۲- ۶ معرفی رنگزای روناس و کاربردهای آن
فرانسه: Rouge de tinturiers , Garance tinctoriale , Garance
انگلیسی: Madder
آلمانی:Faerberrote , Faerberroethe , Krapp
ایتالیایی: Garanza , Barba rossa , Arizzari , Robia dei tintori
فارسی: روناس
عربی: فوه^[۵۹] ، فوه الصباغین.
۲- ۶- ۱ تاریخچه ی روناس
ای دولف در کتاب صنایع دستی کهن ایران بیان کرده است: « روناس در ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد در درهﻯ سند در شهر « موهنجودارو » شناخته شده است و از آنجا نخست به خاورمیانه گسترش یافت” ای دولف ،۱۳۸۴". در « تورات» و همچنین نوشته هایی که از قبور فراعنه مصر به دست آمده است، مدارکی در مورد رنگرزی با روناس وجود دارد. همچنین آثاری از رنگ قرمز حاصل از ریشه روناس در یکی از مقبره های مصری متعلق به ۱۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح یافت شده است"دادگی، ۱۳۶۹، ص۸۸".
در پاپیروس های مصری قرن سوم پیش از میلاد مسیح، نام این گیاه عنوان گردیده و در مورد آزمایشهای کنترل رنگ آن توضیحات زیادی آمده است. در یکی از پاپیروس های مصری در همین مورد مطلبی با این مضمون آمده است: « دانه هایی همراه با خمره ها که بوی نافذی دارد. دست های او با روناس به رنگ سرخ درآمده است، گویی که با خون آغشته شده است. مانند پرنده ای شکاری که خونین شده است، مانند اینکه گوشتش از زیر پوست نمایان شده است"Lichtheim.M.1974″.
همچنین « ابن حوقل » می نویسد: « و جزیرهﻯ بزرگ دیگری رو به روی رود کر و نزدیک باب است. این جزیره نیز بیشه ها و درختان و آبها دارد و از آن روناس به دست می آید و به همین سبب گروهی از شهر بردعه ( بردع ) بدانجا آمده، مدتی به تهیهﻯ روناس می پردازند، و آن را به ورهان و بردعه می برند و از آن بهره مند می شوند” ابن حوقل،۱۳۴۵، ص۱۲۹".
بازرگانی ونیزی که در سال ۹۱۳ ﻫ. ق. در ایران ساکن بوده است می نویسد: « در این شهر [خوی] رنگ سرخ لاکی به مقدار فراوان می سازند و آن را از ریشه های سرخی فراهم می کنند که در زیر زمین است و با بیل و کلنگ بیرون می آورند و سپس به هرمز می فرستند و از این ریشه ها برای ساختن و به کار بردن رنگ سرخ در غالب نقاط هندوستان بهره می جویند “امیری، ۱۳۴۹، ص۳۸۰". گیاه بیان شده همان روناس می باشد.

شاردن در سفرنامه اش به فراوانی آن در ایران اشاره کرده و عنوان می کند که از این گیاه برای رنگرزی و نقاشی استفاده می شود ” شاردن،۱۳۸۸".
این گیاه در استان های یزد، مخصوصا شهرستان های اردکان و بافق کشت می شود. جزو گیاهان اصلی تناوب زراعی مرسوم در این مناطق است و در رونق اقتصادی و درآمد کشاورزان و اصلاح خاک آنها نقش مؤثری دارد. در روزگاران قدیم در استان های آذربایجان (شرقی و غربی)، اردبیل، مرکزی، کرمان و فارس کشت می شده است و در استان فارس به عنوان یکی از گیاهان مرتعی وجود دارد که از نظر رنگ فاقد کیفیت است “میراب زاد اردکانی،۱۳۸۸".
۲-۶-۳ ترکیبات شیمیایی روناس
ماده رنگی ریشه روناس نام دارد. شماره روناس در کالرایندکس ۶- ۸ الی ۱۲ می باشد. ریشه روناس دارای مواد رنگی مختلفی می باشد.۲۳ جزء رنگی متعلق به گروه هیدروکسی آنتراکینون ها در ریشه وجود دارد. از میان اجزاء رنگی روناس تنها ۱۵ جز آن قدرت رنگدهی و ایجاد رنگ ثابت را دارد. مقدار هر کدام از این اجزاء در گونه های مختلف گیاه، متفاوت است و گاهی این مقدار خیلی جزئی است. بر اساس نوع و کمیت اجزای سازنده رنگ روناس و حضور یا عدم حضور بعضی از آنها، می توان تا حدودی به گونه گیاهی آن پی برد. گونه های گیاهی روناس شامل چهار گروه عمده هستند: روبیا تینکتروم^[۶۰]، روبیاپرگرنیا^[۶۱]، روبیا کوردیفولیا^[۶۲]، روبیا اکان^[۶۳] "امیری،۱۳۸۶،ص ۵۴ - ۵۶".
از نظر شیمیایی روناس دارای یک ماده ” ازته” است که نقش فرمان را دارد و تحت تاثیر این فرمان، مواد رنگی ایجاد می شوند. از تجزیه ی ریشه روناس مواد زیر بدست می آیند: گلوکزیدی به نام اسید روبریتریک^[۶۴]، روبیادین^[۶۵]، آلیزارین، پورپورین^[۶۶]، گلوکز و مواد دیگری همچون پکتیک، مواد رزینی و مواد چرب و غیره، وجود دارد. تحقیقات در سنتز رنگها نشان می دهند، ماده اصلی رنگی روناس، آلیزارین (۲-۱ دی هیدروکسی آنتراکینون) است. مهمترین خاصیت آلیزارین از لحاظ رنگرزی آن است که با اکسیدهای فلزات متفاوت ترکیب می شود و لاک های رنگین تولید می کند که در اسیدها و قلیاهای ضعیف حل نمی شود.
آلیزارین به فرمول C₁₄H₈O₄ و به وزن مولکولی ۲۰/۲۴۰ می باشد. که نخستین بار در سال ۱۸۲۳ میلادی به وسیله Colin و Robiguet شناخته شد. آلیزارین به حالت آزاد در ریشه خشک روناس وجود دارد؛ بطوری که با تأثیر دادن الکل جوشان، میتوان آن را استخراج نمود. آلیزارین به شکل کریستالهای زرد رنگ است که فاقد بو می باشند و در دمای ۲۹۰ درجه، ذوب می شود و میزان حلالیت آن در آب خیلی کم است ولی در محلول های قلیایی، حل می گردد. پورپورین بلورهای سوزنی شکل به رنگ نارنجی دارد. این ماده بیشتر از آلیزارین در آب جوش حل می شود.
شکل۲- ۲٫ فرمول شیمیایی آلیزارین
روبیادین به فرمول C₁₅H₁₀O₄ با وزن مولکولی ۲۳/۳۵۴ است و از بعضی از گیاهان روناس مانند روبیا تینکتوروم به دست می آید. سنتز آن به وسیله Jashi و همکارانش صورت گرفته است. روبیادین به صورت بلورهای سوزنی شکل درخشان به دست می آید که فاقد بو است و در دمای ۲۹۰ درجه ذوب می شود. در آب، سولفور دو کربن و آب آهک غیر محلول ولی در الکل، اتر و بنزن به مقدار زیاد حل می گردد ” میراب زاده اردکانی، ۱۳۸۸".
اسید روبریتریک به فرمول C₂₆H₂₈0₁₄ است و به شکل بلورهای سوزنی شکل زرد رنگ به دست می آید. این ماده در آب سرد، اتر و بنزن به مقدار کم، ولی در آب جوش الکل و اتر استیک، به مقدار زیاد حل می شود. در ۲۶۰ درجه ذوب می شود. در اسید سولفوریک و قلیائیات، با ایجاد رنگ قرمز ارغوانی حل می گردد. اسیدهای رقیق و فرمانی به نام روبیا آنرا طبق فرمول شیمیایی (۲-۱)، به آلیزارین و گلوکز تبدیل می نماید:
(فرمول ۲- ۱) C₂₆H₂₈O₁₄ + ۲H₂O C₁₄H₈O₄ + ۲C₆H₁₂O₆
پورپورین یا تری اوکسی آنتراکینون^[۶۷]، به فورمول C₁₄H₈O₅ است و به صورت بلورهای سوزنی شکل به رنگ زرد نارنجی به دست می آید. در گرمای ۲۵۶ درجه ذوب می شود. در الکل، اتر استیک، اسیداستیک و قلیائیات حل می گردد. محلول های قلیائی آن، رنگ قرمز دارد ولی محلول آن در آب باریت یا آب آهک، به رنگ قرمز ارغوانی است “زرگری،۱۳۶۱،ص ۵۴ تا ۵۷".

شکل۲-۳٫ ترکیبات شیمیایی ریشه روناس
۲- ۶- ۴ مشخصات گیاه شناسی
گیاهی است علفی، پایا، به ارتفاع ۵/۰ تا ۵/۱ متر که به حالت وحشی می روید. ساقه خش این گیاه چهارگوشه و پوشیده از خارهای کوچک و قلاب ماننده است که بدین وسیله به تکیه گاه ها ارتباط پیدا می کند. این خارها در کناره های برگ و رگبرگ میانی نیز دیده می شود. برگ های آن بیضوی دراز و نوک تیز است و با آنکه به ظاهر مجتمع به تعدا ۶ تایی در طول ساقه دیده می شود معهذا بیش از دوتای آنها برگ نیست و بقیه استیپولهایی با ظاهر برگ مانند می باشد. گل های آن کوچک، زرد رنگ و مجتمع به صورت چترهای متعدد در محور ساقه و یا در قسمت های انتهایی آن است. میوه آن به صورت سته، گوشتدار و به رنگ قرمز تیره است. قسمت مورد استفاده این گیاه، اعضای زیر زمینی یعنی ریزوم و ریشه آن است که به ضخامت انگشت است و طول آن نیز به یک متر می رسد “زرگری،۱۳۶۱،ص ۵۴ - ۵۷".
برگهای آن متقابل و کامل هستند و گوشواره دارند. گوشواره ها رشد زیادی دارند و هم اندازه برگها دیده می شوند. به همین دلیل، برگها و گوشواره های شبه برگ به صورت ” آرایش فراهم” یا “چرخه ای” در می آیند که در هر گره، حلقه هایی از ۴ تا ۶ و به ندرت ۱۰ برگ تشکیل می شود. گل آذین این گیاه معمولا با انشعابات زیادی همراه است که در قسمت فوقانی، بیشترین قطر را دارد و آرایش خاصی را به وجود می آورد که ممکن است دارای براکته یا فاقد براکته باشد.گل آذین گیاه خانواده ی Rubiaceae ، خوشه مرکب یا گرزن دو سویه و گاهی سنبله ی انتهایی است. گل های گیاهان این خانواده منظم و غالبا دو جنسی هستند و به ندرت تک جنسی و یک پایه اند. گلبرگ ها به هم پیوسته اند و گاهی تشکیل لوله گل را می دهند که معمولا کوتاه و گاهی خیلی بلند است. کاسبرگ ها جدا از هم و یا گاهی تحلیل رفته اند و گل فاقد کاسبرگ است. پرچم ها، چسبیده به گلبرگ ها و به صورت یک در میان بین گلبرگها قرار گرفته اند. تخمدان ها در این خانواده، میانی دو خانواده و هر خانه محتوی یک تا چند تخمک است. میوه ی گیاهان این خانواده آبدار و دارای دو دانه است “امیری،۱۳۸۶،ص ۵۲ - ۵۶".
۲- ۶- ۴- ۱ خصوصیات مرفولوژی گونه روناس
روناس گیاه علفی دائمی با ساقه های بالارونده و یا غیر بالارونده است. اندام های زیرزمینی آن، ریشه و ریزوم هستند که در واقع بخش قابل استفاده گیاه محسوب می شوند. قطر ریشه از ۸/۰ تا ۲ سانتی متر و طول آن ۱۰۰-۵۰ سانتی متر است. ریشه روناس به رنگ سرخ تیره و رنگ داخل آن سرخ روشن است. ابتدا طعم شیرین دارد و سپس تلخ و گس می شود. ریشه سه قسمت دارد :
۱- مغز نازکی در میان ریشه که به رنگ زرد مایل به قرمز است.
۲- جداری که مغز را احاطه کرده است. رنگ در این قسمت به صورت گلوکز وجود دارد که به سهولت از سایر قسمت ها جدا می شود.
۳- پوسته خارجی به رنگ تیره مایل به قهوه ایی که بسیار نازک است و بافت مرده دارد “سپهری اردکانی،۱۳۸۴،ص ۲۴".
۲-۶- ۴- ۲ زمان کشت
موقع کشت بذر روناس، از فروردین لغایت نیمه دوم اردیبهشت ماه، و زمان کشت ریشه روناس، از شهریور لغایت اسفند ماه است.
۲-۶- ۴- ۳ روش کاشت و تکثیر
تکثیر این گیاه از دو طریق ” تکثیر جنسی^[۶۸] ” (تکثیر از طریق بذر) و ” تکثیر غیر جنسی^[۶۹] ” (تکثیر به وسیله قلمه ریشه) صورت می گیرد که بسته به موقعیت منطقه از نظر اقلیم، دارای مزایا و معایبی است.
۲- ۶- ۴- ۴ نگه داری روناس یا مرحله داشت
خاک دهی پای بوته ها (روپوش دادن) در پاییز سال اول پای بوته ها، خاک مخلوط با کود حیوانی می دهند تا ریشه توسعه پیدا کند و از سرمای زمستان محفوظ بماند. در تابستان سال دوم وقتی گیاه به گل رفت، قسمت ساقه و برگ را کف بر می کنند و به مصرف تغذیه دام می رسانند. در پاییز سال دوم نیز پای بوته ها مجددا خاک همراه با کود حیوانی می دهند. در اواخر تابستان سال سوم یا چهارم، روناس را کف بر و ریشه ها را در مهرماه برداشت می کنند. این عمل موجب افزایش ریشه و در نتیجه، بالا رفتن عملکرد می شود. علاوه بر این، از یخ زدن ریشه روناس در فصل زمستان جلوگیری می کند.
۲- ۶- ۴- ۵ برداشت
ریشه روناس را در پاییز سال سوم یا چهارم، پس از کف بر کردن ساقه و برگ های سبز، با بیل های مخصوص روناس کنی برداشت می کنند. عرض این بیل ها حدود ۱۲ و طول آن ۵۰ سانتی متر است. ضمنا بهتر است روناس را در ۳ یا ۴ سالگی برداشت کرد، زیرا ریشه ها به اصطلاح خوب رنگ می اندازند و می توان رنگ بیشتر و مرغوب تری استخراج کرد. در مناطقی که این گیاه را به عنوان یک گیاه زراعی کشت می کنند، زمان برداشت از ۲ سالگی به بعد و حتی در موارد خاصی ۴ سالگی است. برداشت محصول معمولا در اواسط مهر ماه تا اواخر آبان ماه است. برداشت در حال حاضر کلا به صورت دستی است و هزینه زیادی دارد.
میزان محصول ریشه تر روناس بین ۱۵ تا ۲۰ تن در هکتار است که ۱۰ تا ۱۲ درصد آن رنگ است. میزان تولید محصول ۳ و ۴ ساله بیشتر از ۲ ساله است. به طور متوسط، عملکرد روناس ۲ ساله بین ۸ تا ۱۰ تن ریشه خشک و روناس ۳ ساله بین ۱۰ تا ۱۵ تن در هکتار است. مقدار تولید روناس ۲ ساله نصف ریشه ۳ و ۴ ساله است و برداشت روناس ۲ ساله مقرون به صرفه نیست.
۲-۶- ۵ خشک کردن ریشه روناس
ریشه ها را بعد از برداشت، به مدت ۱۵ روز در هوای آزاد و در مقابل نور آفتاب قرار می دهند تا رطوبت خود را از دست بدهند. سپس آن ها را به آسیاب های مخصوص روناس سایی می فرستند تا به صورت پودر در آیند. بنابر اظهار مطلعین محلی، در صورتی که ریشه های خشک شده ۲ تا ۳ سال در انبار بمانند و سپس ساییده و در رنگرزی استفاده شوند، دوام و شفافیت رنگ آنها افزایش می یابد. لذا روناس را می توان مدت زیادی انبار کرد و هیچ گونه آفت انباری ندارد “میراب زاده اردکانی،۱۳۸۸".
۲- ۶- ۶ طریقه خرد کردن روناس