لزوماً باید طرح پژوهش وجود داشته باشد. البته ممکن است پژوهش‌گری طرح پژوهش خود را مکتوب نکرده باشد و به صورت ذهنی به آن عمل کند. ولی وجود چنین طرحی لازم است و مسلماً مکتوب بودن آن نیز رجحان دارد. از سوی دیگر پژوهش علاوه بر شکل ظاهری که در طرح پژوهش به آن پرداخته می‌شود به موادی نیز احتیاج دارد. مواد پژوهشی ممکن است زاییده‌ی ذهن پژوهش‌گر باشد، شاید برداشتی از یک پدیده‌ی طبیعی یا اجتماعی باشد و ممکن است از پژوهش‌های پیشین و مطالعه‌ی منابع مکتوب نشأت گرفته باشد. با توجه به این نکات انواع کار پژوهشی به این صورت است:

1. 1. گاهی پژوهش‌گر تمام مراحل پژوهش را خود به تنهایی بر اساس طرح خود و مواد خام اولیه‌ی خود‌ساخته انجام می‌دهد. این کار کاملاً فردی است. البته امکان تحقق چنین کاری در زمینه‌ی پژوهش در این زمان بعید به نظر می‌رسد.

1. 1. گاهی پژوهش‌گر در همین شرایط با موادی که دیگران تهیه‌ کرده‌اند بدون راهنمایی، پژوهش را انجام می‌دهد. این نیز کار فردی است ولی مبتنی بر دستاوردهای جمع است. بیشتر پژوهش‌های فردی در همین شرایط واقع می‌شود.

1. 1. گاهی همین شرایط اتفاق می‌افتد و کسی نیز راهنمایی پژوهش را بر عهده دارد. بیشتر پایان‌نامه‌های دوره‌ی کارشناسی ارشد به همین منوال است. این نیز کار فردی است که البته تا اندازه‌ای به کار جمعی نزدیک شده است. راهنمایی پایان‌نامه راهنما را نه به عنوان مدیر و رهبر گروه معرفی می‌کند و نه به عنوان عضوی از گروه. راهنمایی تأثیری برنامه‌ریزی شده از سوی استاد راهنما و مشاور است. گر چه ممکن است از سوی دانشجو نیز تأثیراتی بر استاد راهنما و مشاور تصور بشود ولی این تأثیرات برنامه‌ریزی شده نیست. در این صورت تعاملی بین استاد و دانشجو تعریف شده نیست. نهایتاً پایان‌نامه با مسئولیت نویسنده‌ی آن منتشر خواهد شد. مقالات علمی ـ پژوهشی که با راهنمایی و نظارت استادی منتشر می‌شود نیز معمولاً به همین شکل است. شاید اسلامی اردکانی نیز به همین جهت گفته باشد: «استاد دانشگاه نباید آثار علمی دانشجویان خویش را غصب کند. وقتی در مقام استاد راهنمای دانشجویان دوره‌ی کارشناسی ارشد و یا دوره‌ی دکتری انجام وظیفه می‌کند، حق ندارد خود را هم‌قلم ^[۵۷]در پایان‌نامه بداند. استاد نمی‌‌تواند خود را نویسنده تحقیقات مستقل دانشجویان قلمداد کند.» (اسلامی اردکانی ۱۱۴)

1. 1. گاهی پژوهش‌گر در همین شرایط بر اساس طرح شخص دیگری با مواد خام خودساخته پژوهش را بدون افزودن مطلبی از خود به انجام می‌رساند. این طرح دیگری به دو صورت است گاهی این طرح، سرفصل‌های یک علم است. تحقق این صورت نیز بسیار بعید است، زیرا معمولاً سرفصل‌های یک علم همراه با مطالب و مواد علمی بسیاری می‌باشد. استفاده از مواد خام خودساخته به صورت کلی نشانه مشکلی در روند پژوهش است. البته تلفیق از مواد ساخت دیگران و مواد خودساخته می‌تواند به پیش‌برد مرزهای علم کمک کند. این صورت نیز کار فردی است.

1. 1. گاهی با همان شرایط صورت چهارم، طرح پژوهشی سابقه‌ی اجرا ندارد. در این صورت ممکن است به جهت تازگی موضوع مواد ساخته شده‌ی توسط دیگران وجود نداشته باشد که محقق می‌تواند با مصاحبه و تهیه‌ی پرسش‌نامه و پژوهش‌های آماری به مواد جدید دسترسی پیدا کند. این کار نیز فردی است.

1. 1. گاهی کسی در همان شرایط صورت چهارم بر اساس طرح دیگری با مواد تهیه شده توسط دیگران پژوهش را بدون افزودن مطلبی از خود به انجام می‌رساند. در این صورت نیز طرح اگر همان سرفصل‌های علم است، کار پژوهشی فردی خواهد بود و اگر با مواد خام خودساخته همراه نشود ارزشی ندارد و تکرار مکررات است.

۷ و ۸٫ اگر در همین شرایط طرح بدون سابقه باشد و طراح نظارتی بر اجرای طرح نداشته باشد، باز هم کار فردی است و اگر طراح نظارت داشته باشد اولین مرحله‌ی کار جمعی شکل گرفته است.
۹ و ۱۰٫ گاهی در همین شرایط افزوده‌هایی نیز بر طرح دارد و طراح نظارتی بر اجرا ندارد، در این صورت هم کار فردی است و اگر طراح نظارت دارد مرحله‌ای دیگر از کار جمعی است. معمولاً در مؤسسات پژوهشی که نیروی کار غیر متخصص یا نیمه متخصص دارند از روش ارائه‌ طرح و نظارت بر اجرا استفاده می‌کنند چه پژوهش‌گران افزوده‌‌ای داشته باشند یا نه.

11. 11. در همین حالت اگر مجری طرح چند نفر باشند، یک صورت این است که هر کدام به تنهایی بخشی از کار را انجام می‌د‌هد و تعاملی بین افراد وجود ندارد. این نیز کار جمعی است. در اینجا نیاز است که یک نفر به عنوان هماهنگ کننده ارتباط را برقرار کند و نتیجه‌ی کار را یک‌دست کند.

11. 11. اگر بین اعضا تعامل بر قرار باشد و کار را با هم انجام دهند، اولین شکل کار گروهی پدید آمده است و طراح نمی‌تواند فقط به نظارت اکتفا کند و باید رهبری گروه را بر عهده داشته باشد.

۱۳ ـ ۱۵٫ اعضای گروه گاهی همه یک کار انجام می‌دهند و همه در همه‌ی مراحل پژوهش با هم همکاری می‌کنند و گاهی کار تخصصی شده و هر کس کاری که در تخصص اوست انجام می‌دهد. حالت اول صورتی دیگر از کار گروهی است و صورت دوم کار تیمی است. اگر اعضا نیز در کار مدیریت و طراحی طرح پژوهش سهیم شوند، حالت دوم کار تیمی شکل خواهد گرفت.

• 1. 1. تکنیک­های آماری تجزیه‌وتحلیل داده ­ها

   

   

در این پژوهش به­منظور تحلیل داده ­ها و آزمون فرضیه ­ها، از تکنیک مدل­یابی معادلات ساختاری^[13] و نیز تحلیل عاملی تأییدی استفاده شده است.

• 1. 1. پیشینه تحقیق

   

   

ارتباط همزمان بین دو متغیر موردبررسی در این تحقیق، در هیچ تحقیقی بررسی نشده است، ازاین‌رو یکی از نوآوری­های این تحقیق این است که رابطه متغیرهای رفتار سازمانی مثبت­گرا و سکوت سازمانی را با یکدیگر بررسی نموده است. اما نزدیکترین تحقیق (پایان نامه) با عنوان تحقیق حاضر، در سال 1391 تحت عنوان “نقش رفتار شهروندی سازمانی بر سکوت کارکنان در بخش دولتی” توسط مرضیه صیدانلو در دانشگاه علامه طباطبایی انجام شده است. جامعه آماری این تحقیق اداره آموزش‌وپرورش شهرستان گلوگاه بوده و نمونه آماری تحقیق 251 نفر بوده است. نتایج تحقیق مزبور حاکی از آن بوده است که بین رفتار شهروندی سازمانی و سکوت سازمانی رابطه معکوس و معناداری وجود دارد.

• 1. 1. تعاریف اصطلاحات و واژگان تخصصی

   

   

1-10-1) رفتار سازمانی مثبت­گرا
لوتانز، رفتار سازمانی مثبت­گرا را “مطالعه و کاربرد ظرفیت­های روان­شناختی و توانایی­های مثبت منابع انسانی که قابلیت اندازه ­گیری و توسعه یافتن را دارند و برای بهبود عملکرد به­ طور مؤثری مدیریت­پذیر می­باشند"، تعریف نموده است (Luthans, 2002a, 59; Luthans, 2011, 199).

1-10-2) امیدواری
بر مبنای کار اسنایدر و همکارانش، در رفتار سازمانی مثبت­گرا، امیدواری به­عنوان یک حالت انگیزشی مثبت و مبتنی بر احساس تعاملی ناشی از موفقیت که دارای دو جزء 1- عاملیت (انرژی معطوف به هدف) و 2- مسیر (برنامه­ ریزی برای دستیابی به هدف) است، معرفی می­ شود (Snyder, Irving, & Anderson, 1991, 287).
1-10-3) خودکارآمدی/ اعتمادبه­نفس
بر مبنای نظریه­ شناختی اجتماعی بندورا^[14] (1997) و تحقیق گسترده­ی تجربی استاجکویک و لوتانز، خودکارآمدی در محیط­های کاری به­عنوان باور یا اطمینان شخص به توانایی­هایش در به حرکت درآوردن انگیزه و منابع شناختی خود و ایفای اقدامات لازم برای اجرای موفقیت­آمیز وظیفه ­ای خاص در یک زمینه معین تعریف می­ شود (Stajkovis & Luthans, 1998, 66).
1-10-4) خوش­بینی
سلیگمن (1998)، خوش‌بینی را به­عنوان یک سبک تبیینی که اشخاص، رویدادهای مثبت را به عوامل شخصی، دائمی و فراگیر و رویدادهای منفی را به عوامل خارجی، موقتی و موقعیت‌های خاص نسبت می‌دهند، تعریف می­ کند (Avey et all, 2009, 681).
1-10-5) تاب­آوری/ شکیبایی
تاب­آوری به‌عنوان جزئی از رفتار سازمانی مثبت­گرا به‌صورت “ظرفیت روان­شناختی مثبت برای شروع مجدد (حالت ارتجاعی و کشسانی داشتن)، رجوع به قبل از بدبختی، ابهام، تعارض، شکست یا حتی وقایع مثبت، پیشرفت و مسئولیت­های افزایش­یافته” تعریف می­ شود (Luthans, 2002b, 702).
1-10-6) سکوت سازمانی
پیندر و هارلوز سکوت کارکنان را خودداری و امتناع از هرگونه بیان صادقانه و خالصانه در مورد ارزیابی­های رفتاری، شناختی و اثربخشی شرایط سازمانی خود، به افرادی که تصور می‌شود قادر به ایجاد تغییرات و یا جبران خسارات هستند، تعریف می­ کنند (Pinder & Harlos, 2001).
1-10-7) سکوت خاموش/ تدافعی
سکوت خاموش یعنی امتناع و خودداری از ارائه ایده­ ها به دلیل ترس و به­منظور حفظ خود، چراکه صحبت کردن در این حالت اساساً امری ناپسند و نامطبوع است (Pinder et all, 2001).
1-10-8) سکوت مطیع
سکوت مطیع یعنی امتناع و خودداری از ارائه ایده­ ها بر اساس تسلیم و رضایت دادن به هر شرایطی (Pinder et all, 2001).

• 1. 1. تعاریف عملیاتی اصطلاحات و واژگان تخصصی

   

   

۲-۳-۵ مدل تحقیق
از آنجا که مدل‌های مختلفی در بحث رضایتمندی مشتری وجود دارد و با توجه به اینکه مدل انتزاعی از واقعیت، به منظور نظم دادن و ساده سازی آن است، در این تحقیق از مدل ۴ بعدی ارزیابی کیفیت خدمات آنلاین بانکداری شامل: امنیت، سهولت استفاده و دسترسی آسان در معامله، پاسخ‌دهی و قابلیت اعتماد و اتکا که توسط آقای هان بک و همکارانش مطرح شده است استفاده شود.
شکل ۲-۳ مدل تحلیلی تحقیق منبع (مدل han beak et al. 2006)
۲-۳ پیشینه تحقیق
در این قسمت از تحقیق به معرفی تحقیقات و مطالعاتی که در زمینه تأثیر کیفیت خدمات بانکداری اینترنتی بر رضایت مشتریان وجود دارد می‌پردازیم. با توجه به تلاش نگارنده تحقیق، جهت شناسایی و معرفی تحقیقات مشابه، متأسفانه تحقیقی که کاملاً مشابه با موضوع موردبحث این پایان‌نامه باشد موجود نبود، اما می‌توان تحقیقات و مطالعاتی که برخی از فرضیات آن با فرضیات مطرح شده در این تحقیق، مشابهت دارد معرفی کرد:
تحقیقات داخلی
۱- پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت بازرگانی دانشگاه‌ آزاد اسلامی واحد رشت با عنوان: رابطه عوامل کیفی خدمات بانکی الکترونیک با رضایت مشتریان
که توسط آقای علی محمدی قاضی محله مورد تحقیق قرار گرفته که ۶ ویژگی کیفی برای این تحقیق درنظر گرفته شده است که شامل ۱- سرعت تراکنشها ۲-کاربرپسندی خدمات الکترونیک ۳- دقت عملیاتی بانکداری الکترونیکی ۴- امنیت خدمات ۵- آسانی ۶- تجربه کاربر

که نتایج بدست آمده حاکی از آن است که بجز متغیر سرعت تراکنش بقیه آنها تأیید شده و بین آنها و رضایت مشتریان همبستگی مثبت و معنی‌داری وجود دارد.
۲- پایان‌نامه بعدی که پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت با عنوان رابطه بین ویژگیهای کیفی تجارت الکترونیک و میزان تمایل به استفاده کاربران آن به نگارش حسین هادی‌زاده مورد بررسی قرار گرفته است ویژگی کیفی جهد افزایش تمایل به استفاده تجارت الکترونیک پیشنهاد شده است که شامل سرعت تراکنشها، دقت، امنیت، تجربه کاربر و آسانی که نتایج بدست آمده حاکی از آن است که بین متغیرهای پیشنهادی و متغیرهای تمایل به استفاده همبستگی مثبت و معنی‌داری وجود دارد.
۳- پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت با عنوان سنجش رضایتمندی مشتریان بانک صادرات در راستای استراتژی مشتری مداری.
که در آن نگارنده آقای مجتبی نصیری هدف از این تحقیق را سنجش رابطه استراتژی‌های مشتری مداری بر رضایت مشتریان را مشخص کرده است. در این تحقیق استراتژی‌های مشتری مداری به اجزایی که شامل کیفیت خدمات، هزینه دریافت خدمات و دسترسی به هنگام خدمات و ویژگی تنوع خدمات و نحوه پاسخگویی به شکایات به عنوان متغیر مستقل انتخاب شده است.
جهت آزمون فرضیه‌های فوق از آزمون کای دو استفاده نموده است که نتایج تحقیق شرح زیر است.
بین کیفیت خدمات و دسترسی به هنگام و تنوع خدمات و نحوه پاسخگویی و میزان رضایت رابطه معنی‌داری وجود دارد. اما بین هزینه دریافت خدمات و رضایت مشتریان رابطه‌ معنی‌داری وجود ندارد.
۴- پایان‌نامه دیگری با عنوان شناخت شاخصهای رضایتمندی مشتریان کلان پست استان قزوین در دانشگاه آزاد رشت به نگارش زاهدی خشکبیجاری وجود دارد که هدف شناخت و معرفی شاخصهای مورد توجه مشتریان کلان پست استان قزوین در ارتباط با سرویسهای پستی و ارائه راهبردهای مشتری مداری می‌باشد که دارای متغیرهایی چون نرخ خدمات پستی، پاسخگویی، رفتار مؤثر، کیفیت ارائه خدمات، ارتباط مؤثر می‌باشد که همه فرضیات تأیید شده‌اند.
۵- مقاله‌ای تحت عنوان «بررسی عوامل تأثیرگذار در حفظ و جذب مشتریان یک بانک تجاری» نوشته علیرضا هادیانی و هادیا احمدپور، مقاله حاضر پس از بررسی تجارت بانکهای موفق دنیا و بررسی نقاط ضعف و قوت بانکهای تجاری، با بهره گرفتن از پرسشنامه و به استفاده از روش سروکوال، به بررسی عوامل تأثیرگذار بر وفاداری، حفظ و تقویت مشتریان فعلی، احیای مشتریان از دست رفته و جذب مشتریان جدیدی می‌پردازد. در پایان، این تحقیق به ارائه ساختاری نوین، جهت ایجاد واحد بازاریابی با بهره گرفتن از تجارت موفق بانک صادرات گیلان بصورت کاربردی پرداخته است. نتایج بررسی، نشانه ضرورت ایجاد کمیته‌های بازاریابی از سطح شعب تا ستاد مرکزی و بصورت یکپارچه دارد علاوه بر آن در مقوله وفادارسازی و حفظ مشتریان بانک «شناخت مشتریان» اولیت دارترین رویکرد محسوب می‌شود براساس یافته‌های این پژوهش عوامل کلیدی موفقیت عبارتند از: رفتار و برخورد خوب کارکنان، سرعت در ارائه خدمات نرخ سود بالای سپرده، نرخ پائین تسهیلات است. نکته جالب توجه براساس یافته‌های این پژوهش این است که درجه حساسیت، بر روی نرخ سود و اعطای تسهیلات، بعد از فاکتورهای رفتاری را ارائه خدمات سریع است.
۶- پایان‌نامه‌ای تحت عنوان «بررسی و سنجش کیفیت خدمات بانک صادرات و رابطه آن با رضایتمندی مشتریان» توسط سعید ظهابی به راهنمایی دکتر منیژه قرچه از دانشگاه شهیدبهشتی در سال ۱۳۸۵ به انجام رسیده است. در این تحقیق براساس مدل سروپرف با بیان یک فرضیه اصلی و ۶ فرضیه فرعی به بررسی موضوع پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که میان کیفیت خدمات و رضایتمندی مشتریان در بانک صادرات رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.
۷- پایان‌نامه‌ای با عنوان رابطه بین ابعاد کیفیت خدمات براساس مدل سروکوال بر رضایت مشتری در نمایندگی‌های ایران خودرو کرج که توسط سعید کشاورز به راهنمایی دکتر سیده منوره یزدی در سال ۱۳۸۶ در دانشگاه الزهرا انجام گرفته است. ابزار مورد استفاده در این تحقیق پرسشنامه سروکوال است. نتایج حاکی از این است که بین انتظارات مشتریان نسبت به ابعاد کیفیت خدمات (ظواهر و قابلیت اطمینان، پاسخدهی، تضمین و همدلی ارتباط معنادار و مثبت وجود دارد.
۸- تحقیقی با عنوان «سنجش کیفیت خدمات شعب بانک اقتصاد نوین» نوشته علی لطفی، کارشناس بانک اقتصاد نوین، در این تحقیق کیفیت خدمات بانکی به عنوان عامل اصلی در ایجاد مزیت رقابتی در بانک اقتصاد نوین مورد توجه قرار گرفت و در کیفیت خدمات شعب در شهر شیراز مورد تحقیق قرار گرفته است: روش تحقیق انجام شده با بهره گرفتن از ابزار پرسشنامه بوده است. مدل پرسشنامه در ۸ بعد عوامل محسوس، قابلیت اطمینان، پاسخ‌گویی، اعتماد، همدلی، مسئولیت پذیری، عوامل فرایند ارائه خدمات، مسئولیت پذیری اجتماعی (عوامل سازمان خدماتی) که فرضیات تحقیق را ایجاد نموده اند، توسعه داده شد. نتایج نشان می دهد بانک اقتصاد نوین در همه شعب مورد بررسی در هر یک از مؤلفه‌های هشت‌گانه توانسته است به سطح انتظارات مشتریان پاسخ دهد و همواره کیفیت خدمات درک شده، از کیفیت مورد انتظار بیشتر بوده است.
تحقیقات خارجی
۱- مقاله خارجی به عنوان «بررسی خواص سروکوآل در صنعت بانکداری کانادا»، در این تحقیق در سال ۲۰۰۸ توسط پروفسور رایدلاتاری در دانشگاه لاوال صورت گرفته است. این پژوهش از مقیاس سروکوال را در میان ۱۹۳ مشتری بانک در کانادا بکار گرفته و آنرا ابزار مناسبی برای ارزیابی خدمات بانکی در کانادا معرفی می کند. بنابراین پژوهش مدیران بانک می‌توانند با اطمینان و بطور مداوم کیفیت خدمات خود را با این ابزار ارزیابی نمایند.
نتایج تحقیق نشان می‌دهد که پاسخ‌گویی و همدلی مهمترین ابعاد کیفیت خدمات در بانکداری کانادا است در این پژوهش بیان می‌شود: از آنجا که این دو بعد منعکس کننده تعاملات کارمند و مشتری است، برداشت مشتریان از کارکنان در ارزیابی خدمات بانکی مهم است. با توجه به یافته‌های پژوه مدیران بانک کانادا باید متوجه باشند که کارکنان صف نفش مهمی در ایجاد و حفظ موقعیت رقابتی مؤسسه شان دارند. همچنین در یک فرهنگ سازمانی قوی کل سازمان به خط تورم متمرکز می‌شود. سازمان می‌داند که درآمد امروز و فردایش تا حدود زیادی بستگی به تعاملات روزانه بین کارکنان صف و مشتریان دریافت کننده خدمات دارد.یافته‌ها نشان می‌دهد که خدمات ارائه شده توسط کارکنان بیشترین سهم را در جلب رضایت مشتری بانک دارد.
۲- تحقیقی که از یک مقاله خارجی به دست آمده است با عنوان اندازه‌گیری ورودی‌های بانکداری الکترونیکی می‌ّاشد. بر مبنای تحقیق تجربی در حوزه بانکداری الکترونیکی، نویسندگان، مدل اندازه‌گیری را برای ساختار کیفی ورودی وب ترتیب داده‌اند که بر مبنای ابعاد زیر می‌باشد: امنیت و اعتماد، کیفیت خدمات اصلی، کیفیت خدمات خرید قطعی، ارزش افزوده، حمایت از معامله و پاسخگویی که یافته‌ها و نتایج نشان می‌دهند که ابعاد مشخص شده می‌تواند به سه بخش خدمات تقسیم شود.
خدمات اصلی، خدمات اضافی و خدمات حل مسائل که آگاهی از این ابعاد عوامل اصلی تعیین کننده مفهوم کیفیت مصرف کننده در اینترنت می‌باشد که برای بانکها نقطه شروعی برای مشخص کردن مدیریت کیفی مؤثر برای تجارت الکترونیکی می‌باشد (بایور و همکاران، ۲۰۰۸، ۱۷۵)^[۱۹].
۳- مقاله خارجی دیگری در این زمینه با عنوان کیفیت خدمات در بانکداری اینترنتی می‌باشد که نقش مشتریان را بررسی می‌کند.
این تحقیق مشاهدات و تحلیلهای تشریحی از ارتباط وب سایتهای بانکداری اینترنتی در انگلستان برای توصیف اینکه چگونه مشتریان بانکداری اینترنتی عناصر این مدل را درک و تفسیر می‌کند، نشان می‌دهد.
یافته‌ها در این تحقیق نشان می‌دهد که سطوح و طبیعت و خوی مشتریان تأثیر بسیار بزرگی روی مسائل و تجربیات کیفیت خدمات دارد که بعنوان بخشی از عقیده مشتری، درجاتی از نقش ادراک بوسیله مشتری و پاسخهای احساسی مشتری که بصورت بالقوه انتظارات و کیفیت خدمات درک شده را تعیین می‌کند (بورودریک و همکاران)^[۲۰].
۴- مقاله خارجی دیگری با عنوان عوامل تعیین کننده اصلی کیفیت خدمات بانکداری اینترنتی موجود می‌باشد که این تحقیق به مسائلی که در ارتباط با کیفیت خدمات بانکداری اینترنتی می‌باشند توجه دارد یافته‌ها نشان می‌دهد، در کل ۱۷ بعد از کیفیت خدمات بانکداری اینترنتی به صورت موضوعی مورد تحلیل قرار گرفته است که به سه حوزه گسترده تقسیم شده است: کیفیت خدمات مشتری، کیفیت محصول خدمات بانکداری و کیفیت سیستم های اینترنتی. ابعاد برگرفته از آنها شامل موارد زیر می‌باشد: برای کیفیت خدمات مشتری، ده بعد مانند قابلیت اعتماد، پاسخگویی، صلاحیت، ادب، اعتبار داشتن، در دسترس بودن، ارتباط برقرار کردن، درک کردن مشتری، همکاری و بهبود مستمر وجود دارد.
برای سیستمهای آنلاین:
شش بعد مانند محتوا، دقت، استفاده آسان، مناسب و بجا بودن، زیبایی شناختی و امنیت برای کیفیت محصولات خدمات بانکداری یک بعد تنوع کیفیت محصول در نظر گرفته شده است و همچنین مشخص شده است که در مورد میزان مراجعی که در ارتباط با ۱۷ بعد قرار دارد هیچ تفاوت ساختاری بین بانکهایی که فقط اینترنتی هستند و بانکهای قدیمی و سنتی که خدمات اینترنتی ارائه می‌کنند وجود ندارد. و مهمترین ابعاد ذکر شده مثل منابع اصلی احساس رضایت یا نارضایتی شامل قابلیت اعتماد، مسئولیت‌پذیری و قابلیت دستیابی و دقت می‌باشد. که در این راستا تعدادی پیشنهاد و اظهارنظر وجود دارد که باعث بهبود کیفیت خدمات بانکداری اینترنتی می‌شوند که در نهایت منجر به رضایت مشتری خواهد شد (جان وکی، ۲۰۰۷)^[۲۱].
۵- مقاله خارجی دیگری که مورد بحث قرار می‌گیرد و با عنوان یک تحلیل منطقی از بانکداری الکترونیکی در نیوزلند می‌باشد.
این تحقیق نشان می‌دهد که داده‌هایی برای این تحلیل در دسترس می‌باشد که بررسی می‌شود. تصمیم برای استفاده از بانکداری الکترونیکی می‌تواند شامل ابعادی چون، ابعاد کیفیت خدمات، فاکتورهای ریسک درک شده، فاکتورهای کاربر، فاکتورهای قیمت و هزینه، فاکتورهای ویژگی محصول خدمت، فاکتورهای فردی و متغیرهای جامعه شناختی مانند سن، جنس، وضعیت تأهل و درآمد می‌باشد.
که در نهایت این تحقیق نشان می‌دهد که آیا افراد تمایل دارند از بانکداری الکترونیک استفاده کنند یا از بانکداری غیرالکترونیک.
که یافته‌ها و نتایج این تحقیق مشخص کرده است که کیفیت خدمات، فاکتورهای ریسک درک شده و فاکتورهای کاربر و کارمندان و آموزش، متغیرهای اساسی هستند که بر روی انتخاب استفاده مشتریان از بانکداری الکترونیک و غیرالکترونیک تأثیر می‌گذارد(جان و همکاران، ۲۰۰۶)^[۲۲].
۶- مقاله خارجی دیگر با عنوان «بررسی ارتباط میان ابعاد کیفیت خدمات و کیفیت کلی خدمات بانکداری اینترنتی و رضایت مشتریان در نیوزیلند» می‌باشد.
این تحقیق به دنبال بررسی ابعاد و یک پیامد خاص از کیفیت خدمات بانکداری اینترنتی است. بطور کلی ۲ موضوع را مورد مطالعه قرار می‌دهد. ابتدا سه طبقه‌بندی مفهومی در ارتباط با کیفیت خدمات بانکداری اینترنتی انجام می‌دهد که شامل ۱- کیفیت خدمات مشتریان آنلاین ۲- کیفیت سیستم‌های اطلاعاتی آنلاین ۳- کیفیت محصول خدمات بانکداری اینترنتی می‌باشد. و سپس کیفیت کل خدمات، بانکداری اینترنتی و رضیات مشتریان را مورد مطالعه قرار می‌دهد که در نهایت تاریخ نشان می‌دهد که ارتباط مهمی بین کیفیت خدمات مشتریان آنلاین، کیفیت سیستمهای اطلاعاتی آنلاین و کیفیت محصولات خدمات بانکداری اینترنتی و رضایت مشتریان وجود دارد(روب و همکاران، ۲۰۰۸، ۱۰۸)^[۲۳].
۷- مقاله خارجی دیگر با عنوان پذیرش خدمات بانکداری اینترنتی در ایسلند با تکیه بر کیفیت خدمات می‌باشد. در این تحقیق مدیران ۲۳ بانک ابتدا در سال ۲۰۰۴ و سپس در سال ۲۰۰۶ مورد مصاحبه قرار گرفتند بنابراین وب‌سایت این بانکها در هر دو سال به منظور اندازه‌گیری پیشرفت انجام شده، در پذیرش خدمات بانکداری اینترنتی در این مدت زمانی مورد مطالعه قرار گرفت . شواهد و نتایج نشان می‌دهد که وب‌سایتها در بانکهای ایسلند به سمت ایجاد خدمات بانکی اینترنتی علیرغم سهم بازار بالقوه‌ اندک در حرکت هستند در سال ۲۰۰۴ اکثر بانکهای تجاری مدعی شدند که بازار بالقوه بسیار کوچکی برای پذیرش بانکهای اینترنتی وجود داشت و در سال ۲۰۰۶ قادر شدند که کیفیت خدمات را بصورت رقابتی حفظ کنند و زمینه را برای پذیرش بانکداری اینترنتی آماده‌تر سازند(جیکنز، ۲۰۰۷)^[۲۴].
۸- مقاله خارجی دیگر با عنوان بانکداری اینترنتی و کیفیت خدمات می‌باشد.
هدف این تحقیق اندازه‌گیری کیفیت خدمات از دیدگاه مشتریان می‌باشد. این تحقیق بحث و بررسی می‌کند که چگونه بانکها میتوانند با بالا بردن کیفیت خدماتشان رقابت کنند. این تحقیق براساس پرسشنامه‌ای در بانکهای عربستان سعودی بررسی می‌شود. نتیجه تحقیق براساس تجزیه و تحلیل عاملی می‌باشد که سه فاکتور را شناسایی می‌کند که بر روی ارزیابی کاربر از کیفیت خدمات بانکداری اینترنتی تأثیر می‌گذارد که شامل: امنیت، اجرا و تکمیل معامله و پاسخگویی می‌باشد.
که این تحقیق می‌تواند در بانکها به منظور بهبود کیفیت خدمات و بدست آوردن سهم بازار در یک محیط رقابتی بالا مورد استفاده قرار گیرد(شیخ و سهیل، ۲۰۰۷)^[۲۵].
جدول : خلاصه نتایج تحقیقات انجام شده
در زمینه رابطه ابعاد کیفیت خدمات با رضایتمندی مشتریان