دلایل ورشکستگی  کارآفرینان :

بیشتر کسب و کارهای جوان و کارآفرینان با ورشکستگی روبرو می‌شوند، می‌توان مجموعه دلایل ذیل را برای این امر برشمرد:

-  فقدان سرمایه کافی

-  به جریان انداختن ضعیف نقدینگی

- برنامه ریزی نامناسب و ناکافی

- در نظر نگرفتن رقابت

- بازاریابی ضعیف

- نداشتن انعطاف پذیری لازم

- نادیده گرفتن قدم بعدی

- سعی در انجام دادن تمام امور بطور کامل و بی عیب و نقص

- رئیس در حد عالی، کارمندان در حد معمولی

- رشد کنترل نشده(بنی سعید،۱۳۹۰)

به هر حال، آنچه همه‌ی ما درگیر آن هستیم و در زندگی همه‌ی ما اثر منفی گذاشته است و می‌گذارد، نرخ بالای تورم است. همه گرانی در جامعه را احساس می‌کنند و درگیر کاهش مستمر ارزش پول خود هستند. این‌ها از جمله عوارض منفی مهم و فوری افزایش شدید نقدینگی می‌تواند باشد. اگر رشد نقدینگی با رشد اقتصاد، رشد درآمد ملی و رشد درآمد سرانه نیز همراه نشود، نه تنها تورم، کاهش ارزش پول ملی به عنوان عارضه و بیماری‌های مقطعی کماکان نمود پیدا می‌کند و بلکه، هم در کوتاه‌مدت و هم در بلندمدت، به عنوان بیماری مستمر و مزمن در کنار سایر عوارض و بیماری‌های خطرناک مانند پایین آمدن سطح زندگی و رفاه اجتماعی، رکود اقتصاد و تولید، فقر، بیکاری، تبعیض، فساد و وابستگی ادامه خواهد داشت.( برهان،۱۳۹۲)

- فرضیه هشتم:بروکراسی اداری بر عدم تمایل مددجو به اجرای طرح خودکفایی تاثیر معناداری دارد.

بروکراسی، دستگاهی اداری است، یعنی همه ابزار و امکانات دولت مرکزی و محلی. این معنا، مشابه تشریفات زائد است.بروکراسی، نوعی شکل سازمانی است، دارای ویژگی های مشخص از قبیل سلسله مراتب اختیار و  نظام مقررات( ماکس وبر،۱۹۴۷)بوروکراسی(Bureaucracy)از دو بخش bureau به معنی میز و دفتر کار و پسوند cratie به معنی سالاری ایجاد شده‌است. برابر فارسی آن دیوان‌سالاری است. به طور کلی، دیوان‌سالاری یا بوروکراسی به معنی یک سیستم کارکرد عقلانی و قانونمند است. واژه بوروکراسی برای نخستین بار توسط شخصی فرانسوی بنام وینسنت دو گارنی (w:en:Vincent de Gournay) در سال ۱۷۴۵ استفاده شد. او واژه bureau به معنای میز تحریرو دفتر یا اداره، پسوند یونانی cracy را افزودو واژه بروکراسی را به معنای حکومت ادارات ویا حکومت مقامات رسمی بکار برد. در قرن ۱۹ این واژه در آلمان متداول شد (شاید در ارتباط با تغییرات و اصلاحاتی که در دولت و ارتش پروس پس از شکست از ناپلئون بوجود آمده بود و نیزاهمیت نوشته‌های هگل درباره بروکراسی پروس(شبیری، ۱۳۹۲)

نخستین بار، بورو کراسی به عنوان یک پدیده اجتماعی و با توجه به کاربرد عملی آن، به وسیله ماکس وبرمورد استفاده قرار گرفتوبر توجه خود را عمدتآ روی تأثیر سازمانهای بورو کراتیک در ساختار سیاسی جامعه متمرکز کرد. او بیشتر به علت وجودی سازمانها و نحوه اعمال قدرت نظر داشت. وبر اصطلاح بروکراسی را در دو معنی بکار برد:۱- مجموع مقامات اداری ۲-سازمانهای بزرگ رسمی در جامعه امروزی.(شبیری، ۱۳۹۲)

باتوجه به اینکه سرفصل هر بانک در مورد مشاغل خانگی و خرد و دیگر انواع وام به بانکها ابلاغ می شود انتظار داریم در کنار پیگیریهای ما، بانکها نیز پیگیر باشند.بانکها مواردی از این دست را در زمان ابلاغ تسهیلات و سرفصل ها با بانک مرکزی یا بانک متبوع خود مطرح کنند تا کمتر با مشکلات پرداختی مواجه شویم. یکی از مشکلات در این بخش را عدم پرداخت مانده تسهیلات سال قبل از سوی بانک ها دانست و گفت: برخی بانکها در ارائه مانده تسهیلات سال قبل به متقاضیان تمایلی از خود نشان نمی دهند. در حالی که تسهیلات تخصیص یافته باید پرداخته شود. هم اکنون شور و شعفی برای کارآفرینان در دولت یازدهم ایجاد شده که با جبران کمبود نقدینگی می توان این شور را در راه اندازی کسب و کار سوق داد. گرچه بانک ها نیز متاثر از عوامل مختلف یا بروکراسی اداری گزیده شده اند اما اگر بانکها چراغ سبز نشان دهند می توانیم شاهد رونق و شکوفایی اقتصادی باشیم. بانکهای عامل باید پرونده ها را با سرعت بیشتریبررسی کنند و نسبت به وام های خوداشتغالی و مشاغل خانگی و وام های قرض الحسنه به تعهدات خود به دستگاها پایبند باشند. ه منظور ساماندهی عملکرد بانک های استان در بحث ارائه تسهیلات طی دوفرایند که بخشی فردی و بخشی سیستمی است عملکرد بانکها از طریق طراحی سامانه ای رصد می شود. بر همین اساس پروژه فرد متقاضی دریافت تسهیلات از سوی هر دستگاهی از زمان گرفتن مجوز تا هنگام ارائه تسهیلات بانکی رصد می شود این اقدام به منظور آن است که میزان تحقق اشتغال دستگاه های استان مشخص شود. اشتغال و سرمایه گذاری شاخص حیات استان است و بر تمام مسئولان وظیفه است که نسبت به آن حساس باشند.( ایمانی،۱۳۹۲)

۲-۷مدل مفهومی پژوهش: (منبع: مدل دکتر حسن میرزایی اهرنجانی،۱۳۷۶)

تحلیل مدل:

در این مدل عدم اجرای طرحهای خودکفایی بعنوان متغیر مستقل و عدم رشد فرهنگی مددجویان –تنبلی و تن پروری-مشکلات عدم تامین ضامن برای اخذ وام و سختگیری های بیش از حد بانکها- ترس و هراس مددجویان از اجرای طرح و خودکفا شدن و قطع کمک معیشت- نداشتن مهارت فنی کافی برخی از مددجویان – ترس از شروع کار در محیط و بازاریکه ریسک آن بالا می باشد- طولانی بودن فرایند اخذ وام – عدم بازدهی اقتصادی برخی از طرحهای اجرا شده و نهایتا ورشکستگی و جمع شدن طرح  و تورم و رکود حاکم بر جامعه از متغیرهای وابسته بوده که هر کدام به نحوی بر عدم تمایل مددجویان به عدم اجرای طرحهای خودکفایی و اشتغال موثر می باشد که ذیلا به صورت مختصر تضیح داده می شود.شخصی که به هر نحوی تحت حمایت امداد قرار می گیرد مددجو نامیده می شود و مددجویان نه به این دلیل که وضعیت مالی و معیشتی ضعیفی دارند مددجو شناخته می شوند بلکه به این دلیل که عقل معاش ندارند مددجو نامیده شده و قبل از آنکه نیازمند مساعدتهای مالی باشند نیازمند مشاوره شغلی و ایجاد یک شغل پایدار بوده که با کمترین ریسک ممکن امرار معاش خود و خانواده تحت تکفل را تامین نمایند و از حداقل درآمد بهرمند گردند بدیهی است اولین مرحله ورود هر مددجو به خانواده امداد تحت حمایت قرار گیری می باشد شخصی که تحت حمایت امداد قرار گرفت در مرحله دوم برای خود و خانواده اش توسط مددکاران نیاز سنجی و استعداد یابی صورت می گیرد و پس از دارا بودن شرایط اجرای طرح اشتغال به صورت تخصصی به کارشناسان اشتغال معرفی می گردد تا با راهنمایی و مشاوره آنها شغل مورد نظر و رضایت وی مشخص گرددو در این راستا ضمن طی دوره اموزشی لازم گواهینامه ، مجوز و مدرک لازم را سازمانهای زیربط(سازمان فنی و حرفه ای و آموزشگاههای فنی و حرفه ای) کسب و سپس توسط امداد پس از مکان یابی محل اجرای طرح و بازدید های قبل، حین و تایید مکان اجرای طرح مددجو جهت دریافت وام معرفی می گردد .شایان ذکر است کمیته امداد امام (ره) از دو محل وام اشتغال به خانواده ها پرداخت می نماید یکی از طریق خود امداد( صندوق اشتغال نیازمندان امداد ) و یکی نیز از طریق معرفی به بانکهای عامل که از طریق انعقاد تفاهم نامه رئیس کمیته امداد کشور با سرپرستی بانکها در مرکز و ارسال دستور العمل پرداخت برای تمام شعب  کمیته های امداد سراسر کشور و شعب بانکهای عامل درشهرستانها صورت می گیرد که عوامل متعددی در عدم تمایل مددجو به دریافت وام اشتغال نقش دارند که به صورت مختصر به توضیح برخی از آنها می پردازیم.

۱-سختگیری بانکها در اخذ ضمانت: بر اساس قانون بانکها برای هر ده میلیون تومان وام یک ضامن اخذ می گردد و سقف وامهای بانکی و امداد تا ۳۰میلیون تومان می باشد که تهیه سه نفر کارمند رسمی دولتی و یا دو نفر ضامن و یک نفر ضامن بازاری که دارای حساب بانکی و جواز کسب معتبر باشد بسیار سخت می باشد بدلیل اینکه اکثر مددجویان از خانواده های ضعیف جامعه می باشند ضامن و یا ضامنین حتی از بستگان نزدیک وی نیز باشند حاضر به ضمانت وی نبوده چرا که چنانچه طرح مددجو با شکست مواجهه شده و یا جمع آوری گردد مددجو توان پرداخت وام را نداشته و ضامنین بایستی آنرا تسویه نمایند به همین دلیل کارمندان دولت که از حقوق پایینی برخوردار هستند حاضر به ضمانت چنین وامهایی با مبلغ بالا و اقساط بلند مدت ( ۶۰ ماهه) ندارند.

۲-تنبلی و تن پروری مددجو: مددجویان چون فاقد عقل معاش کافی هستند لذا معمولا به دلیل عدم ریسک پذیری و عادت به زندگی بخور و نمیر تنبل بوده و معمولا تمایلی به اجرای طرحهای خودکفایی نداشته و تمایلی نشان نمی دهند.

۳-ترس از خودکفا شدن و قطع مستمری: مددجو پس از دریافت وام اشتغال از امداد حداکثر در یک پروسه دو ساله خودکفا خواهد شد و خودکفا شدن یعنی قطع کمک معیشت ( مستمری نقدی ) و لذا اکثر مددجویان ترجیح می دهند تا پایان عمر خویش از کمک معیشت جزیی امداد استفاده نموده ولی وام اشتغال دریافت نکنند.

۴-نداشتن مهارت فنی در بیشتر مددجویان بدلیل پایین بودن سطح تحصیلات شایع می باشد .برخی از مددجویان ممکن است دارای گواهینامه فنی و حرفه ای در شغل مورد نظر باشند اما بدلیل نداشتن ذهن خلاق و بروز بودن اطلاعات از مهارت کافی در رشته های فنی برخوردار نبوده و این عامل دلیلی بر ترس از شروع کار و عدم تمایل مددجویان به اجرای طرحهای خودکفایی و فرار از کار می باشد.

۵-طولانی بودن پروسه های اخذ مجوز و دریافت وام: در بررسی پرونده های مددجویان در خصوص مدت زمان انتظار از هنگام تحویل درخواست تا دریافت وام در برخی از پرونده ها بعضی اوقات این مدت زمان بیشتر از سه ماه می باشد که بدلایل کسب مجوز کسب از اتحادیه ها و اصناف وبعضا اماکن نیروی انتظامی طولانی و پرهزینه بوده و مددجو بدلیل این طولانی و پرهزینه بودن از دریافت وام و ایجاد اشتغال صرفنظر می کند.

۶-برخی از طرحهای اجرا شده از بازدهی اقتصادی کافی برخوردار نبوده و مددجو بدلیل دارا بودن اقساط سنگین وام ، اجاره مکان کسب و تهیه مایحتاج زندگی شخصی خویش و مناسب نبودن محل کسب از لحاظ رونق اقتصادی ورشکست می شود و ناگزیر یا به زندان می رود و یا متواری می شود و این امر سبب می گردد تا مددجو به اجرای طرح تمایل نداشته باشد.

۷-تورم : نوسانات بازار ، تورم و رکود حاکم بر بازار ایران و عدم اطمینان به آینده و اینکه مددجو نمی داند فردا چه خواهد شد سبب پایین آمدد ریسک پذیری مددجو شده و باعث عدم تمایل مددجویان به اجرای طرحهای اشتغال خواهد شد که امید است با توکل به خداوند متعال و تلاش امداد گران و حمایتهای دولت امید و تدبیر در جهت تسهیل در پرداخت وام به مددجویان و ایجاد اشتغال پایدار در جامعه اقدام لازم بعمل آید.

توزیع مناسب خدمات در جذب گردشگران به طرف مکان‌های مستعد گردشگری بسیار تعیین‌کننده است. مقصود از امکانات یا جاذبه‌ها، تشکیلات یا مکان‌هایی است که به منظور تأمین خواسته‌های گردشگران به وجود آمده و آنها می‌توانند از این امکانات استفاده و گردش کنند (چاک، وای، گی ۱۳۸۸: ۳۲).

باید کلیه امکانات مورد نیاز گردشگران برای جلب رضایت آنها فراهم گردد. در غیر این‌صورت، بعد از اولین دیدار امکان بازدید مجدد بسیار کم می‌شود و چنانچه خاطره خوبی از آن سفر نداشته باشند، امکان بازدید مجدد به صفر می‌رسد (تقوایی و رنجبردستنایی، ۱۳۸۸).

براو و کاو (۲۰۰۶) ترجیحات گردشگران بازدیدکننده از جزیره‌ی ساردینیای ایتالیا را با بهره گرفتن از روش مدل‌سازی انتخاب بررسی کردند. نکته‌ی مهم در این پژوهش، بررسی تأثیر افزایش تقاضا است. تخمین لاجیت چندجمله‌ای، اثر به شدت منفی برآمده از تراکم جاذبه‌های گردشگری و دگرگونی و تغییر شکل عمده‌ی محیط ساحلی را نشان داد. از طرف دیگر، خدمات آماده‌سازی محل برای گذران اوقات فراغت و مجاورت امکانات و وسایل راحتی در ساحل نیز اهمیت داشت. محاسبه‌ی میزان تمایل به پرداخت و احتمال انتخاب برای مقصدهای فرضی نشان داد که چگونه این روش‌ها می‌تواند اطلاعات مفیدی را در تعیین فرآیند تصمیم‌گیری سیاست‌گزاران فراهم آورند (سلطانی و شاهنوشی، ۱۳۹۱).

شهرها معمولاً جاذبه‌های متنوع و بزرگی شامل موزه‌ها، بناهای یادبود، استادیوم‌های ورزشی، پارک‌ها و… دارا هستند که خود، گردشگران بسیاری جذب می‌کند (حاتمی‌نژاد، ۱۳۸۷). همگام با توسعه گردشگری در نواحی شهری، برای برآوردن نیازهای گردشگران به مکان‌های تفریحی و رفاهی، فضاهای تفریحی بیشتری نظیر پارک‌های آبی ساخته می‌شود (حاتمی‌نژاد و شعبانی‌فرد، ۱۳۸۷) در حقیقت، هر فضایی که آب امکان تجلی می‌یابد، همواره نقش بارزی در جذب مردم ایفا می‌کند (پاکزاد، ۱۳۸۴).

۱ـ۱ـ۲ـ انواع امکانات تفریحی

۱ـ۱ـ۲ـ۱ـ مراکز خرید

عناصر ثانویه‌ی گردشگری شهری (عناصری که به گردشگران خدمات می‌دهند) عامل جاذبی برای آمدن گردشگران به شهر نیستند بلکه وجود آنها برای گردشگران ضروری است. در واقع هزینه‌هایی که گردشگران در طول مسافرت می‌پردازند، بابت استفاده از همین عناصر و خدمات است. این عناصر هر چه از کمیت و کیفیت بیشتری برخوردار باشند، عاملی مهم در ماندگاری گردشگری در شهر یا رغبت به سفر به شمار می‌‌آیند. این عناصر، عبارتند از هتل، مهمان‌سراها، متل و خدمات لازم آن، خدمات فروشگاهی، بازار و مراکز خرید (موحد، ۱۳۸۶: ۸۶).

مراکز خرید زاییده‌ی صنعتی شدن و گونه‌ای از معماری قرن بیستم هستند. این مراکز در کشورهای اروپایی و آمریکایی قدمتی حدود ۲۰۰ سال داشته و در ایران و اکثر کشورهای اسلامی از سال‌های دور این مراکز با ابعاد، کاربری‌ها و چیدمان مختص خود شهرت داشته است (سلطان‌زاده، ۱۳۸۶: ۹). اما آنچه امروز مراکز خرید را به یک فضای متفاوت با سالها و سده‌های قبل تبدیل کرده است، تغییرات در ساختار اجتماعی و فرهنگی ساکنان شهرها و بالاخص تأثیر ورود تکنولوژی و فناوری‌های مختلف در عرصه‌های زندگی شهری است (افشارنادری، ۱۳۸۶: ۱۳).

مراکز خرید علاوه بر آنکه جاذبه‌ی اصلی گردشگری خرید محسوب می‌شوند، پیوند ناگسستنی با جریان کلی گردشگری در شهرها دارد. مراکز خرید نقش عمده‌ای را در تولید متن فضایی گردشگری ایفا نموده و محصول گردشگری شهری را عینیت بخشیده‌اند (سقایی، ۱۳۸۳: ۱۰۵). به گونه‌ای که برای گردشگران، مراکز خرید از جمله پرجاذبه‌ترین نقاط شهر محسوب می‌شوند. در بیشتر گونه‌های گردشگری شهری، خرید به عنوان یک انگیزه‌ی ثانویه مطرح بوده که نشان از انگیزه و میل گردشگران در صرف زمانی از تجربه گردشگری خود به خرید از مراکز تجاری شهر مورد بازدید دارد. در ایالات متحده، سفر و گردشگری در رابطه با خرید به وضوح به عنوان یک بخش بزرگ و قدرتمند در زندگی و اقتصاد کشور نمایان شده است (نورمن، ۱۹۹۸).

هونگ یو و لیترال (۲۰۰۳) دسته‌بندی زیر را در رابطه با خرید در گردشگری ارائه داده‌اند:

1. خرید به عنوان یک تابع فرعی جذب گردشگران (به عنوان مثال خرید سوغات)
2. خرید برای سفر و گردشگری از محصولات بخش خرده‌فروشی که به عنوان مثال، تحت تأثیر فصل. عبارتند از لباس شنا، چادر و لوازم جانبی سفر
3. برای خرید ملزومات مورد نیاز در سفر به عنوان مثال مواد غذایی
4. خرید به عنوان یک فعالیت گردشگری متمایز، که در آن تجربه خرید به عنوان یک قسمت اساسی در گردشگری است و برای آن زمان زیادی در نظر گرفته شده است. مثلاً شرکت در مناقصه‌ها و مراکز خرید بسیار بزرگ
5. تجربه فرهنگ‌های محلی از طریق تعامل با محصولات محلی، صنعتگران محلی و تمایل به خرید چیزی که واقعاً «به آن تعلق دارد» و از مقصد بوده، یعنی خرید صنایع دستی مقصد (هونگ یو و لیترال، ۲۰۰۳: ۱۵۰-۱۴۰).

۱ـ۱ـ۲ـ۲ـ پارک آبی

پارک آبی یک پارک تفریحی است که از ابزارهای سرگرم‌کننده و بازی‌های آبی مانند سرسره‌ها، رودخانه‌ها، تفریحات آبی، سونا، استخرها و غیره تشکیل شده است. در بعضی از پارک‌های آبی با ایجاد موج‌های مصنوعی امکان موج‌سواری را نیز محیا کرده‌اند. پارک‌های آبی با سابقه‌ای طولانی در دنیا، یکی از مهیج‌ترین و پرجاذبه‌ترین تفریحات و سرگرمی‌های ساخته دست بشر بوده و در ردیف یکی از پرجاذبه‌ترین رشته‌ها در صنایع تفریحی و توریستی است که در دو نوع کلی روباز (Indoor) و سرپوشیده (Outdoor) قابل طراحی و اجرا است. طراحی و احداث مجموعه‌های پارک آبی نیاز به جمع شدن تخصص‌های گوناگون در کنار هم دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به سه موضوع طراحی و اجرای عملیات ساختمانی، تأسیساتی و طراحی و تولید هنرمندانه، ایمن و خلاقانه تجهیزات برای تولید انواع وسایل بازی و سرگرمی مورد استفاده در پارک‌های آبی اشاره کرد. (WATER PARKS.IR) محبوبیت پارک‌های آبی از زمان معرفی آن، یعنی اواخر سال ۱۹۴۰ بر می‌گردد. کشور ایالات متحده آمریکا بیشترین تعداد پارک‌های آبی را با بیش از هزار پارک آبی، ده‌ها پارک جدید در هر سال دارا می‌باشد. عمده سازمان‌های آن IAAPA (انجمن بین‌المللی پارک‌های سرگرمی و جاذبه) و WWA (انجمن جهانی پارک آبی) می‌باشند (فغفوریان و صداقتی، ۱۳۹۰).

پارک‌های آبی به دنبال تأمین اهداف زیر است:

1. ایجاد آرامش و بهبود کیفیت زندگی استفاده‌کنندگان از پارک.
2. جذب گردشگر و توسعه اقتصادی شهری که پارک آبی در آن است.
3. جایگاهی برای تفریح و ورزش‌های آبی.
4. گسترش فرهنگ ورزش‌های آبی و طرح بهینه‌سازی اوقات فراغت جوانان.
5. پارک‌های آبی برای گردش‌های گروهی و کاری، تجدید دیدارهای خانوادگی و گردهمایی دوستان، محیط بسیار مناسبی است.
6. ایجاد تسهیلات و امکانات پارک به گونه‌ای که دیدارکنندگان بتوانند تجربه‌های ارزشمندی کسب کنند.

عواملی که بر بهبود عملکرد پارک‌های آبی می‌توانند تأثیر داشته باشند:

• اطلاع‌رسانی و تبلیغات در سطح ملی و بعد در مراحل بالاتر بین‌المللی.
• گسترش حمل و نقل به ویژه حمل و نقل عمومی برای رسیدن به محل پارک.
• فراهم آوردن امنیت و رفاه کامل برای استفاده‌کنندگان از پارک.
• هماهنگی سازمان‌های مرتبط به امور گردشگری و همچنین هتل‌ها و فضاهای اقامتی با مجموعه پارک‌های آبی.

برای نمونه، توریسم تأثیر مثبتی بر اشتغال و درآمد شهر مشهد دارد. تأثیر اقتصادی که گردشگری در رشد اقتصادی مشهد ایجاد می‌کند، برای ساکنین مشهد نتیجه بهتری دارد تا سایر اشتغال‌ها، چون:

1. درآمدهای گردشگری خیلی مستقیم به دست مردم مشهد می‌رسد. در واقع، بخش بزرگی از درآمدهای گردشگری مستقیماً بین زائرین و صاحب کسب و کار مبادله می‌شود. مانند فروشگاه‌ها، رستوران‌ها، حمل و نقل شهری و غیره.
2. وقتی یک نفر از یک خانواده در مشاغل مربوط به گردشگری شاغل باشد، معمولاً در آن خانواده فرد بیکاری پیدا نمی‌شود. یعنی مشغول به کار شدن در این رشته بسیار ساده‌تر از استخدام در یک کارخانه یا اداره هست.
3. نه قراردادی، نه استعلامی، نه مناقصه و پیش‌نیازی. کسی که برای گردش به شهر دیگر سفر کرده، به راحتی پولی که آورده را خرج می‌کند.
4. توریسم مقاوم‌ترین کسب و کار نسبت به رکود و بحران‌های مالی جهان است. به همین علت باید به غیر جاذبه مذهبی مشهد، جاذبه‌های دیگر مشهد را شناخت. برای بهره‌برداری از آنها برنامه‌ریزی کرد و در عین حال از این منابع باارزش و فناپذیر حفاظت کرد، مردم محلی را تشویق نمود که در امر گردشگری مشارکت داشته باشند تا گردشگری بیش از پیش موجبات رشد اقتصادی هر چه بیشتر شهر مشهد را فراهم کند (فغفوریان و صداقتی، ۱۳۹۰).

۱ـ۱ـ۲ـ۳ـ فضای سبز و پارک جنگلی

به اعتقاد Kelly و همکاران، فضاهای سبز، نقش بی‌نظیری در ساخت سرمایه اجتماعی ایفا می‌کنند (Rabare et al, 2009: 19) و از عناصر اصلی چشم‌اندازهای شهری به شمار می‌روند
(Maria Zanin et al, 2005: 651). و در بهبود کیفیت زندگی، ارتقای استانداردها و جذابیت‌های شهری بسیار مؤثر می‌باشند (Dunnet et al, 2002: 8). همچنین در همین رابطه، تایستا و همکاران، فضای سبز شهری را شامل نواحی گیاهی محصور شامل پارک‌ها، جایگاه‌های درختکاری شده، درختان تنها در گوشه‌ای از شهر و خیابان و همچنین فضاهای سبزی که به عنوان دارایی شخصی افراد محسوب است، تعریف نموده‌اند (Thaiustsa et al, 2008: 219). خلیلیان عادل نیز، فضای سبز شهری را تمام عرصه‌های طبیعی یا مصنوعی (انسان‌ساخت) پوشیده از گیاهان که بهره‌وری از مواهب و مزایای طبیعی آنها مورد توجه انسان باشد، تعریف نموده است (خلیلیان‌عادل، ۱۳۸۶: ۶۵۱). فریدریک لاو اولمستد فضای سبز شهری را به مثابه فضایی که جلوه‌های گیاه‌شناسی با فواید بهداشتی و سلامتی و خدمات شهری در درون آن سازمان داده شود، تعریف نموده است (بهبهانی، ۱۳۷۳: ۳۲).

پارک‌های جنگلی یک اکوسیستم جنگلی هستند که منشأ آنها طبیعی، غیرطبیعی یا انسان‌ساخت است و برای اهداف مختلفی مثل تفرج، حفظ طبیعت و در شرایط استثنایی، تولید چوب استفاده می‌شود. آنها اساساً پوشیده از درخت‌اند اگرچه می‌توان عناصر دیگری همچون آب، مسیرها و فضاهای باز در اندازه‌های مختلف در آنها یافت (Bell et al، ۲۰۰۵).

از این رو می‌توان پارک‌های جنگلی (با منشأ انسان‌ساخت) را یک توده فشرده و غنی از درختان و درختچه‌ها دانست که از تلفیق مناظری همچون فضاهای باز، درختزارهای باز و درختزارهای نیمه‌باز و بسته تشکیل شده که در آن باید به سدها، ورودی‌ها فضاهای باز، و مناطق آبی درون آنها توجه ویژه نشان داد (Gustavsson، ۲۰۰۴).

مناطق جنگلی دست‌کاشت مناطقی هستند که بر اساس بازسازی مفهوم‌شده با محیط‌های شبه جنگلی جدید صورت گرفته باشد. هدف از ایجاد پارک جنگلی دست‌کاشت، غرس نهال با بهره گرفتن از روش آبیاری به منظور خلق یک محیط شبه جنگلی با هنر طراحی، جانمایی در عرصه با شرایط توپوگرافی مناسب است. ضروری است در این مورد ضمن فراهم آوردن امکانات تفریحی و تفرجی با تعیین مکان‌های خاص و مکان‌یابی از تنوع گونه‌های درختی، درختچه‌ای با خیابان‌بندی و تعیین مسیر جاده‌ها، پیک‌نیک‌ها، پارکینگ‌ها و سایر تأسیسات و امکانات رفاهی بر اساس ضوابط و اصول فنی مطابق با استانداردهای موجود پیش‌بینی شود (مجنونیان، ۱۳۷۴).

در بسیاری از کشورها وجود پارک‌های جنگلی با سیمای طبیعی و امکانات گردشگری مناسب از فاکتورهای مهم در جذب گردشگر محسوب می‌شوند، این گونه فضاها عموماً به خاطر گستردگی فضایی، سیمای طبیعی و امکانات رفاهی به عنوان کانون‌های جذب گردشگر عمل می‌نمایند (Yalc، ۲۰۰۵).

ایجاد جامعه‌ای سالم و سازنده برای تداوم پیشرفت و توسعه اقتصادی نیاز به ایجاد و توسعه و نگهداری تفرجگاه‌ها و مناطق توریستی جهت جوابگویی به تقاضای روزافزون انسان‌ها دارد (خداوردی‌زاده و همکاران، ۱۳۸۷).

طبق تعریف، ارزش‌های مصرفی از مصرف و بهره‌برداری واقعی پارک جنگلی مشتق می‌شوند که شامل ارزش‌های مصرفی مستقیم، نظیر درآمدهای حاصل از چوب و الوار و ارزش مصرفی غیرمستقیم، نظیر فعالیت‌های تفریحی، خدمات زیست‌محیطی و اکولوژیکی می‌باشند. ارزش وجودی، ارزش ذاتی پارک جنگلی و یا ارزشی که مردم فقط برای شناخت موجودیت پارک جنگلی قائلند حتی اگر از آن استفاده نکنند، می‌باشد (تورس، ۲۰۰۰).

ارزش تفریحی که جزء ارزش‌های مصرفی پارک جنگلی بوده، شامل استفاده از پارک جنگلی برای تفریح، اوقات فراغت و سرگرمی، پیاده‌روی، کوه‌پیمایی در جنگل و زیبایی‌شناختی می‌باشد.

به طور مثال، پارک جنگلی طرق در حاشیه جنوب شرق مشهد، یکی از بزرگترین اماکن در اسکان و ارائه خدمات گردشگری به شهروندان و زائران می‌باشد. این پارک که در مدخل ورودی شهر از مسیر تهران قرار دارد، شامل فضاهای تفریحی، فرهنگی، ورزشی و تجاری با ۲۱۰ هکتار فضای جنگلی و ۱۱۲ هزار مترمربع فضاهای عمرانی است. پارک بانوان این مجموعه با بیش از ۱۰۰ هکتار وسعت و زیربنای ۴۸ هزار مترمربع فضا جهت احداث دهکده تجاری، ساختمان‌های دور باغ و هتل برای کاربری‌های تفریحی، فرهنگی و تجاری در نظر گرفته شده است. پارک علوم این مجموعه با وسعت ۱۰۳ هکتار و زیربنای ۵۰ هزار مترمربع جهت احداث خانه علم مشهد، مرکز کیهان‌نما، دریاچه و ساختمان‌های مجاور آن پیش‌بینی شده است. پارک ورزش با ۷ هکتار مساحت و ۱۴ هزار مترمربع فضای ورزشی و تجاری و اداری تعیین گردیده است. (خاکسارآستانه و دیگران، ۱۳۹۰)

فضای سبز شهری از دیدگاه شهرسازی بخشی از سیمای شهر است که از انواع پوشش‌های گیاهی تشکیل شده است و به عنوان یک عامل زنده و حیاتی در کنار کالبد بی‌جان شهر، تعیین‌کننده ساخت مرفولوژیک شهر است. این نوع از کاربری زمین شهری با پوشش‌های گیاهی انسان‌ساخت هم واجد «بازدهی اجتماعی» و هم واجد «بازدهی اکولوژیکی» است. (سعیدنیا، ۱۳۷۹)

بنابراین نقش و عملکرد فضای سبز از دو جنبه بازدهی اجتماعی و بازدهی اکولوژیکی قابل بررسی است. عملکرد زیبایی‌شناسی و ایجاد چشم‌اندازهای زیبا برای شهروندان و ایجاد بستر مناسب برای گذراندن اوقات فراغت از اهمیت خاصی برخوردار است. امروزه فضای سبز و اصولاً معماری و طراحی منظر به عنوان بخشی از شهرسازی مطرح است. بر اساس همین دیدگاه این گونه فضاها جای خود را در طراحی بزرگراه‌ها و تفکیک کاربری‌ها و سایر موارد طراحی شهری باز کرده است. پیاده‌کردن طرح‌های فضای سبز شهری متناسب با سایر کاربری‌ها در ایجاد چشم‌اندازهای زیبا بسیار مؤثر است و محیط شهر را محیطی زیبا و هنری می‌سازد. تغییر چهره درختان در طول فصل‌های مختلف سال، شهر را متنوع‌تر و برای زندگی دلچسب‌تر می‌سازد. فضاهای سبز شهرها سبب کاهش فشارهای فیزیکی و روانی و آرامش بخشیدن به مردمان شهر می‌گردند. (جوانشیر، ۱۳۷۵)

علاوه بر این فضای سبز شهری به عنوان بخش جان‌دار ساخت کالبدی شهری تلقی می‌شود و در هماهنگی با بخش بی‌جان کالبد شهر ساختار یا بافت و سیمای شهر را تشکیل می‌دهد. در این حالت فضای سبز می‌تواند نقش لبه‌ی شهر، تفکیک فضاهای شهری و آرایش شبکه راه‌ها را بر عهده گیرد. به هر حال عملکرد فضای سبز شهری در کاهش تراکم شهری، ایجاد مسیرهای هدایتی، تکمیل و بهبود کارکرد تأسیسات آموزشی، فرهنگی، مسکونی و ذخیره‌ی زمین برای گسترش آینده شهر حائز اهمیت فراوان می‌باشد. (سعیدنیا، ۱۳۷۹)

عملکرد فضای سبز شهری از نظر اکولوژیکی (زیست‌محیطی) نیز با تأثیرگذاری فضای سبز روی اقلیم شهری (بهبود شرایط اکولوژیکی یا تعدیل شرایط اقلیمی) و تأثیرگذاری فضای سبز بر پاکی و سلامت هوا در شهر (کاهش میزان آلودگی) قابل تبیین است. امروزه فضای سبز اهمیت بسزائی در بهبود شرایط زیست‌محیطی دارد و نقش مهمی در ایجاد مناظر زیبا و دلپذیر، کاهش آلودگی‌های گوناگون، ایجاد تغییرات مناسب در میکروکلیما، حفاظت از محیط طبیعی و منابع موجود در آن ایفا می کند.

با عنایت به جایگاه ویژه شهر مقدس قم به عنوان پایگاه اصلی تشیع و اینکه اسلام دین آراستگی و نظافت است و از طرفی بخاطر موقعیت استراتژیک این شهر و عبور چند محور اصلی ارتباطی کشور از آن، نقش فضای سبز را در ایجاد چشم‌اندازهای زیبا از این شهر و ارائه چهره‌ای خوشایند از آن صدچندان کرده است.

فضای سبز مطلوب و آراسته یکی از نمادهای فرهنگ و معماری هر شهر محسوب می‌شود، بنابراین جایگاه فرهنگی و مذهبی شهر قم می‌طلبد که به جهت تبیین این جایگاه در همه ابعاد، به بخش فضای سبز شهر هم توجهی خاص مبذول گردد. (ایران‌نژادپاریزی و دیگران، ۱۳۸۴)

در عین حال شرایط اکولوژیکی حاکم بر شهر قم، محدودیت‌های فراوانی را جهت رشد و نمو گونه‌های گیاهی بوجود آورده است. محدودیت‌های اقلیمی، خاک و منابع آبی در مجموع شرایط نامساعدی را برای گسترش طبیعی گیاهان فراهم آورده و طبعاً در استقرار مصنوعی رویش‌های گیاهی موانع جدی بوجود می‌آورند (ایران‌نژادپاریزی و دیگران، ۱۳۸۴).

۱ـ۱ـ۲ـ۴ـ دریاچه مصنوعی

دریاچه‌های مصنوعی هر چند با هدف ذخیره‌سازی آب، تولید برق و یا کنترل سیلاب، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، احداث می‌شود اما ممکن است برای اهداف دیگری چون: ایجاد فضاهای توریستی، تفریحی، ورزشی، ماهی‌گیری، جلب توریست و گردشگر، کمک به رشد اقتصادی منطقه و نیز پاسخ به نیازهای طبیعت‌دوستی مردم ساخته شود.

به عقیده کارشناسان شهری و محیط زیست، ایجاد دریاچه‌های مصنوعی در کلان‌شهرها نه تنها به جذب گردشگران کمک می‌کند، بلکه می‌تواند تأثیر به سزایی در لطافت و تمیزی هوا داشته باشد و از آلودگی آن بکاهد. به باور این کارشناسان؛ ساخت دریاچه‌های مصنوعی موجب افزایش سرانه فضاهای سبز، به منظور تفریح و گردشگری می‌شود و می‌توان در این آبگیرهای مصنوعی موجودات آبزی پرورش داد که این عمل خود باعث ایجاد زمینه آشنایی مردم به ویژه کودکان با این نوع از گونه‌های جانوری می‌شود (فرصت‌های سرمایه‌گذاری قم، ۱۳۹۲).

۱ـ۱ـ۲ـ۵ـ شهربازی

شهر بازی پارکی است که از وسایل سرگرمی و تفریحی و همچنین سواری برای سرگرم کردن گروه بزرگی از مردم تشکیل شده است که نسبت به پارک‌های ساده و یا زمین‌های بازی داخل شهری، امکانات سرگرم‌کننده‌ی بیشتری دارند.

به طور کلی ۲ نوع شهر بازی داریم: شهر بازی سرپوشیده و سرباز که در شهر بازی‌های سرپوشیده دستگاه‌های الکترونیکی و رایانه‌ای موجود می‌باشد. (ویکی پدیا)

شهر بازی به فضایی اطلاق می‌شود که مجموعه‌ای از دستگاه‌های سرگرمی به منظور فراهم کردن اوقات تفریح را برای گروه زیادی از مردم به طور هم‌زمان و در کنار هم فراهم می‌کند. بیشتر شهربازی‌ها دارای زمین‌های بازی ساده و متعددی هستند که برای گروه‌های سنی اعم از کودکان، نوجوانان و بزرگسالان در نظر گرفته شده است. به طور کلی شهر بازی‌ها در دو مکان باز و مکان‌های سرپوشیده ساخته می‌شود.

پدیده شهرنشینی که در سال‌های اخیر شاهد رشد و گسترش آن در جهان و ایران بوده‌ایم، باعث تغییر در نوع تفریح و گذراندن اوقات فراغت شهرنشینان گردیده به طوری که مردم در گذشته برای گذراندن اوقات تفریح و فراغت خود به باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی خود پناه می‌بردند ولی امروزه باغ‌ها جای خود را به پارک‌ها، بوستان‌ها و شهر بازی‌ها داده‌اند. شهر بازی‌ها که در داخل پارک‌ها و بوستان‌ها ساخته می‌شوند محل مناسبی برای تفریح تمامی گروه سنی از کودک تا بزرگسال است.

اولین نمونه شهر بازی در ایران در پارک شهر سنگلج تهران ساخته شد که بعدها در آن دستگاه‌های سرگرمی چون: تاب، سرسره، الاکنگ و لاتاری به عنوان «گاردن پارتی» مستقر شد. این پارک سرسبز دارای استخر بزرگی بود که مردم در کنار این استخر مشغول تماشای برنامه دوچرخه سواری و اکروبات بازی می‌شدند و بعضی اوقات هم گروه موزیک ارتش برای سرگرمی مردم در مقابل استخر برنامه اجرا می‌کرد و موزیک می‌نواخت. از دیگر پارک‌های قدیمی ایران می‌توان به: «فان فان» در حوالی میدان ونک، پارک جلالیه یعنی لاله، پارک ساعی و پارک ملت نام برد. (سایت ایران نما)

به منظور جذب گردشگران، گسترش تفریح و شادی بین مردم، ارتقاء سطح اقتصادی و فرهنگی جامعه،  تعداد زیادی جاذبه‌های مصنوعی ساخته شده و می‌شود که از آن‌جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• • پارک‌های تفریحی: در اصل جاذبه‌های سرگرم‌کننده‌ای هستند که در محیط خارج از منزل قرار گرفته‌اند و در آن انبوهی از تفریحات و بازی‌ها وجود دارد و برای رفاه حال شهروندان امکاناتی از قبیل فروشگاه و رستوران نیز در چنین پارک‌هایی موجود است. (تیرگ، ۱۳۷۸: ۱۴۴)

• یادمان‌ها و بناهای تاریخی: بناها و قلعه‌های تاریخی همه ساله جمع کثیری از گردشگران و علاقه‌مندان را جذب می کند. آثار باستانی خواه آنچه زیر توده‌های خاک مدفون است و خواه آنهایی که کم و بیش از حوادث طبیعی و غیرطبیعی مصون مانده؛ جذابیت زیادی برای گردشگران دارد مانند بناهای دولتی، بناهای مذهبی، موزه‌ها و گالری‌ها، حیات وحش مصنوعی، باغ‌ها و جاذبه‌های هنری از این دست هستند (لطیفی، ۱۳۸۴: ۳۷). میراث معدن‌کاری و معادن فعال به عنوان ژئوسایت‌های فرهنگی( نکوئی‌صدری، ۱۳۸۸)

هینچ، (۱۹۹۶) جاذبه‌های گردشگری شهرها را در قالب سه محیط انسان‌ساخت، طبیعی و فرهنگی تقسیم‌بندی کرده است. محیط انسان‌ساخت شهرها نقش مهمی در جذب گردشگران به مقصدهای شهری ایفا می‌کند. معماری منحصر به فرد، ابنیه‌ی تاریخی، مراکز ورزشی و فرهنگی، امکانات تفریحی و سرگرمی و مراکز خرید محیط انسان‌ساخت یک شهر را تشکیل می‌دهند. محیط طبیعی یک شهر از ساحل دریا و رودخانه، کانال‌ها، باغ‌ها و بوستان‌ها و… تشکیل شده است. سومین عامل مؤثر بر جذابیت شهرها، محیط فرهنگی آنهاست. الگوهای فرهنگی، آداب و رسوم، سنت‌ها، سبک زندگی، هنر و… گردشگران را به شهرهای مختلف جذب می‌کند (به نقل از تیمور، ۲۰۰۵).

توسعه امکانات و خدمات در شهرها و تلاش برای ایجاد یک تصویر ذهنی متمایز برای یک شهر منجر به شکل‌گیری رقابت بین مقصدهای شهری و رشد بازاریابی مقصدهای گردشگری شده است (پیرس، ۲۰۰۱). جانسن – وربک (۱۹۸۶) با در نظر گرفتن محیط شهری به عنوان یک محصول تفریحی، عناصر گردشگری شهری را با توجه به اهمیت آنها در تصمیم‌گیری سفر، در سه گروه عناصر اصلی، عناصر ثانویه و عناصر جانبی طبقه‌بندی کرده‌اند:

• عناصر اصلی: انگیزه‌ی اصلی گردشگران از بازدید از یک شهر هستند که خود به دو گروه «مکان‌های فعالیت» و «زمینه‌های سرگرمی» تقسیم می‌شوند. «مکان‌های فعالیت»، خدمات و تسهیلاتی هستند که برای تفریح و سرگرمی ایجاد شده‌اند، در حالی که هدف اصلی شکل‌گیری «زمینه‌های سرگرمی»، تفریح و سرگرمی نبوده است ولی امروز به عنوان بخشی از جاذبه‌های گردشگری، تجربه می‌شوند.
• مکان‌های فعالیت:
• خدمات و تسهیلات فرهنگی: کنسرت، سینما، تئاتر و …
• خدمات و تسهیلات ورزشی: استادیوم‌ها و باشگاه‌های ورزشی، مسابقات ورزشی بین‌المللی، منطقه‌ای، ملی و محلی و …
• خدمات و تسهیلات سرگرمی: جشنواره‌ها، کلوب‌های شبانه، رویدادها و …

• زمینه‌های سرگرمی:

  • ویژگی‌های فیزیکی شهر: بافت شهر، بناهای تاریخی، باغ‌ها و بوستان‌ها، رودخانه‌ها و …
  • ویژگی‌های اجتماعی – فرهنگی شهر: فرهنگ عامه، زبان و گویش، آداب و رسوم و …
• عناصر ثانویه: امکانات و خدماتی هستند که ممکن است گردشگران در طول بازدید خود به آنها نیاز داشته باشند و باعث بهبود کیفیت بازدید آنها شود، ولی هدف اصلی آنها از سفر به شمار نمی‌روند، مانند هتل‌ها، رستوران‌ها و مراکز خرید.
• عناصر جانبی: این عناصر زیرساخت‌های موجود در یک شهر هستند که بر تجربه گردشگر مؤثرند، مثل راه‌های دسترسی، پارکینگ، مراکز اطلاع‌رسانی، تابلوها و نقشه‌های راهنما.

یکی از انتقادهایی که به این طبقه‌بندی وارد می‌شود، مربوط به عناصر ثانویه است. امروزه بسیاری از هتل‌ها، رستوران‌ها و مراکز خرید، عامل اصلی جذب گردشگر به یک شهر هستند، به همین دلیل ممکن است در مورد برخی از مقصدهای شهری، این عناصر، در گروه عناصر اصلی جای گیرند (برامول، ۱۹۹۸).

۱ـ۲ـ گردشگری شهری

گردشگری در چارچوب الگوهای فضایی خاصی عمل می‌کند. یکی از این الگوهای فضایی گردشگری شهری است. نواحی شهری به علت آنکه جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی بسیار زیادی دارند غالباً مقاصد گردشگری مهمی محسوب می‌گردند. شهرها معمولاً جاذبه‌های متنوع و بزرگی شامل موزه‌ها، بناهای یادبود، تئاترها، استادیوم‌های ورزشی، پارک‌ها، شهر بازی، مراکز خرید، مناطقی با معماری تاریخی و مکان‌هایی مربوط به حوادث مهم با افراد مشهور دارا بوده که این خود گردشگران بسیاری را جذب می‌کند (Timothy، ۱۹۹۵: ۶۳).

امروزه یکی از مهم‌ترین کاربری شهرها، ارائه خدمات گردشگری نوین است. گردشگری شهری کنش متقابل گردشگران، میزبانان و تولید فضای گردشگری پیرامون سفر به مناطق شهری با انگیزه‌های متفاوت و بازدید از جاذبه‌ها و استفاده از تسهیلات و خدمات مربوط به گردشگری است که آثار متفاوتی در فضای شهری بر جای می‌نهد (هال، ۱۹۹۹: ۱۶۷).

ارتقاء کیفیت محیطی شهرها و برنامه‌ریزی خلاقانه برای ایجاد فضاهای سرزنده شهری و تعریف فعالیت‌های مناسب، تجربیاتی است که کلانشهرهای موفق در جذب گردشگر به آن دست یافته‌اند. تبدیل فضاهای متروک در شهرها به فضاهای فرهنگی، تفریحی، تجاری مدرن، رشد گردشگری و رونق اقتصادی را به همراه دارد. این تجربه‌ای است که در اجرای آن در بسیاری از شهرها و کلانشهرهای دنیا موفقیت‌های چشمگیری را به دنبال داشته است. تبدیل یک میدان اصلی میوه و تره‌بار متروک درون شهر به یک مرکز فرهنگی هنری و یا تبدیل اراضی اطراف خط راه‌آهن متروکه در شهر به فضای سبز عبوری و یا تبدیل یک کارخانه متروک به یک پارک زیبا با فضاهای فرهنگی و تفریحی گذران اوقات فراغت در بسیاری از شهرهای اروپایی و آمریکایی و… از مصداق‌های بارزی هستند که می‌توان در زمینه گردشگری شهری یافت (میرزایی، ۱۳۸۷).

بر اساس چنین ویژگی، امروزه گسترش فضاهای باز جمعی و ایجاد مراکز فراغتی و تفریحی مدرن یکی از اهداف مهم برنامه‌ریزان مدیریت کلانشهرهای جامعه ما می‌باشد. گسترش این نوع جهانگردی مدرن در سطح توسعه محلی پایدار و در نهایت توسعه ملی علاوه بر تأمین اهداف اقتصادی، زیست‌محیطی، تعادل بخشی در گذران اوقات فراغت، تأمین سلامت جسمی و روانی که با خود به همراه می‌آورد، نقش بارزی در جذب توریسم خارجی و داخلی برای یک سیستم مدیریت شهری با برنامه‌ریزی پیچیده و چندوجهی را به همراه دارد. بر این اساس «گردشگری شهری چون با گذران اوقات فراغت، نیازهای فراغتی در درون شهر و محیط پیرامون شهر بصورت مستمر و پایدار در ارتباط است، این صنعت در شهرها بخش جدایی ناپذیر خدمات شهری چندوجهی مورد نیاز شهروندان دائم و غیردائم شهری را تشکیل می‌دهد؛ و بر این اساس این صنعت در حیطه وظیفه برنامه‌ریزی مدیریت شهری واقع می‌شود. علاوه بر این گردشگری شهری با ارزش‌های محیطی، میراث فرهنگی و تاریخی هر شهر ارتباطی تنگاتنگ دارد، که از این منظر توجه به استقلال این امر در طرح‌های توسعه و عمران شهری ضروری به نظر می‌رسد. باید توجه کرد که گردشگری شهری و کیفیت و کمیت آن یکی از شاخص‌های مهم توسعه و عمران شهری به شمار می‌آید، اما در کل برای تحقق گردشگری شهری در شهرها می‌بایست گردشگاه و مجموعه‌های گردشگاهی درون‌شهری و برون‌شهری و حومه‌ای به تناسب بوجود آید و تسهیلات گردشگری نیز در یک شهر به تناسب طیف گردشگران فراهم شود.» (اکبرزاده ابراهیمی، ۱۳۸۶).

۱ـ۳ـ گردشگری مذهبی

یکی از قدیمی‌ترین انواع گردشگری که از جمله بزرگترین بخش‌های بازار سفر نیز به شمار می‌روند گردشگری مذهبی است. انگیزه مردم در این نوع گردشگری باورهای مردم است. تقاضا برای این نوع گردشگری کاملاً  پایدار است. مقاصد در گردشگری مذهبی از یک سنت طولانی‌مدت برخوردارند مانند مکه برای مسلمانان. (رنجبریان و زاهدی، ۱۳۸۴: ۷۴)

گردشگری مذهبی در زمـره‌ی  قـدیمی‌تـرین و پررونـق‌تـرین گردشـگری‌های گذشـته و حـالِ سراسـر جهـان قـرار دارد (Ajit،۲۰۰۴: ۲) که دشواری‌های اقلیمی یا بدیِ آب و هوا نیز مانع آن نمی‌شود (منشی زاده، ۱۳۸۴: ۱۳۹) و قـدمت آن به قدمت خود فرهنگ دینی می‌رسد. مدارک و مستندات تاریخی موجود از تمدن‌های عظیم بین‌النهرین و مصـر و سایر آثار و قرائن بر جای مانده از روزگاران پیش از تاریخ، از دیرباز از سفرهای مذهبی هزاران نفـر از انسـان‌ها حکایـت می‌کنند، به طوری که توده‌های متراکم انسانی از هزاران سال قبل به منظور انجام فرایض دینی هـر رنجـی را بـر خـود هموار می‌کردند و راهی سفرهای دور و دراز می‌شدند. در واقع زیارت و گردشگری مـذهبی ریشـه در باورهـا و اعتقـادات دینی ـ مذهبی دارد (مؤمنی و همکاران، ۱۳۸۷: ۱۴). امروزه گردشگری مذهبی با همه‌ی اجزا و گونه‌های مختلف، به سـبب ویژگی‌های ساختاری و کارکردی بارز آن، توانسته است در متن گردشگری جهانی جای گیرد، به طوری که حوزه نفوذ آن سراسر جهان را فرا گرفته است (Santos، ۲۰۰۴: ۴). بر اساس برآورد سازمان جهانی سفر و جهـانگردی (UNWTO)، گردشگری مذهبی ۲۶ درصد از کل جریان‌های گردشگری جهان را به خود اختصاص داده است Icep، ۱۹۹۷: ۳۰).

۱ـ۴ـ امکانات تفریحی

امکانات تفریحی به مفهوم کلی به فضاها و مجموعه‌هایی اطلاق می‌گردد که با هدف رفاه عمومی ساکنین، جذب بیشتر گردشگر و افزایش مدت اقامت آنها در منطقه گردشگری در کنار سایر آثار گردشگری از جمله آثار طبیعی و تاریخی احداث می‌گردد. مراکز خرید، پارک‌های جنگلی و آبی، دریاچه‌های مصنوعی، شهر بازی و … از جمله امکانات تفریحی به شمار می‌روند.

در حال حاضر استفاده از اوقات فراغت و تفریح جزئی از زندگی روزمره جوامع پیشرفته به شمار می‌آید و تفریح و سیستم‌های مختلف تفریحی به عنوان یک ضرورت در تمدن‌های شهری امروزی جلوه‌گر شده‌اند. با درک اهمیت این موضوع ضروری است که با ایجاد تفرجگاه‌ها و مراکز تفریحی که جزء نیازهای اساسی هر جامعه شهرنشین صنعتی به شمار می‌آید فضای سالمی را برای توسعه بیشتر آنها فراهم نمود (محمودی و دانه‌کار، ۱۳۸۶).

شهرها مرکز تجمع و تراکم قدرت سیاسی و اقتصادی هستند. شهرها غالباً گستره وسیعی از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی، خرید، رستوران‌ها و جنب و جوش شهری را شامل می‌شوند. بسیاری از جاذبه‌ها و تسهیلات رفاهی اساساً برای خدمت به شهروندان توسعه یافته‌اند، ولی استفاده گردشگران از این تسهیلات می‌تواند به تداوم آنها کمک کند. از این گذشته شهرها ممکن است مبادی ورودی و خروجی گردشگران به کشور یا منطقه باشند و برای گردشگرانی که به نواحی اطراف آن شهر مسافرت می‌کنند تبدیل به پایگاه شوند (حیدری‌چیانه، ۱۳۸۷: ۴۰).

جهانگردی یکی از عناصر توسعه بسیار زیاد تحرکات مربوط به جابه‌جایی‌ها و سرگرمی‌ها است. کاهش مدت زمان کار، افزایش وقت سرگرمی ناشی از آن و بهبود شرایط جابه‌جایی فرآیندی شناخته شده از تقسیم حرکت‌های جهانگردی است که با کوتاه‌شدن مدت اقامت و غالباً مسافت‌های طی‌شده همراه است و جزو تفکیک‌ناپذیر در رشد و تحرک و جابه‌جایی کوتاه‌مدت گردشگری گردیده است. بنابراین جاذبه‌های شهری نقشی مهم و محرک در پیدایی جهانگردی شهری و توسعه آن ایفا می‌کند.

بدیهی است مهم‌ترین فضاهایی که مورد اقامت گردشگران قرار می‌گیرد، فضاهای شهری هستند که از دیرباز جذاب‌ترین فضاها را تشکیل می‌دادند زیرا شهرها پیشرفته‌ترین و کامل‌ترین قرارگاه‌های انسان را تشکیل می‌دهند. شهرها دربردارنده مراکز مهم اقتصادی، علمی، تفریحی، پزشکی و… هستند و افزون بر این‌ها از جاذبه‌های طبیعی نیز بهره‌مندند. به همین جهت مهم‌ترین کانون‌های جلب جهانگردانند (کازس و ژرژ و پوتییه، ۱۳۸۲: ۱۱).

۱ـ۱ـ۲ـ امکانات تفریحی گردشگری در برخی شهرهای ایران و جهان

شهرها بدلیل کانون جمعیت و مشکلات شهرنشینی، مبدأ و به دلیل امکانات رفاهی و اقتصادی و کانون تمرکز انواع فعالیت‌ها و جاذبه‌ها، مقصد توریسم به شمار می‌روند، شهرها امروزه به دلیل از بین بردن فضاهای طبیعی برای ساکنان خود آن شهر چندان جاذبه ندارند و همین مسافرت‌های گوناگون و جابجایی جاده‌ای را تشدید کرده است. اما استفاده از اوقات فراغت برای فرار از مسایل شهری در طبقه ممتاز انجام می‌شود که این مسئله حتی در کشورهای توسعه یافته نمود عینی دارد.

• نخستین موفقیت هر شهر در توسعه‌ی جهانگردی شهری وجود زیرساخت‌های مناسب شهری، مدیریت عاقلانه و مدبرانه در عرصه‌های سیاسی فرهنگی و اجتماعی و مانند اینهاست.
• دومین شرط برای تضمین موفقیت سیاست توسعه‌ی جهانگردی شهری نظم دادن و آمایش جاذبه‌های شهری و ایجاد تسهیلات و امکاناتی است که دسترسی به جاذبه‌ها را بیش از پیش آسان سازد. هر شهر با توجه به بستر مکان استقرار خود نقش ویژه‌ای دارد اگر نقش و فعالیت‌هایی که شهر در جهت جوابگویی به نیاز ساکنان خود تعقیب کند، نقش خدماتی داخل شهرها را ایفا می‌کند.
• شهرسازان شوروی و جمهوری‌های استقلال‌یافته در طرح‌های توسعه و عمران شهری، پارک وسیع فرهنگی و استراحت‌گاهی پیش‌بینی کردند. در بعضی از شهرها، هنوز زمین‌های آزاد وجود دارد که نشانه ادامه حیات بعضی موهبت‌های گذشته هستند. در شهرهای مدرن سطوحی نسبتاً آزاد دارای موقعیت نامناسبی هستند که یا دور از دسترس بوده و یا ورود به آن ممنوع می‌باشد. به واقع باید گفت برقراری رابطه صحیح بین سطوح ساخته شده و فضاهای سبز و اماکن فراغتی تنها راه ایجاد آرامش در شهرها می‌باشد.

شهرهای مذهبی و زیارتگاهی: مذهب یکی از قدیمی‌ترین عوامل اجتماع گروه‌های انسانی می‌باشد، شهرهای مذهبی معمولاً در کنار بقاع متبرکه و معابد بوجود می‌آید که امر زیارت همراه با توسعه حمل و نقل، بتدریج آن را توسعه داده است. مشهد، قم، ری در ایران، مکه و مدینه در عربستان، نجف و کربلا در عراق، بنارس، احمدآباد، ا… آباد در هند، رانگون در تایلند، لهاسا در تبت، بیت المقدس، واتیکان در ایتالیا، سن سباستین در اسپانیا، از نمونه شهرهای مذهبی هستند. تکوین شهرهای مذهبی در شرایط مکان و موقع جغرافیایی مناسب الزامی نیست. توسعه شهرهای زیارت‌گاهی متناوب با تعداد پیروان مذاهب، مدت اقامت زائران در شهرهای زیارت‌گاهی و بالاخره میزان هزینه‌هایی است که در زمان زیارت و اجرای فرائض مذهبی انجام می‌شود. تمامی شهرهای مذهبی دارای مراکز و میدانی هستند که جایگاه مقدس شهر است. این مرکزیت را در شهر لورد فرانسه، فاطیمای پرتغال، زاگورسک در روسیه و کزستو شوای لهستان به روشنی می‌توان دید. بعضی از شهرهای مذهبی در یک روز معینی جمعیت زیادی در آن جمع می‌شوند، مثل کلیسای طاطاووس در آذربایجان. در شهرهای مذهبی به علت هجوم زائران مریض به امید شفا، ممکن است سلامتی افراد به خطر بیافتد. نقش بازرگانی و تجارت که در راه‌های منتهی به مکان مقدس نمود پیدا می‌کند و همچنین نقش آموزش در این گونه شهرها مثل مشهد و قم را نباید نادیده گرفت. (حسن اروجی، محمد مولائی قلیچی، ۱۳۸۸: ۲۲ و ۲۳)

پاریس اولین مقصد گردشگری در جهان و پذیرای میلیون‌ها گردشگر در سال است و امکانات مناسبی را برای بازدید و اقامت گردشگران در اختیار دارد. این شهر دارای جاذبه‌های تاریخی و گردشگری پرشماری است. بناهای تاریخی و موزه‌های پاریس از جمله مهم‌ترین عناصر جذب جهانگردان به شمار می‌روند. علاوه بر این عناصر، اجزاء دیگری از زندگی فرانسوی مانند خوراک، پوشاک و امکانات آموزشی و تفریحی نیز در جذب و افزایش تعداد گردشگران مؤثر هستند و بسیاری از آنها در فضاهایی ارائه می‌شوند که به شکل مناسب و جذابی طراحی و ساخته شده‌اند. گردشگران از رستوران‌های بزرگ و مجلل گرفته تا کافه‌ها و رستوران‌های کوچک کنار معابر و پیاده‌روها، از غذاهای مخصوص و آشپزی فرانسوی استفاده می‌کنند. فرانسه با افتخار دارای رتبه نخست در جذب گردشگر است و پاریس جزء معدود شهرهایی است که با وسعت مشابه، بافت پیش از قرن بیستم خود را حفظ کرده‌اند (آیرز، ۲۰۰۴).

یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری پاریس که نکات جالب توجهی پیرامون آن وجود دارد، دیزنی‌لند پاریس است که اولین شهر بازی اروپا و یکی از جذاب‌ترین مکان‌های تفریحی به شمار می‌رود و کوچک و بزرگ را با فضا و امکاناتش سرگرم می‌کند. باید گفت که دیزنی‌لندها و شهر بازی‌های مشابه که امروزه در قاره‌های گوناگون دیده می‌شوند، پدیده‌ای فراآتلانتیکی هستند که از آمریکا راهی کشورهای مختلف شده‌اند، بنابراین دیزنی‌لند پاریس نمی‌تواند به عنوان پرسنگی بومی محسوب شود و یا مانند آثار برخاسته از بستر تاریخی و فرهنگی به عنوان نمادی منحصر به شهر پاریس شناخته شود. روزنامه‌نگاران فرانسوی در واکنش به ساخت این پارک، تعابیری مانند امپریالیسم فرهنگی و ناقوس مرک فرهنگ فرانسوی را به کار برده‌اند. اما در حال حاضر این مکان به اولین جاذبه‌ی گردشگری فرانسه تبدیل شده و پذیرای پنجاه میلیون بازدیدکننده در سال است. تعداد بازدیدکنندگان این مرکز تفریحی حتی از تعداد بازدیدکنندگان برج ایفل و موزه‌ی لوور هم بیشتر است. ۴۰درصد بازدیدکنندگان این مکان فرانسوی هستند که نیمی از این تعداد را اهالی پاریس تشکیل می‌دهند (پرتر و پرینس، ۲۰۰۷).

در مورد مراکز و فرصت‌های خرید و تجارت و همچنین بازنمایی پاریس در رسانه‌های مختلف باید گفت که پاریس بالاترین میزان تمرکز مغازه‌ها و فروشگاه‌های محلی را در فرانسه دارد که بالغ بر ۶۰۰۰۰ است. لادفانس مرکز تجاری است که بسیاری از آسمان‌خراش‌ها و ساختمان‌های بلندمرتبه در این منطقه واقع شده‌اند و نسخه‌ی مدرن طاق پیروزی هم در این محل قرار دارد (جاذبه‌های پاریس، ۲۰۰۹).

بارسلونا پس از المپیک ۱۹۹۲، با سرمایه‌گذاری در حوزه‌ی امکانات تفریحی و فرهنگی و طراحی فضاهای عمومی شهر، موفق به توسعه گردشگری شهری شد. بارسلونا که پیش از این یکی از مقصدهای سفرهای تجاری محسوب می‌شد، امروزه بیشتر پذیرای گردشگران تفریحی است (اوانز و شاو، ۲۰۰۱).

۱ـ۲ـ توقف گردشگران

۱ـ۲ـ۱ـ متوسط مدت اقامت

نسبت مجموع نفر شب اقامت مسافران (مهمانان) بر تعداد مسافران (مهمانان) در دوره زمانی مورد بررسی است (اروجی و دیگران، ۱۳۸۶).

۱ـ۲ـ۲ـ مجموع نفر شب اقامت

مجموع شب‌های اقامت مسافران در اقامتگاه عمومی گردشگری که برحسب نفر ـ شب سنجیده و بیان می‌شود (اروجی و دیگران، ۱۳۸۶).

مدت اقامت در مقصد به عنوان یکی از عناصر کلیدی در فرآیند تصمیم‌گیری گردشگران اهمیتی اساسی برای مقاصد گردشگری دارد. محصول گردشگری در وسیع‌ترین معنای آن باید خود را با مدت‌زمان دراختیار گردشگر در مقصد انطباق دهد. اقامت کوتاه‌تر بیان‌گر هزینه‌های سنگین‌تر مدیریتی برای شرکت‌های فعال در صنعت گردشگری است و تأثیرات اقتصادی گردشگری بر جامعه‌ی مقصد بستگی به مدت اقامت گردشگران دارد. از طرف دیگر، برای ارتقای وضعیت مقصد باید اقداماتی متناسب با تصمیمات گردشگران صورت گیرد (ریچی و کروچ، ۲۰۰۳).

مدت اقامت را می‌توان شاخص مناسبی برای بخش میزبانی و نهادهای عمومی محلی تلقی کرد. اقامت طولانی‌تر گردشگر احتمالاً به معنای صرف هزینه‌ی بیشتر برای خدمات و خرید کالا خواهد بود و نتیجه‌ی آن درآمد بیشتر برای بخش تجارت و تأثیر فراوان بر اقتصاد محلی است. به علاوه، عامل مدت اقامت اطلاعات مفیدی را در زمینه‌ی ظرفیت مقصد خاص برای جذب و حفظ جریان گردشگران در اختیار ما قرار می‌دهد و شاخص مناسبی برای اهداف بنگاه‌های تجاری، سرمایه‌گذاران و نهادهای محلی در زمینه‌ی برنامه‌ریزی معطوف به آینده محسوب می‌شود (پولینا، ۲۰۱۰).

مدت اقامت امکان ارزیابی تأثیرات گردشگری را بر ثروت سرزمین میزبان، که بر اساس زمان صرف‌شده به وسیله‌ی گردشگران در مقصد متفاوت خواهد بود، فراهم می‌کند (الگره و پو، ۲۰۱۲). همچنین در مطالعات انجام‌شده، مدت اقامت عاملی بسیار مهم تلقی شده است. به این دلیل که همبستگی مثبتی با منافع حاصل از گردشگری دارد و بر اساس مدت اقامت، امکان تجربه‌ی فعالیت‌های بیشتری برای گردشگر فراهم می‌شود (باروس و باتلر، ۲۰۱۰).

از دیدگاه جامعه‌شناختی مدت اقامت گردشگر (مذهبی) یا زائر در مقصد نوعی کنش تلقی می‌شود که مسبوق به فرآیند تصمیم‌گیری است. تصمیم‌گیری خود به عنوان جریانی ذهنی با ترجیحات کنش‌گر در ارتباط است و خود «فرآیندی جامع است و نه صرفاً یک عمل ساده‌ی انتخاب از بین گزینه‌های مختلف» (گیوریان، ۱۳۸۱: ۲۶۳).

۱ـ۲ـ۳ـ تحقیقات انجام‌شده در مورد مدت اقامت گردشگران

مدت اقامت گردشگران در مقصد موضوع اصلی پژوهش‌های بسیاری در کشورهای دیگر بوده است. کرامپتون (۱۹۷۹) در مطالعه خود بیان کرد که انتخاب مقصد و مدت اقامت می‌تواند براساس ترکیبی از چهار عامل پول، زمان، تجربه قبلی، تصویرذهنی گردشگر از مقصد تعیین شود. مطالعه گوکووالی و کوزاک (۲۰۰۷) نخستین اثری بود که مدل بقا را برای تحلیل مدت اقامت به کارگرفت. آنان به بررسی یک مقصد گردشگری طبیعی در ترکیه به عنوان نمونه مطالعه پرداختند و تحقیق کردند که چگونه ویژگی‌های سفر و متغیرهای اجتماعی – جمعیتی گردشگران مدت اقامت آنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

بریدا و همکاران (۲۰۱۰) در پژوهشی در مورد گردشگران فرهنگی که از موزه اوتزی در بالزانو ایتالیا بازدید کردند، با بهره گرفتن از الگوی تحلیل اقتصاد خرد به بررسی عوامل تعیین کننده مدت اقامت گردشگران پرداختند. در این پژوهش رفتار ۷۲۴ گردشگر مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاکی از آن بود که مدت اقامت گردشگران فرهنگی در فصل پیک (۸/۷روز) بیش از گردشگران عادی در مقاصد معمولی (۵روز) بوده و با بالارفتن سن، کاهش میزان درآمد، افزایش هزینه پیش‌بینی شده سفر و افزایش هزینه‌های جاری زندگی، مدت اقامت کاهش می‌یابد.

در تحقیق دیگری تحت عنوان ملیت و طول مدت سفرهای کم‌هزینه که توسط رایا و مارتینز گارسیا در سال ۲۰۱۱ انجام شد، به بررسی عوامل مؤثر بر طول سفر در گردشگری بین‌المللی با بهره گرفتن از خدمات حمل و نقل کم‌هزینه در چهار کشور پرتوریست اتحادیه اروپا شامل: انگلستان، آلمان، فرانسه و ایتالیا پرداختند. داده‌ها از یکی از بزرگترین بازارهای حمل و نقل کم‌هزینه به نام چیرونیا کاتالونیا در اسپانیا جمع‌آوری شد. نتایج تحقیق نشان داد که عوامل مؤثر بر طول سفر در ملیت‌های مختلف، متفاوت می‌باشد. به عنوان مثال برای انگلیسی‌ها وضعیت تأهل و سفر در فصل تابستان، برای فرانسوی‌ها نوع محل اقامت (اجاره‌ای یا شخصی)، برای ایتالیایی‌ها تحصیلات و فصل سفر و برای آلمانی‌ها عدم استخدام بر طول مدت سفرشان مؤثر می‌باشد.

الگره و پو (۲۰۱۲) با بهره گرفتن از داده‌های گردآوری شده در فصول پرسفر از ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۳ در جزیره بالریک متغیرهای اقتصاد خرد را برای تحلیل مدت اقامت در مقصد مورد تحلیل قرار دادند. بعضی از آن متغیرها مثلاً اندازه خانواده تأثیری مستقیم بر مدت اقامت داشتند، ولی متغیرهای دیگر مثل سن، تحصیلات و شغل دارای تأثیر غیرمستقیم بودند.

در سال ۲۰۱۲ وانگ و همکاران در پژوهشی تحت عنوان عوامل مؤثر در طول مدت اقامت گردشگران در دالیان در شمال شرقی چین تکرار سفر و مسافت بیشتر بین مبدأ و مقصد را بر مدت اقامت طولانی‌تر مؤثر می‌دانند و پیشنهاد می‌کنند که دولت برای‌ترویج گردشگری با کیفیت بالا بایستی برای جذب گردشگران با درآمد بالا تلاش نماید و همچنین صنعت حمل و نقل گردشگر و هتل‌ها را گسترش و ارتقاء دهد.

روش تحلیل پوشش داده ها

روش تحلیل پوشش داده ها (DEA) که رویکرد ناپارامتریک برآورد توابع مرزی است برای اولین بار توسط چارنز، کوبر و رودز (۱۹۸۷) معرفی شد. این محققین مفاهیم پیشنهادی فارل را رواج دادند و از آن پس در مقالات زیادی این روش به کار گرفته شد. در این روش بدون در نظر گرفتن شکل تبعی خاصی برای توابع، از برنامه ریزی خطی (LP)[1] و در نظر گرفتن نهاده ها و ستانده های بسیار متفاوت استفاده شده است و اقدام به یک سری بهینه یابی می شود و مقدار کارایی واحدهای مورد بررسی تحت دو فرض بازدهی ثابت و متغیر به مقیاس تعیین می شود. در روش DEA شکل های متفاوتی مانند شکل نسبی، شکل فزاینده و شکل پوششی (یا فراگیر) وجود دارد که در هرکدام از اینها در تعیین کارایی واحدهای مورد بررسی به روش خاصی عمل می شود. به این منظور از روش های مختلفی مانند یک مرحله ای، دو مرحله ای و چند مرحله ای استفاده می شود.

دو مدل بسیار اساسی در روش DEA وجود دارد که به مدل های CCR و BCC معروف هستند که به ترتیب معرفی می شوند. اگر فرض شود که بانکی دارای n شعبه بود و هرکدام از شعب با بهره گرفتن از m نهاده مقدار r ستانده را تولید کنند در این حالت میزان کارایی فنی یک شعبه منفرد با نام DMU به شرح زیر است:

در این مدل که با فرض بازدی ثابت به مقیاس CRS و با نگرش به نهاده ها طراحی شده است،  λیک بردارN*1 شامل اعداد ثابت است که وزنهای مجموعه مرجع را برای شعب ناکارا نشان می دهد. مقادیر اسکالر به دست آمده برای  θکارایی واحدها خواهد بود که شرط ۱≥ θ را تامین می کند. مدل برنامه ریزی خطی فوق بایستی  Nبار و هر بار برای یکی از شعب حل شود و در نتیجه میزان کارایی برای هر شعبه به دست می آید. اگر ۱=  θباشد به این معنی است که شعبه مورد نظر روی مرز تولید یکسان (تولید مرزی) بوده و بنا به نظریه فارل دارایی کارایی صد در صد است. اما فرض بازدهی ثابت به مقیاس زمانی مناسب است که همه واحدها در مقیاس بهینه عمل نمایند (در قسمت منحنی هزینه متوسط بلند مدت) ولی مسایل متفاوتی نظیر اثرات رقابتی محدودیت ها کارکردهای ضعیف مدیریتی و نظیر اینها باعث می شود که واحدها در مقیاس بهینه فعالیت نکنند از این رو بانکر چانز و کوپر مدل قبلی CCR را به گونه ای بسط دادند که بازدهی متغیر به مقیاس VRS را نیز در نظر بگیرد. می توان مدل BCC را با افزودن یک قید تحدب به شکل   N’I λ=۱به جای  λ≥۰به دست آورد. برای محاسبه کارایی مقیاس یک شعبه باید از هر دو مدل CRS (هدف بلند مدت) و VRS (هدف کوتاه مدت) استفاده کرد و با تقسیم کارایی بدست آمده از حالت CCR برحالت BCC کارایی مقیاس شعبه مورد نظر به دست می آید. مهمترین ایراد روش DEA در نظر نگرفتن عوامل تصادفی است. (حقیقت و نصیری، ۱۳۸۲)

کارآیی یکی از مهمترین شاخصهای ارزیابی عملکرد بهینه واحدهای اقتصادی است. هر چند تعاریف متعددی از کارآیی ارائه می شود؛ اما وجه اشتراک آنها این است که واحدی کارآست که از ترکیب داده های معین بیشترین ستانده را به دست آورد. اگر اثرات منفی فعالیتهای واحد نیز به صورت ستانده منفی در نظر گرفته شود، تعاریف متفاوت کارآیی شبیه یکدیگر می شوند. با بهره گرفتن از این رویکرد می توان کارآیی داخلی واحد(کارایی خصوصی) و کارآیی خارجی(کارآیی اجتماعی) آنرا تفکیک نمود. کارآیی داخلی به بهینه بودن اقدامات واحد با فرض محدودیتهای نهادی وارده بر واحد مربوط می شود. بدین معنی که واحد در شرایط موجود چگونه عمل کرده است؟ کارآیی خارجی به بهینه بودن اثرات فعالیتهای واحد در اقتصاد مربوط می شود. به عبارت دیگر منافع خصوصی در کارآیی داخلی و منافع اجتماعی در کارآیی خارجی مدنظر قرار می گیرد. اینکه چگونه می توان کارآیی خصوصی را در راستای کارآیی اجتماعی قرار داد، یکی از موضوعات اساسی اقتصاد است.

« اسمیت » که از او به عنوان پدر علم اقتصاد یاد می شود، نشان داد که دست نامرئی بازار رقابتی این همگرایی را بوجود می آورد و نیازی به دخالت در اقتصاد نیست. با توجه به این رویکرد که به اقتصاد کلاسیک معروف است. دخالت دولت در اقتصاد محدود می شود و یکی از وظایف اساسی آن تعیین و حمایت از حقوق مالکیت است.

برخی از اقتصاددانان با بسط نظریه شکست بازار و بهره گیری از پیامدهای خارجی، برای دولت نقش فعالتری قائل شدند. راه حل این دسته، تصدی دولت در برخی فعالیتها برای ایجاد کارآیی اجتماعی است. از آنجا که در این نظریات به ابزارهای ایجاد کارآیی داخلی کمتر توجه می شد، تصدی گری دولت بسیار مورد انتقاد قرارگرفت. حتی برخی ادعا کردند که امکان حصول به کارآیی خصوصی در تصدی های دولتی وجود ندارد. لذا بازگشت مجددی به نظریه های بازار آزاد و دولت حداقل به وجود آمد.

در بین این چالشهای نظری و تجربیات متفاوت اقتصادی،به دست اوردن معیاری که از طریق آن بتوان به انتخاب بین بازار و تصدی دولتی پرداخت، اهمیت زیادی دارد. بنظر می رسد دیدگاه نهادگرایی تا حدود زیادی این معیار را فراهم نموده است. در این دیدگاه شرط حصول به کارایی، تدارک نهادهای لازم برای این امر است. بنابر این بازار در شرایطی منجر به کارایی اجتماعی می شود که نهادهای متناسب با آن وجود داشته باشد. در شرایط فقدان نهادهای مزبور، بازار توانایی حصول به کارایی اجتماعی را ندارد. دخالت کارایی دولت نیز نیازمند نهادهای مربوطه می باشد و فقدان این نهادها دخالت دولت را ناکارامد می سازد. (امیری و رئیس صفری، ۱۳۸۵)

۲-۲-۱۳ اندازه گیری کارایی با روش تحلیل پوششی داده ها

درباره اینکه کارایی واحدهای تولیدی چگونه محاسبه و ارزیابی شود دو روش اصلی وجود دارد:

۲-۲-۱۳-۱ روش تابع مرزی تصادفی

در این روش، ابتدا شکل خاصی از تابع تولید (هزینه) در نظر گرفته می شود و با بهره گرفتن از روش های رایج اقتصادسنجی تخمین زده می شود. طبق تعریف تابع تولید، واحدهایی که در یک صنعت کارا عمل می کنند منطبق بر تابع تولید می باشند. با در اختیار داشتن مقادیر تولید واحدهای تولیدی می توان میزان انحرافات (واریانس) مقادیر تولید واقعی با مقادیر تولید بالقوه که بر اساس تابع تولید تخمین زده شده است، کارایی واحدها را، ارزیابی و سنجش نمود. مشکل عمده این روش ها تخمین تابع تولید می باشد.

۲-۲-۱۳-۲ روش تحلیل پوششی داده ها

این روش نیازی به تعیین تابع تولید ندارد. فرض کنید در یک صنعت، تنها دو ورودی (نهاده) و یک خروجی (ستاده) وجود داشته باشد. اگر اطلاعات مقادیر ورودی و خروجی را برای تمامی واحدهای تولیدی فعال در آن صنعت در یک فضای دو بعدی مانند شکل زیر نشان دهیم، با اتصال نقاطی که به محورها و مبدأ مختصات نزدیکتر هستند، تابع محدبی به دست می آید که به آن منحنی تولید مرزی (کارا) گفته می شود. واحدهایی که بالاتر از این منحنی قرار گیرند برای تولید همان مقدار محصول (خروجی) از مقادیر بیشتری نهاده (ورودی) استفاده کرده اند (فلاح، ۱۳۸۶).

نمودار۲-۳- روش تحلیل پوششی داده ها

۲-۲-۱۴ تحلیل پوششی داده ها

اندازه گیری کارایی به خاطر اهمیت آن در ارزیابی عملکرد سازمان ها همواره مورد توجه محققین بوده است. چنان که قبلا نیز اشاره شد فارل در سال ۱۹۵۷ برای اولین بار با بهره گرفتن از روش غیر پارامتری اقدام به اندازه گیری کارایی یک واحد تولیدی نمود. در ادامه محققانی نظیر چانز و همکارانش دیدگاه فارل را توسعه دادند و مدلی را ارائه نمودند که تحت عنوان تحلیل پوششی داد ها نام گرفت. در سال های اخیر نیز در اغلب کشورهای جهان برای ارزیابی عملکرد نهادها و دیگر فعالیت های رایج در زمینه های مختلف کاربردهای متفاوتی از DEA دیده شده است. علت مقبولیت گسترده این روش به سایر روش ها امکان بررسی روابط پیچیده و اغلب نامعلوم بین چندین خروجی است که در این فعالیت ها وجود دارد. DEA امکان نگرش جدید به فعالیت هایی که قبلا به روش های دیگر ارزیابی شده اند فراهم کرده است.

نمودار ۲-۴- مرز فارل

برای مثال امکان محک زنی با بهره گرفتن از این روش به شناسایی منابع ناکارا در شرکت های خیلی سودآور منجر شده است. مطالعه کارایی نسبی سازمان های مختلف مانند بانک ها که مطالعات قبلی قادر به ارزیابی توان بالقوه آنها نبوده اند به کمک    DEA میسر می شود. ( بحیرایی و حامدی، ۱۳۹۱)

DEA که بوسیله چارنز و همکاران در سال ۱۹۷۸ معرفی شد، یک تکنیک برنامه ریزی خطی برای ارزیابی واحد های تصمیم گیری (DMU) متجانس است که هرکدام تعدادی شاخص ورودی را دریافت و به شاخص های خروجی تبدیل می کنند. با بهره گرفتن از این روش واحدهای تصمیم گیری به دو دسته کارا و ناکارا تقسیم می شوند. مرز کارایی DEA که بوسیله قطعات ترکیب خطی بهترین واحدهای مشاهده شده حاصل می شود، یک مجموعه امکان تولید محدب را مشخص می سازد . بنابراین DEA نیازی به تعریف صریحی از رابطه تولید بین بردارهای ورودی و خروجی  DMUها ندارد .

تعیین کارایی با بهره گرفتن از مدل های تحلیل پوششی داده ها بر اساس میزان فاصله هر واحد تصمیم گیری از مرز کارایی و نوع تصویر شدن آن بر روی مرز انجام می شود. دو نوع روش کلی در نحوه تصویر روی مرز عبارتند از شعاعی و غیر شعاعی. مدلهای شعاعی درDEA ، همانند BCC و CCR ورودیهای و خروجی های غیر شعاعی را نادیده می گیرند. از اینرو مدلهای غیر شعاعی واقعی تر می باشند و این مدلها بطور همزمان تقلیل ورودی ها و افزایش خروجی ها را انجام می دهند. (آصفی و داودی،۱۳۹۰)

تحلیل پوششی داده ها یک روش برنامه ریزی خطی است که با بهره گرفتن از اطلاعات سازمانها و واحدهای خدماتی به عنوان واحدهای تصمیم گیرنده، اقدام به ساخت مرز کارایی می کند. مرز فوق براساس اطلاعات در قالب نهاده ها و ستاده ها و بر اساس نتایج برنامه ریزی خطی متوالی ساخته می شود و درواقع درجه عدم کارایی هر واحد تصمیم گیرنده به میزان فاصله واحد مزبور تا مرز کارایی است تقسیم می شوند. هر کدام BCC و CCR مدلهای اصلی تحلیل پوششی داده ها به دو دسته از این مدلها را میتوان به دو رویه ورودی محور و خروجی محور مورد بررسی قرار داد. تفاوت دو مدل BCC وCCR  در فرض مربوط به بازدهی ثابت یا متغیر نسبت به مقیاس است. در مدل CCR فرض بر بازدهی ثابت نسبت به مقیاس، و در مدل BCC فرض بر بازدهی متغیر نسبت به مقیاس است. منظور از بازدهی ثابت نسبت به مقیاس این است که ستاده ها به نسبتی که نهاده ها تغییر می کنند تغییر کنند، برای مثال اگر نهاده ها دوبرابر شدند ستاده ها هم دو برابر شوند. اما منظور از بازدهی متغیر نسبت به مقیاس این است که ستاده ها متناسب با نهاده ها تغییر نکنند. فرض بازدهی ثابت نسبت به مقیاس تنها در صورتی قابل اعمال است که واحدها در مقیاس بهینه عمل کنند. مسایل متفاوتی از قبیل آثار رقابتی، محدودیتها و غیره موجب می شوند واحدها در مقیاس بهینه عمل نکنند. استفاده از فرض بازده ثابت نسبت به مقیاس، زمانی که تمام واحدها در مقیاس بهینه فعالیت نمی نمایند، مقادیر محاسبه شده برای کارایی فنی را دچار اختلال خواهد کرد. (خواجوی و همکاران، ۱۳۸۹)

بطور کلی، کارایی معرف نسبت ستانده ها در مقایسه با استاندارد مشخص و موجود است. مبنای چنین حد مطلوبی می تواند با روش تحلیل نسبت و روش تحلیل مرزی تدوین شود. روش تحلیل نسبت یکی از قدیمی ترین روش های اندازه گیری کارایی در سطح واحدهای اقتصادی است که با محاسبه برخی از شاخصهای مالی بانکها مانند شاخص کفایت سرمایه و مقایسه این نسبتها با شاخصهای استاندارد صنعت بانکداری، درباره کارایی یا ناکارایی بانکهای مورد مطالعه اظهارنظر می گردد. اشکال اساسی این روش این است که با انتخاب چند نسبت جزئی نمی توان درباره ابعاد گوناگون عملکرد یک شعبه اطلاعات کاملی بدست آورد.

در روش تحلیل مرزی، با برآورد توابع تولید یا تابع هزینه یا سود، مرزی را بعنوان مرز کارایی یک بانک یا گروهی از بانکها مشخص میکنند و شعبی که در این مرز فعالیت دارند بعنوان شعب کارا و شعبی که خارج از آن قرار دارند بعنوان شعب ناکارآمد شناخته می شوند. روش های تخمین تابع تولید یا مرز کارایی، به دو روش پارامتریک و روش های ناپارامتریک تقسیم میشوند.

در رویکرد پارامتریک، برای تخمین زده شود و به این وسیله میزان ناکارایی واحدها را به عوامل تصادفی و عوامل ناکارایی نسبت دهد. مهمترین ایراد روش های پارامتریک، فرضهای مختلفی است که برای توابع و جزء ناکارایی در نظر می گیرند. فروض مختلف، تخمین های بسیار متفاوتی را ایجاد و امکان مقایسه عملی بین شعب را با مشکل مواجه می کند. (باصری و همکاران، ۱۳۸۹)

از سوی دیگر تحلیل پوششی داده ها به عنوان ابزار مهمی برای ارزیابی واحدهای تصمیم گیری و بهبود عملکرد عملیات تولیدی و خدماتی شناخته شده است. این روش بطور گسترده ای در ارزیابی عملکرد سازمان های تولیدی و خدماتی بکار می رود. تحلیل پوششی داده ها مجموعه ای از مدل های برنامه ریزی ریاضی است که با نگرش نهاده ای  ستاده ای به واحدهای تصمیم گیری، آنها را مورد ارزیابی نسبی قرار می دهد.

در تعریف دیگری تحلیل پوششی داده ها یک روش تحلیلی بهره وری چند معیاره برای اندازه گیری کارایی نسبی مجموعه ای از واحدهای تصمیم گیری همگن بیان شده است. در این صورت رابطه کارایی با معیارهای چندگانه ورودی و خروجی به صورت زیر تعریف می شود.

این تعریف کارایی برای نخستین بار توسط فارل ارائه شد و با نام مرز کارایی فارل  شناخته می شود. با بهره گرفتن از روابط ریاضی، مرز کارا تعیین و بر اساس ملاک دور افتادگی واحد تصمیم گیرنده از مرز یاد شده، کارایی آن اندازه گیری می شود. (فضلی و منصوری، ۱۳۸۸)

فارل (۱۹۷۵) برای نخستین بار روش های ناپارامتریک را برای سنجش کارایی مطرح کرد. وی پیشنهاد کرد تا برای سنجش سطح کارایی یک واحد خاص، عملکرد آن واحد با عملکرد بهترین واحدهای موجود در آن سازمان مقایسه شود. این روش، شامل مفاهیم تابع تولید مرزی است که به عنوان شاخصی برای سنجش کارایی به کار می رود. روش تحلیل پوششی داده ها بعنوان یکی از روش های ناپارامتریک، محاسبه ارزیابی سطوح کارایی را در داخل یک گروه از فعالان اقتصادی در درون یک سازمان نشان می دهد. این روش توسط رودس در سال ۱۹۷۸ گسترش یافت. وی بر مبنای برنامه ریزی خطی به تعیین مرز تولید و رتبه بندی واحدهای مورد بررسی می پردازد. با بهره گرفتن از این رویکرد، هنگام اندازه گیری کارایی، نوع بازده نسبت به مقیاس تولید را نیز می توان به تفکیک واحدها ارائه نمود. کاربرد مهم این روش در واحدهای غیرانتفاعی و خدماتی است که نمی توان عملکرد آنرا با یک مقیاس(برای نمونه واحد پول) ارزیابی کرد و در این قبیل تحلیل ها چند نهاده و ستانده مجزا از ترکیب ستانده ها مورد بررسی قرار می گیرد. (باصری و همکاران، ۱۳۸۹)

از روش های مختلف مانند روش های پارامتری (روش تا بع تولید مرزی قطعی وتصادفی ) و روش ها ی ناپارامتری (روش وصل نقاط حدی، تاکسونومی عددی و روش تحلیل پوششی داده ها) می توان به رتبه بندی و تعیین کارایی پرداخت. این روش ها هرکدام مزایا و معایب خاص خود را دارا هستند، از آن جا که روش های ناپارامتری مبتنی بر یک سری بهینه سازی اند، برای محاسبه کارایی نسبی از آن ها استفاده می شود . عبارت نسبی در جمله بالا بسیار حائز اهمیت است زیرا کارایی به دست آمده در این روش، نتیجتاً مقایسه واحدهای موجود با یکدیگر را نشان می دهد. بنابراین، در صورتی که تعدادی از مشاهدات حذف و یا تعداد آنها اضافه شود، ممکن است مقدار کارایی محاسبه شده نیز تغییر و کم یا زیاد گردد. از این حیث کارایی به دست آمده نسبی است نه مطلق. در روش های غیر پارامتری نیاز به انتخاب فرم تابع نبوده و محدودیتی نیز برای تعداد ستانده وجود ندارند. از میان سه روش ارزیابی ناپارامتری؛ تحلیل پوششی داده ها، وصل نقاط حدی و تاکسونومی عددی، روش تحلیل پوششی داده ها با توجه به مبانی برنامه ریزی ریاضی در هر مدل، ارزیابی مناسبتری از دو روش دیگر پدید می آورد. (عیسی زاده و خسروی، ۱۳۹۰)

[۱]. Linear programming

1. ۱٫ constant returns to scale
2. ۲٫ variable returns to scale

[۴] . بانکر، چارنز، کوپر

[۵] . چارنز ، کوپر و رودز