« اسلام نه تنها زندگی مادی را حیات حقیقی انسان میداند و نه برخوردار شدن از مزایای ان را سعادت واقعی میشمارد، بلکه زندگی حقیقی انسان را حیاتی میشمارد که جامع بین ماده و معنا باشد و خوشبختی حقیقی را در چیزهایی میداند که موجب سعادت دنیا و آخرت باشد».^[۲۸۳]
۲-۴- کارکردهای فردی و اجتماعی دین از دیدگاه علامه
همانطور که پیش تر ذکر کردیم، دین از دیدگاه علامه طباطبایی دارای کارکردهای مختلفی از جمله کارکردهای فردی و اجتماعی است که به ترتیب به آنها میپردازیم.
۱-۲-۴-کارکردهای فردی دین
دین در حوزه فردی از نگاه علامه طباطبایی دارای کارکردهای مختلفی است، که به اجمال آنها را بیان میکنیم.
۱-۱-۲-۴- کارکردهای نگرشی دین
معادل انگلیسی کلمه نگرش، واژه Atitude است، این واژه معادلهای فارسی متعدددیگری همچون «طرز تلقی »، «وجهه نظر»، « وضع روانی»، « ایستار» و« گرایش» داردولی اکنون اصطلاح«نگرش»قبول عام یافته و به صورتهای مختلف نیز تعریف شده است. ^[۲۸۴]. از جمله تعاریفی که شاید جامع تر از بقیه باشد، تعریفی است از لمبرت (۱۹۶۴)و دیگران. او نگرش را یک روش نسبتا ثابت در فکر، احساس و رفتار نسبت به افراد، گروه ها، موضوع های اجتماعی یا قدری وسیع تر، هر گونه حادثهای در محیط فردتعریف میکند.
محققان در زمینه مولفه های نگرش نیز اتفاق نظردارند و برای آن ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری در نظر میگیرند.۱- مولفه های عاطفی (احساسات و عواطف) که به هیجانهای منفی یا مثبت و ۲- مولفه های رفتاری (تمایلات رفتاری) که به نحوه خاصی از کنش فرد و ۳- مولفه های شناختی (افکار و عقاید) که به فکر و تفسیرهای خاص اشاره دارد. به عنوان مثال در مورد «مار»: نرم و لطیف دانستن مار (مولفه شناختی)، ترس و وحشت با دیدن مار (مولفه عاطفی) و رد درخواست دیگری برای لمس مار (مولفه رفتاری) است.^[۲۸۵]

عقاید و باورها، اعم از اینکه درست باشند یا نادرست، جزءشناختی نگرش را تشکیل میدهند. در فرهنگ دینی و در معارف قرآنی نگرشهای متعددی مییابیم، برخی از اصلی ترین نگرشها عبارتند ازنگرش «ایمانی»، «کفری»و «منافقانه».^[۲۸۶]
علامه طباطبایی در پرتو آیات قرآن به تبیین واژه ایمان پرداخته است. ایشان در تفسیر آیات ۳و ۴سوره بقره میفرماید: «کلمه ایمان از ماده (ء- م – ن)اشتقاق یافته، کانه شخص با ایمان، به کسی که به درستی و راستی و پاکی وی اعتقاد پیدا کرده، امنیت میدهد، یعنی آنچنان دلگرمی و اطمینان میدهد که هرگز در اعتقاد خودش دچار شک و تردید نمی شود، چون آفت اعتقاد و ضد آن شک و تردید است».^[۲۸۷]ایشان در ذیل تفسیر این آیات ایمان را جایگزین شدن اعتقاد در قلب تعریف کرده است. . نکته ای که در اینجا قابل توجه است این است که علامه ایمان را اعتقاد صرف نمی داندو التزام به لوازم عملی آن را ضروری میداند.ایشان در تفسیر آیه ۲۱ سوره حدیدمی نویسد:«مراد از ایمان به خدا و رسول او، مرتبه عالی از ایمان است که همواره آثارش بر آن مترتب است، یعنی کسیکه دارای چنین مرتبه ای از ایمان باشد، همواره عمل صالح میکند و از فسوق و گناه اجتناب میورزد».^[۲۸۸] بر این اساس ازنظر علامه ایمان باید آثار عملی داشته باشد.یعنی جنبه رفتاری هم مرتبه ای از خود ایمان تلقی شده است.بنابراین ایمان مشتمل بر مرتبه ای از شناخت قلبی است که پیش بینی رفتار همگون در آن، ممکن است.^[۲۸۹]
ایمان به خدا اصلی ترین نگرش یک مومن است.نگرش ایمانی به طور مستقیم یا غیر مستقیم و از طریق حالات روان شناختی فرد بر رفتارش موثر واقع میشود. مثل تمام تکالیف رفتاری (نماز، روزه وصدقات، جهاد، امربه معروف و نهی از منکر که در دین آمده) از نوع اول(نگرش ایمانی) است.ماچون مومن هستیم، به آن تکالیف چنانکه در متون دینی مان آمده عمل میکنیم.گاهی نیز نگرش ایمانی ما نه به طور مستقیم بلکه از طریق حالات روان شناختی ما بر رفتار ما اثر میگذارد.بعضی از این حالات عبارتند از :آرامش روانی، عدم ترس و حزن، اعتماد بر خداوند، دل بسته نبودن به زندگی دنیوی، امید داشتن به زندگی پس از مرگ و صبر در سختیها به گونه ای که تحمل و کار آمدی آنها چندین برابر میشود.^[۲۹۰]
پس از این مقدمات، به بیان کارکردهای نگرش ایمانی در قرآن میپردازیم. نکته ای که در اندیشه علامه طباطبایی به عنوان یک متفکر بزرگ اسلامی ومفسر قرآن قابل توجه است این است که ایشان در مورد این کارکردها همان نظری را دارد که درجای جای قرآن مطرح شده است.لذا در اینجا کارکردهای نگرشی دین از دیدگاه قرآن را به سه قسم «روانشناختی»، «رفتاری»، «اخروی» تقسیم می‌کنیم.و هر کدام را به اختصار بیان میکنیم. و در ضمن بیان این کارکردها، کارکردهای نگرشی دین از دیدگاه علامه طباطبایی هم مطرح میشوند.
۱- کارکردهای نگرش ایمانی در قرآن
۱-۱- کارکردهای روانشناختی ایمان: با یاد خدا دلهاشان آرام می‌گیرد، خدا را مدافع خود و خود را مشمول برکات خداوند می‌دانند، نسبت به یکدیگر مودت و دوستی دارند، اگر به درجه ای از تقوا برسند، دارای نیروی تشخیص حق و باطل میشوند، همیشه توکلشان به خداست، چون آیات الهی بر آنان خوانده میشود بر ایمانشان افزوده میشود، عزت را فقط برای خدا و رسول خدا میدانند، خدا را ولی و یاور خود می‌شمارند، خود را پیروزمیدانند، به هنگام مصیبت صبور و به هنگام خشم دارای حلم هستند، و خدا را دوست دارند.
علامه طباطبایى ذیل آیه مبارکه «الا بذکر الله تطمئن القلوب»یکی از کارکردهای فردی دین را انبساط و آرامش روانی بیان میکند و در این باره اظهار مى دارد:
«این آیه، تنبیهى است به این نکته که مردم متوجه پروردگار خود بشوند و با یاد او دل هاى خود را راحت سازند… پس یاد او براى نفسى که اسیر حوادث است و همواره در جستجوى رکن وثیقى است که سعادت او را ضمانت کند، و نفسى که در امر خود متحیر است و نمى داند به کجا مى رود و به کجایش مى برند و براى چه آمده، مایه انبساط و آرامش است.»^[۲۹۱]
۲-۱- کارکردهای رفتاری ایمان: در تنهایی از تقوا و در تنگدستی از صدقه دادن غافل نیستند، حتی زمانی که برایشان بیم ضرر برود دست از راستگویی نمی‌کشند، در نماز فروتن‌اند، از بیهوده روی گردانند، زکات میپردازند، در انجام دادن کار نیک شتاب می‌ورزند ودر آن سبقت میگیرند، آنچه را خدا حلال کرده بر خود حرام نمی دانند، از بعضی گمانها پرهیز دارند، تجسس و غیبت نمی کنند و آن را بسیار زشت میدانند، چشم و دامن خود را حفظ میکنند، خیانت در امانت را روا نمی دارند، به عهد و پیمانی که بستهاند وفادارند، اموال دیگران را به ناحق نمی خورند، به دنبال برقراری عدل و قسط هستند، به عمران و آبادی مساجد الهی توجه دارند، و با مال و جانشان در راه خدا تلاش میکنند.
۳-۱- کارکردهای اخروی ایمان: داخل بهشت می‌شوند، مورد آمرزش خدا قرار می‌گیرند، با صالحان همنشین هستند. اجر و پاداش آنها با خداست.^[۲۹۲]
۲- کارکردهای معرفت زایی دین
همانطور که گفتیم عقاید و باورها جزءنگرشی دین را تشکیل میدهند .کارکردهای معرفتی دین جوابگوی فکر و اندیشه آدمی و مربوط به عرصه اعتقادات است.کارکردهای معرفت بخشی دین شامل خداشناسی، پیامبر شناسی، معاد شناسی میشود، که به ترتیب به آنها میپردازیم:
۱-۲- خداشناسی
آیات‌ متعدد قرآنی با فراخوانی‌ انسان‌ به‌ تفکر در مخلوقات، نظم‌ حاکم‌ بر جهان، حدوث‌ جهان، فقر ماهوی‌ جهان و فطرت، انسان‌ را به‌ براهین‌ خداشناسی‌ رهنمون‌ می‌سازد. درباره‌ صفات‌ خداوند، پیامبران‌ به‌ معرفی‌ و تبیین‌ صفات‌ کمالی‌ و جمالی‌ خداوند پرداختند.^[۲۹۳] سؤال این است که از چه طریقی بشر میتواند اوصاف خداوند رابشناسد. متکلمان و از جمله علامه طباطبایی راه های مختلفی برای دستیابی به این شناخت ذکر کرده اند:
۱-۱-۲- راه عقلی : وقتی وجود خداوند را واجب الوجود بدانیم، عقل یکی از صفات ثانویه واجب را یعنی صفت سلبی « نفی ترکیب » ثابت میکند.
۲-۱-۲- مطالعه جهان هستی : در پرتو مطالعه و تدبر در نظام تکوینی عالم، میتوان به صفاتی مانند حکمت و علم الهی پی برد.
۳-۱-۲- مشاهده قلبی و کشف و شهود : انسان، در پرتو ریاضت و مبارزه با نفس به جایی میرسد که میتواند جمال و جلال خداوند را با چشم دل مشاهده کند.
۴-۱-۲- مراجعه به قرآن و حدیث : یکی از راه های شناخت اوصاف الهی، رجوع به متون دینی است. در این جا جایگاه دین و پیشوایان مذهبی مشخص میشود. قرآن کریم و روایات مفسران واقعی آن، حقایق بسیار ژرف و معارف بسیار وسیعی درباره خداشناسی در اختیار بشر گذاردهاند. معارفی که چه بسا عقل بشر به تنهایی قادر به فهم آن نیست. در قرآن کریم بیش از ۱۲۰ اسم، اعم از اسم ذات، صفات و افعال برای خدای سبحان ذکر شده است. ^[۲۹۴]
۲-۲- پیامبرشناسی
یکی از کارکردهای دین در حوزه معرفت شناسی، شناسایی پیامبران به مردم است. افرادی از طریق دین و کتابهای آسمانی به مردم معرفی شدند که با خداوند تماس داشته و پیام او را دریافت میکردند. در تورات، انجیل و قرآن کریم به نام برخی از پیامبران الهی و داستان زندگانی آنان اشاره شده است. در قرآن نام ۲۵ نفر از پیامبران آمده است، اما تصریح شده که پیامبران دیگری هم بودند که سرگذشت آنان را بر تو بازگو نکرده ایم. در روایات منقول از اهل بیت آمده است که خداوند ۱۲۴ هزار پیامبر مبعوث فرموده است.^[۲۹۵]
۱-۲-۲- تبیین خصوصیات پیامبران
دین، پیامبران را شخصیتهای برگزیده ای معرفی کرده است که مأموریت خاصی داشتهاند :
۱- ۱-۲-۲- پیامبر بشر است: « قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ »؛ بگو من بشری مانند شما که به من وحی میشود.
۲-۱-۲-۲- پیامبران برای هدایت انسانها آمدهاند. انسان میتواند با پیروی از آنان، سعادت خویش را تضمین نماید و از گمراهی نجات یابد.
۳-۱-۲-۲- پیامبران از سوی خداوند برانگیخته شدهاند و مأموریت دارند.
۴-۱-۲-۲- پیامبران، پیام الهی را دریافت میکنند، و چیزی بر آن نمی افزایند : « إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی ».
ادیان الهی برای معرفت انبیا، صفات برجسته آنان را به مردم معرفی کردهاند. ذکر زهد و ساده زیستی و تواضع و صبر و پایداری پیامبران در قرآن مجید در این راستا میباشد.^[۲۹۶]مثلاً قرآن کریم، پیامبر اسلام را اُمّی معرفی کرده است؛ یعنی سواد خواندن و نوشتن ندارد و این از وجوه اعجاز قرآن است : « وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَلا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً الاْرْتابَ المُبْطِلُونَ ».^[۲۹۷]
۲-۲-۲- معرفی انگیزه بعثت پیامبران
خداوند از ارسال رسل و انزال کتب اهدافی را تعقیب کرده است که مهم ترین انها عبارت است از :
۱-۲-۲-۲- تعلیم : ادیان الهی از طریق کتابهای آسمانی و پیامبران معارفی را در اختیار بشر قرار داده است. بخشی از این معارف به گونه ای است که بشر نمی تواند با عقل خویش به آنها دست یابد. : « وَیُعَلَّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ ». خداوند یکی‌ از وظایف‌ پیامبران‌ را تعلیم‌ حکمت‌ و دانش‌ می‌داند که‌ انسان‌ از آن‌ خالی‌ الذهن‌ بود: «وَیُعَلٍّمُکُمُ‌ الکِتَابَ‌ وَ‌الحِکمَهَ‌ وَیُعَلٍّمُکُم‌ مَا لَم‌ تَکُونُوا تَعلَمُونَ».
۲-۲-۲-۲- تزکیه مردم : فرا خواندن مردم به تزکیه و تقوا از اهداف مهم بعثت پیامبران است.
۳-۲-۲-۲- دعوت به توحید و پرستش خدا : قرآن مجید میفرماید : همه پیامبران مردم را به توحید و دوری از شرک فرا خواندند.
۴-۲-۲-۲- عدالت گستری : قرآن مجید فلسفه ارسال همه پیامبران را برپایی عدالت معرفی کرده است.^[۲۹۸]
۵-۲-۲-۲- نیاز فطری بشر به ارسال رسل : علامه از جمله کسانی است که ارسال رسولان را ضروری میداندو ثانیاً برای مدعای خود استدلال عقلی مطرح کرده است. شکل برهان وی را میتوان به صورت زیر تنظیم کرد:
مقدمه نخست: دستگاه آفرینش به صورتی است که هر موجودی، از جمله انسان، بالضروره به سوی کمال نوعی خویش هدایت میشود.(اصل کمال جویی وسعادت طلبی)
مقدمه دوم: انسان به صورت طبیعی دارای حب ذات است و برای خود، همه چیز را استخدام میکندو دامنه استخدام وی، همه همنوعانش را نیز فرا میگیرد.(اصل استخدام )
مقدمه سوم: انسان به دلیل استخدام گر بودن بالاضطرار اجتماعی است.
مقدمه چهارم: حب ذات، برتری جویی و استخدام گری انسان، سبب بروز اختلاف و ستیز در جامعه میشود. ( اصل اختلاف در زندگی اجتماعی ).
مقدمه پنجم: نظام آفرینش اقتضا میکند که این اختلاف برطرف شودتا انسانها به کمال برسند. ^[۲۹۹]
مقدمه ششم: اگر اختلافاتی که در جامعه بشری رخ میدهد مهار و کنترل نشوند، حیات اجتماعی مختل خواهد شد، ولی چون حیات اجتماعی برای انسان ضرورت دارد، بنابراین، باید برای حل و رفع اختلافات، چاره اندیشی کند. راه چاره برای حل و رفع اختلافات اجتماعی نیازمند قانون و برنامه ای جامع و راهگشا است. ( اصل ضرورت قانون ).
مقدمه هفتم: قانونی که برای زندگی اجتماعی بشر لازم است ممکن است گونه های متفاوتی داشته باشد، اما از آنجا که این اختلافات منشأ درونی دارد، یعنی از طبیعت و سرشت انسان سرچشمه میگیرد نمی توان قانون یا راه حلّ آن را امری درونی و بشری دانست، در نتیجه، باید این قانون منشأ بیرونی داشته باشد و آن، چیزی جز وحی الهی نیست بنابراین تنها قانون جامع آن است که سرچشمه الهی داشته باشد.^[۳۰۰]
درنتیجه :برای اینکه از جوامع بشری رفع اختلاف شود و زمینه کمال انسانها فراهم آید، بعثت انبیاء و فرو فرستادن وحی از سوی خداوند ضروری است.
۳-۲- معاد شناسی
از آن جا که شناخت معاد و فرجام انسان، در زندگی فردی و اجتماعی او تأثیر به سزایی دارد؛ به طوری که حتی اعتقاد به توحید، به تنهایی نمی تواند اثر گسترده ای در جهت دار کردن زندگی انسان داشته باشد. قرآن کریم تحقق معاد را از وعدههای حتمی الهی میشمارد و میفرماید : « وَ أَنَّ السّاعَهَ لا رَیْبَ فِیها » و از طریق بیان پدیده های مشابه معاد مانند رویش گیاه، خواب اصحاب کهف، زنده شدن حیوانات و زنده شدن بعضی از انسانها در همین جهان امکان معاد را ثابت میکند و از طریق برهان حکمت و عدالت خدا، بر ضرورت معاد تأکید مینماید؛^[۳۰۱]
به نظرعلامه آگاهى از حیات پس از مرگ، و اوصاف آن عالم که از جمله امور اعتقادی است، ازقلمرو فکر بشر بیرون است، و دستیابى به این معارف جز از طریق دین امکان پذیر نیست، زیرا که دین به دلیل آن که از پیام وحى سرچشمه گرفته است. به وضوح آینده بشر، و سرانجام زندگى او را ترسیم نموده، و با کمال صراحت و قاطعیت ضرورت اصل معاد و حیات اخروى را اثبات مى کند، و اعتقاد به آن را یکى از اصول سه گانه دین مى شمارد.^[۳۰۲]
علامه طباطبایی در خصوص اهمیت معاد مى فرماید:
«اعتقاد به معاد یکى از اصول و پایه هایى است که استوارى دین بر آن بنا نهاده شده است؛ چون با سقوط این پایه امر و نهى و وعده و وعید و بلکه اصل نبوت و وحى ساقط مى شود که با سقوط اینها دین الهى به کلى باطل مى شود».^[۳۰۳].
بنابراین از دیدگاه علامه طباطبایی معادشناسى از کارکردهای ارزنده دین است ودین دراین عرصه کارکردهایی دارد که نه تنها عقل بشری بلکه هیچ چیز دیگری نمی تواند جایگزین آن بشود و پرسش هایی که بشر در این زمینه دارد را پاسخ دهد.