مأخذ: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، ۱۳۹۰٫
۳-۳-زیارتگاه ها و اماکن مقدسه در ایران
بر اساس اعلام سازمان اوقاف و امور خیریه بیش از ۸۰۰۰ امام زاده درایران وجود داردکه از میان آن ها ۵۰۰ مورد بیش از سایرین مورد توجه عموم مردم قرار دارد یا اینکه مردم آن ها را بیشتر می شناسند. هم چنین بنابر آمار های موجود، استان فارس بیشترین تعداد امام زاده را به خود اختصاص داده است. بر اساس مستندات تاریخی، چند دلیل مهم در هجرت امام زاده ها به ایران موثر بوده است. یکی از مهم ترین این دلایل حکومت علویان در طبرستان بوده است و به همین سبب، تعداد بقاع متبرکه در استان مازندران و استان های که در مسیر حرکت به این استان بوده اند به نسبت سایر استان ها بالاتر است.
دلایل مهم دیگر مهاجرت امام زادگان به ایران، به ولایتعهدی امام رضا(ع) و سکونت ایشان در طوس بر می گردد. این مهاجرت به نوعی نقطه عطف مهاجرت فرزندان و نوادگان امام موسی کاظم(ع) به ایران محسوب می شود و مسیر طوس نیز یکی از مهم ترین اماکنی است که همواره محل تردد امام زادگان بوده است. یک دسته دیگر از امام زادگان نیز به سبب ستم های حکام بنی امیه و بنی عباس در دوران مختلف به ایران سفر کرده اند تا هم بتوانند از دست حاکمان ظالم رهایی یابند و هم مبارزات سیاسی خود را به دور از پایتخت حکام و با همکاری ایرانیان که به عشق و ارادت به سادات و علویان اشتهار داشته اند، دنبال کنند. در هر صورت با گذشت زمان، امام زاده ها و قبور سادات به بخش مهمی از فرهنگ اسلامی – ایرانی تبدیل شده و هم اکنون مزار آنان، مهم ترین مرکز تجمعات اجتماعی ایرانیان و بازتولید مراسم مذهبی و آئینی است. به عنوان نمونه برگزاری مراسم قالیشویان در مشهد اردهال در مهرماه هر سال به یکی از مهم ترین سنت های آئینی ایران تبدیل شده است یا آیین علم واچینی امام زاده محمد و هادی معروف به شاه شهیدان از دیگر مراسمی است که همه ساله بسیاری از افراد بومی و غیر بومی را به سمت خود جذب می کند.
مهمترین مکان های زیارتی در کشورمان عبارتند از:
۱٫حرم امام رضا(ع)
در سال های آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام، حرم مطهر به صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود؛ چنان که بقعه مطهر، تنها یک در ورودی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزیین هایی مختصر به سبک آن زمان بود. صفه های اضلاع حرم به جز صفه پیش رو، به سوی خارج از خانه بسته بود و بر فراز بقعه، تنها قبه ای وجود داشت. در آن سال های دور، زمین های اطراف حرم مطهر، همه خالی از سکنه بود و نوغان که یکی از دو قصبه معروف و معتبر طوس بود، تنها آبادی مسکونی محسوب می شد. نظارت دقیق حکام جور ب حرکات و سکنات شیعیان، منع آن ها از توجه به مرقد امام(ع) و درک فیض و زیارت، موجب شد که سال ها سپری شود و بنایی در خور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نشود.
سرنجام، سال های سخت و سنگین به کندی سپری شد. عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی موجب شد که در آن روزهای اولیه و جو خاص آن زمان، حرم مطهر از هر گونه آسیبی محفوظ بماند تا آنجا که به خاطر رأفت خاصه حضرت، به صورت بروز کرامات پی در پی و معجزات، گره از کار دردمندان و نیاز آوران گشود. کثرت و تداوم کرامات امام، موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر زیاد شود و به ساخت و مرمت و تذهیب و تزئین و حفظ و نگهداری آن بنای مقدس کنند. در طول قرن های مختلف،ذ رجال کشورهای اسلامی، حکام و امرای خراسان و مردان با اخلاص و علاقمند به مقام شامخ ولایت و امامت، با صرف مبالغی در تجدید و عظمت آن کوشیده اند و ضمن تزیین آن با ایجاد بناها و بجای گذاشتن آثار، این مکان شریف را از جلوه های کهن هنری دوران گذشته مملو کردند. روضه منوره که پیکر مقدس حضرت رضا(ع) در آن مدفون است. زیر گنبدی زرین و باشکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار می آید.
مدرسه بالاسری که اکنون اثری از آن بر جای نمانده است، در حاشیه غربی بازار معروف زنجیر(یکی از بازارهای معتبر و اصلی مشهد بوده که از صحنه کهنه تا بازار بزرگ، به موازات مدرسه دودر، بالاسر، پریزاد و مسجد گوهرشاد ادامه داشته است) در ناحیه بالاسر حرم مطهر امام رضا(ع) قرار داشته و از شمال به صحن انقلاب اسلامی و از جنوب به مدرسه پریزاد، از شرق به بیوتات متبرکه رضوی و از غرب به بازار زنجیر محدود می شده است. این مدرسه که به علت قرار داشتن در ناحیه بالاسر حرم مطهر امام هشتم(ع) به” مدرسه بالاسر” مشهور بود، از کهن ترین مدارس علمیه مشهد بشمار می آید. تاریخ بنای نخستین و بانی آنبه روشنی مشخص نیست؛ اما برخی تاریخ نگاران مثل عبدالمجید مولوی، فریزر جهانگرد انگلیسی و ابن بطوطه معتقدند که بانی آن شاهرخ امیر تیمور است.
از آن جا که در سده هشتم قمری حرم مطهر چندان وسعتی نداشته شاید مدرسه ای که ابن بطوطه در سفرنامه خود از آن یاد می کند سال ها بعد توسط شاهرخ تعمیر و مرمت شده است و سپس به نام «مدرسه شاهرخی» مشهور شده است. با توجه به اهمیت مدرسه بالاسر، جلسه های علمی و دروس حوزوی در سطوح مختلف آموزشی در این مدرسه برگزار می شد و طلاب و دانشجویان علوم دینی از محضر استادان و عالمان بزرگ و برجسته ای چون میرزا عبدالجواد، حاج میرزا عبدالکریم، حاج سید علی علم الهدی بهره مند می شدند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی تولیت آستان قدس رضوی با مطالعه و دقت در وقف نامه مدرسه و مشورت با صاحب نظران به این نتیجه رسیدند که زمین مدرسه به آستان قدس رضوی تعلق داشته و سپس به صورت مدرسه درآمده است. از این رو پس از تخریب مدرسه، دستور احداث رواق باشکوه و وسیعی در همان مکان را صادر کردند. این رواق در سه طبقه و با مساحت ۹۷۰۰ متر مربع، اکنون بزرگترین رواق حرم مطهر موسوم به دارالولایه است.
بنای حرم در طول تاریخ و به تدریج ساخته شد و گسترش یافت. در به وجود آمدن فضای کنونی حرم، مردان و زنانی بلند همت، در هر دوه ای از تاریخ ایران زمین، نقشی داشته اند که نام خود را تا ابد زیر نام حضرت رضا(ع) جاودانه کرده اند. هر کاشی و سنگی که بر دیوارهای حرم جای گرفته، نشان از عشق و ارادت مردمانی از این سرزمین به مولا و آقایشان حضرت رضا(ع) دارد. تاریخ موجود در کتیبه های حرم، از دوره سامانیان تا دوره قاجاریه را نشان می دهد. حقیقی که همه زائران دور و نزدیک حضرت رضا(ع) هم به آن معتقدند، این است که حرم از بعد از انقلاب به این طرف، چیز دیگری شده است؛ باشکوه تر و وسیع تر.
افزایش تصاعدی زائران، عدم گنجایش فضاهای باز و سرپوشیده حوزه حرم و رواق، عدم سهولت زیارت و آمد و رفت انبوه زائران و نظایر آن، آستان قدس رضوی را واداشت به راه های فکر کند که ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعی، فرهنگی زیارتی و خدماتی، بهترین و آرام ترین فضاهای لازم برای زیارت و نیایش زائران فراهم شود. با عنایت تولویت آستان قدس رضوی، روند احداث فضاهای زیارتی، فرهنگی و خدماتی

به سرعت افزایش یافت،به گونه ای که طی سال های اخیر،حجم عملیات اجرایی بالغ بر پنج برابر بناهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است.زیربنای اماکن در طول ۱۲ قرن،حدود ۱۲ هکتار بود،در صورتی که از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون به ۹۰هکتار رسیده است.احداث بناهای سرپوشیده وفضاهای باز جدید،همراه با توسعه وترمیم بناهای گذشته،از رویکردهای اصلی این ساخت و سازها بوده،ضمن این که آستان قدس رضوی در این سال ها از توسعه فضاهای فرهنگی هم قافل نمانده است.
با احتساب تلاش های اخیر، از آغاز پیدایش حرم تاکنون،۲۶ بنای سرپوشیده به نام رواق،۹ فضای باز به نام صحن و ۴مدخل ورودی به نام بست در اطراف مضجع شریف رضوی ساخته شده است.
مشهد، مقدس ترین شهرایران،((محل شهادت))هشتمین امام شیعیان و مهم ترین مکان مذهبی در ایران است و هر ساله بالغ بر ۱۲ تا ۲۰میلیون نفر از آن دیدن می کنند.
۲٫حرم حضرت معصومه(س)
حرم حضرت فاطمه معصومه (س) در شهر مقدس قم نیز یکی دیگر از مهم ترین اماکن گردشگری مذهبی در کشور محسوب می شود که همه ساله میلیون ها زائر به سوی آن می شتابند.حرم حضرت معصومه(س) از جهات مختلفی حائز اهمیت است؛از جمله این که براساس مستندات تاریخی،امام رضا(ع) تنها همین یک خواهر تنی را داشته که وی به عشق ملاقات برادر به سمت طوس می شتابد،اما پس از حمله دشمنان به کاروان وی و پس از رسیدن به شهر قم پس از چند هفته به سبب بیماری فوت می کند و در این شهر دفن می شود.هم چنین در تاریخ ثبت شده که حضرت فاطمه معصومه(س) چنان به برادرش امام علی بن موسی الرضا ارادت داشته که همواره خود را به نام برادر معرفی و می فرموده است:((فاطمه اخت الرضا))

3. 3. مسجد مقدس جمکران

این مسجد در نزدیکی شهر مقدس قم،در دامنه کوه دو برادران و در ابتدای جاده کاشان واقع شده وهمواره پذیرای زائرینی از نقاط مختلف ایران و جهان می باشد.مسجد مقدس جمکران در طول سالیان گذشته،مکرر مرمت وتجدید بنا گردیده است.معتقدند که این مکان مقدس،تحت توجهات خاصه حضرت بقیه الله الاعظم(ارواحنا فداه) قرار دارد وآن حضرت از شیعیانشان خواسته اند که به این مکان مقدس روی آورند؛چرا که این مکان،دارای زمین شریفی است و حق تعالی آن را برگزیده است.

4. 4. حرم احمد بن موسی(ع) (معروف به شاهچراغ در شیراز)