فصل سوم
شرایط تحقق جرم جاسوسی رایانه ای
در این فصل درصدد بیان ارکان تشکیل دهنده جرم جاسوسی در فضای مجازی هستیم اما از آنجا که به لحاظ هدف در انجام این نوع جاسوسی میان صاحبنظران اختلاف است. پس بهتر است در ابتدا انواع آن را بررسی و سپس به سه رکن تشکیل دهنده که همان ارکان قانونی، مادی و معنوی است بپردازیم و در آخر هم اختلاف جاسوسی رایانه ای با سایر عناوین مشابه را مورد بحث قرار بدهیم.
مبحث اول: انواع جاسوسی رایانه ای
همانطور که می دانیم جرم جاسوسی سنتی در متون حقوق جزا و تحلیل های کیفری تحت انواع گوناگون مورد بحث قرار گرفته که البته این تقسیم بندی بر اساس نوع اطلاعات اکتسابی جاسوسان می باشد. عمده آنچه در قوانین کیفری ایران آمده است جاسوسی سیاسی – امنیتی – نظامی می باشد اما می دانیم نوع کیفری دیگری نیز از جاسوسی موجود است که همانا جاسوسی صنعتی است که البته به خاطر شرایط خاص حاکم درایران تاکنون کمتر دغدغه ای را برای قانونگذاری ایجاد کرده است و قانونگذار ما در خصوص امنیت ملی فقط بُعد سیاسی – نظامی را مدنظر قرار داده است.

اما در خصوص جرم جاسوسی رایانه ای با توجه به متون قانونی به نظر نگارنده شاید بتوان دو نوع از جاسوسی درفضای مجازی را بیان کرد.
الف: جاسوسی درفضای مجازی برای اهداف اقتصادی، تجاری
ب: جاسوسی در فضای مجازی بر علیه امنیت کشور
الف: جاسوسی در فضای مجازی برای اهداف اقتصادی، تجاری^[۸۴]
جاسوسی اقتصادی در دنیای پس از جنگ سرد بطور روز افزون به عنوان یک عامل تاًثیرگذار در امنیت مطرح شده است. کشور های بزرگ نه تنها مصالح اقتصادی خود را در اولویت قرار داده اند بلکه ماًموریت اول دستگاه های جاسوسی این کشور ها نیز «جاسوسی اقتصادی و تجاری» تعریف شده است.
جاسوسی رایانه ای اقتصادی یکی از گسترده ترین انواع جرم جاسوسی رایانه ای است که نه تنها امنیت داخلی و خارجی کشورها را تهدید می کند، بلکه تهدیدی جدی نسبت به فعالیت شرکتها و مؤسسات تجاری نیز محسوب می شود. این نوع جاسوسی رایانه ای هدفش کسب اسرار حرفه ای، تجاری، صنعتی و اقتصادی وانتقال آن به افراد فاقد صلاحیت است که موجب ورود ضررهایی بر صاحبان این گونه فعالیتها می شود.
ب: جاسوسی در فضای مجازی علیه امنیت کشور
نوع دیگری از جاسوسی رایانه ای که در قوانین ایران بیشترین توجه را بخود معطوف کرده جاسوسی بر علیه کشور به نفع اجانب با بهره گرفتن از رایانه است. که در فصل گذشته تعریف این نوع جاسوسی را ارائه دادیم.
اما آنچه در خصوص این نوع جاسوسی مهم به نظر می رسد این است که در فضای سایبر که هر لحظه مقیاس عظیمی از اطلاعات مبادله می شود، ارتکاب جاسوسی از هر کاربر اینترنتی که خلاقیت نفوذ در سیستم را داشته باشد بر می آید بر خلاف جاسوسی سنتی که عمدتاً توسط سازمانهای خبر گیری دولتی صورت می گیرد.
جاسوسی رایانه ای نه منحصراً از طرف دولت یا سازمان خاصی که ماًمور به جاسوسی است و نه اینکه لزوماً با قصد ابتدایی نفوذ به سیستم رایانه ای متضمن اطلاعات حساس یا
طبقه بندی شده صورت می گیرد. بلکه در برخی موارد کسب اطلاعات در فضای سایبر بدون نیت سوء بر ضد امنیت ملی و صرفاً در اثر کنجکاوی محقق شده اما در هر حال چنین رفتاری می توان عواقب سوء ضد امنیت ملی را به همراه داشته باشد.
مبحث دوم: عناصر تشکیل دهنده
در ذیل ابتدا عناصر قانونی سپس عناصر مادی و در ادامه عناصر معنوی هر دو نوع جاسوسی رایانه ای را به تفکیک بیان میکنیم اما در آخر به بحث شروع جرم و نوع جرم می پردازیم.
گفتار اول: عنصر قانونی
به علت متمایز بودن عناصر قانونی هر دو نوع جاسوسی رایانه ای در ذیل آنها را جداگانه بررسی میکنیم.
بند اول: عنصر قانونی جاسوسی رایانه ای علیه امنیت
مبحث سوم قانون جرائم رایانه ای به جاسوسی رایانه ای تحت عنوان جرائم علیه امنیت (بطور ضمنی) می پردازد که هر چند به سکوت قانوگذار در این باره پایان داده است ولی با توجه به اینکه موضوع جرم در اینجا تنها «داده های سری» است ؛ جاسوسی اقتصادی و تجاری را در بر نمی گیرد.پس نتیجه می گیریم مواد مذکور در مبحث سوم قانون جرائم رایانه ای (مواد ۳، ۴، ۵) تنها عنصر قانونی جاسوسی رایانه ای علیه امنیت را تشکیل می دهند.
طبق ماده ۳ قانون جرائم رایانه ای
«هر کس به طور غیر مجاز نسبت به داده های سری در حال انتقال یا ذخیره شده در سامانه های رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده مرتکب اعمال زیر می شود به مجازات مقرر محکوم خواهد شد.
الف) دسترسی به داده های مذکور یا تحصیل آنها یا شنود محتوای سری در حال انتقال به حبس از یک تا سه یال یا جزای نقدی از بیست میلیون ریال تا شصت میلیون ریال یا هر دو مجازات.
ب) در دسترس قرار دادن داده های مذکور برای اشخاص فاقد صلاحیت، به حبس از دو تا ده سال
ج) افشاء یا در دسترس قرار دان داده های مذکور برای دولت، سازمان، شرکت یا گروه بیگانه یا عاملان آنها، به حبس از پنج تا پانزده سال.
تبصره ۱- داده های سری داده هایی است که افشای آنها به امنیت کشور یا منافع ملی لطمه می زند.
تبصره ۲- آئین نامه نحوه تعیین و تشخیص داده های سری و نحوه طبقه بندی و حفاظت آنها ظرف ۳ ماده از تاریخ تصویب این قانون توسط وزارت اطلاعات با همکاری وزارتخانه دادگستری کشور، ارتباطات و فناوری اطلاعات و دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح تهیه به تصویب هیات وزیران خواهد رسید».
ماده ۴ قانون مذبور مقررداشته:
«هر کس به قصد دسترسی به داده های سری موضوع ماده ۳ این قانون، تدابیر امنیتی سامانه های رایانه ای یا مخابراتی را نقض کند به حبس از شش ماه تا دو سال یا جزای نقدی از ده میلیون ریال تا چهل میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد».
و ماده ۵ قانون فوق می گوید:
«چنانچه ماموران دولت که مسئول حفظ داده های سری مقرر در ماده ۳ این قانون با سامانه های مربوط هستند و به آنها آموزش لازم داده شده است یا داده ها یا سامانه های مذکور در اختیار آنها قرار گرفته است بر اثر بی احتیاطی، بی مبادلاتی یا عدم رعایت تدابیر امنیتی موجب دسترسی اشخاص فاقد صلاحیت به داده ها، حامل های داده یا سامانه های مذکور شوند، به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از ۵ میلیون ریال تا ۴۰ میلیون ریال یا هر دو مجازات و انفصال از خدمت از شش ماه تا دو سال محکوم خواهند شد».
بند دوم: عنصر قانونی جاسوسی رایانه ای با اهداف اقتصادی
اما در خصوص جاسوسی رایانه ای با اهداف تجاری و اقتصادی شاید بتوان مواد ۶۴ و ۷۵ قانون تجارت الکترونیک موصب ۱۳۸۲ را به عنوان عنصر قانونی قلمداد کرد.
قانون تجارت الکترونیک با الگو گرفتن از تعریف شورای اروپا بدون آنکه نامی از جاسوسی رایانه ای با هدف تجاری ببرد در خصوص جرم مزبور تحت عنوان حمایت از اسرار تجاری^[۸۵] درماده ۶۴ آورده است:
«به منظور حمایت از رقابتهای مشروع و عادلانه در بستر مبادلات الکترونیکی، تحصیل غیر قانونی اسرار تجاری اقتصادی بنگاه ها و مؤسسات برای خود و یا افشای آن برای اشخاص ثالث در محیط الکترونیکی جرم محسوب و مرتکب به مجازات مقرر در این قانون خواهد رسید».
ماده ۷۵ قانون فوق الذکر بیان داشته:
«متخلفین از ماده (۶۴) این قانون و هر کس در بستر مبادلات الکترونیکی به منظور رقابت، منفعت، و یا ورود خسارت به بنگاههای تجاری، صنعتی، اقتصادی و خدماتی با نقض حقوق قراردادهای استخدام مبنی بر عدم افشای اسرار شغلی و یا دستیابی غیر مجاز، اسرار تجاری آنان را برای خود تحصیل نموده و یا برای اشخاص ثالث افشا نماید به حبس از ۶ ماه تا ۲ سال و نیم و جزای نقدی معادل ۵۰ میلیون ریال محکوم خواهد شد.»
گفتار دوم: عنصر مادی
جرائم رایانه ای دارای عنصر مادی خاص خود هستند، مصادیقی که در جرائم کلاسیک به هیچ عنوان سابقه نداشته است کلیه مراحل عملیات رایانه ای، قابلیت آن را دارند که مورد فعالیت مجرمانه قرار بگیرند: عملیات ورودی، پردازش ورودی و خروجی.
عنصر مادی می تواند ورود، محو، جا به جایی، متوقف سازی، استراق سمع از کار انداختن……. داده ها و برنامه ها و سخت افزارهای رایانه ای باشد ^[۸۶].
اما تکوین رکن مادی جاسوسی رایانه ای متوقف بر وجود چند عنصر است.
۱- رفتار ۲- موضوع ۳- مرتکب
در ادامه ابتدا به عناصر موجود در رکن مادی جرم جاسوسی رایانه ای علیه امنیت می پردازیم آنگاه رکن مادی جاسوسی رایانه ای با اهداف اقتصادی را بررسی می کنیم.
بند اول: شرایط تکوین رکن مادی جاسوسی رایانه ای علیه امنیت
در جرم جاسوسی رایانه ای پیش از هر چیز، دانستن چیستی و فرایند تحقق آن مهم است. پس برای دست یافتن به این چیستی عناصر زیر را بررسی می کنیم.
الف) رفتار
اگر به جاسوسی سنتی توجه کنیم در می یابیم که این جرم در سه مرحله محقق می شود: گام اول ورود به محل هایی است که اطلاعات طبقه بندی شده و سری در آن نگه داری می شود. قدم بعدی دسترسی به این اطلاعات و مرحله نهایی در دسترس قرار دادن اطلاعات یا افشای آنها برای افراد فاقد صلاحیت ما این سه مرحله تحقق جرم را در مواد ۵۰۱، ۵۰۳، ۵۰۵ قانون مجازات اسلامی مشاهده می کنیم.
در قانون جرائم رایانه ای نیز مراحل ذکر شده در خصوص جاسوسی رایانه ای علیه امنیت قابل مشاهده است: مرحله اول دسترسی به سامانه های رایانه ای و مخابراتی که داده های سری در آنها نگهداری می شود (ماده ۴) مرحله دوم دسترسی به داده های سری یا تحصیل یا شنود آنها (ماده ۳ بند الف) و درمرحله بعدی در دسترس قرار دادن برای کسانی که صلاحیت آگاهی از این اطلاعات را ندارند که می تواند شامل دولتها یا سازمانهای بیگانه باشد. (ماده ۳ بند ب)
با توجه به آنچه قانونگذار در مواد فوق از قانون جرائم رایانه ای گفته متوجه می شویم جاسوسی رایانه ای از یک رفتار خاص تشکیل نمی شود بلکه شامل مجموعه ای از رفتارهای خاص است که این رفتار ها در کنار هم این جرم را محقق می کنند.
با نگاهی موشکافانه به مواد فوق می توان گفت جاسوسی رایانه ای علیه امنیت بر پایه ۵ رفتار جداگانه شکل می گیرد که هر یک جرمی جداگانه تلقی می شوند و انجام آنها تعدد مادی از نوع مشابه خواهد بود.^[۸۷]
در زیر این رفتارها را بیان می کنیم:
۱) نقض تدابیر امنیتی سامانه های رایانه ای یا مخابراتی حاوی داده های سری:
این فعل در ماده ۴ آمده است که تکرار ماده یک قانون جرائم رایانه ای می باشد. با این حال دسترسی در اینجا با قصد خاص دسترسی به داده های سری و نسبت به سامانه هایی انجام می گیرد که داده های سری در آن نگهداری می شوند. البته شایان ذکر است هر چند در قانون جرائم رایانه ای مصوب ۸۸ از مفهوم تدابیر رایانه ای که نقض آن شکل دهنده عنصر مادی جرم است تعریفی نیامده، اما در لایحه تقدیمی دولت این اصطلاح تحت عنوان «تدابیرهای حفاظتی» اینگونه تعریف شده بود:
«به کارگیری روش های نرم افزاری یا سخت افزاری یا ترکیبی از آن دو متناسب با نوع و اهمیت داده ها و سیستم های رایانه ای و مخابراتی، به منظور جلوگیری از دسترسی به آنها بدون مجوز مرجع قضائی».
برای مثال روش های سخت افزاری، می توان به قرار دادن رایانه و سایر سخت افزارها در داخل اتاق مناسب و نصب حفاظ مطمئن در ورودی آن و یا قراردادن فیبرهای نوری و
کابل های شبکه های رایانه ای در داخل لوله های فلزی محافظ برای جلوگیری از گرفتن انشعاب توسط مجرمین، اشاره کرد.

- آموزش خدمه.
- بازاریابی.
- انجام تحقیق(رنجبران و زاهدی،۱۳۸۴: ۲۸۴).
۲– ۲۵ - نقش برنامه ریزی در توسعه گردشگری پایدار
با اینکه جهانگردی نوین زاده ی دوران بعد از انقلاب صنعتی است، اما اندازه گیری منظم و علمی فعالت های جهانگردی از سده ی بیستم آغاز گردیده است(محلاتی،۱۳۸۰: ۱۹۵). از لحاظ تاریخی تا پیش از کنفرانس جهانی گردشگری سال ۱۹۸۰م در مانیل تنها معیار مورد استفاده کشورها برای ارزیابی گردشگری، سود آوری اقتصادی بود ولی این کنفرانس توجه کشورها را به اهمیت اجتماعی - فرهنگی گردشگری جلب کرد به نحوی که امروزه دیگر برنامه ریزی فیزیکی و اقتصادی گردشگری صرفاً مراحلی برای توسعه ی عمومی را در کنار سایر مراحل تشکیل می دهد و برای برنامه ریزی توسعه و مدیریت موفقیت آمیز در سطح کلان باید ملاحظات اقتصادی، زیست محیطی و فرهنگی – اجتماعی گردشگری به خوبی رعایت گردد تا از این راه به پایداری در توسعه گردشگری دست یافت(طیب،۱۳۷۹: ۲۱۴).

سازمان همکاری و توسعه اقتصادی(OECD) در سال ۱۹۹۴م اعلام داشت که روند توجه به گردشگری پایدار امری بین المللی و در حال رشد می باشد. بنابراین نقش برنامه ریزی برای دستیابی به توسعه گردشگری پایدار انکار ناپذیر است(خاکساری،۱۳۸۲: ۵۶).
توسعهگردشگری
برنامه ریزی
حفظمحیطزیستومنابعطبیعی
توسعهاقتصادی
توسعهاجتماعیوفرهنگی
شکل۲- ۳- نقشوارتباطبرنامهریزی وتوسعهگردشگری پایدار
مأخذ: (خاکساری، ۱۳۸۲: ۵۷)
فصل سوم:
اکولوژی طبیعی و انسانی منطقه
۳- ۱-اکولوژی طبیعی منطقه
۳- ۱- ۱-موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی ـ اداری شهرستان کوهدشت
شهرستان کوهدشت در غرب ایران قرار دارد .شهرستان کوهدشت بین۴۶درجه و۵۱دقیقه تا ۴۷درجه و۵۸دقیقه طول شرقی .۲۳دجه و۳۲دقیقه عرض شمالی لز خط استوا در غرب استان لرستان واقع است .این شهرستان از غرب به استانهای کرمانشاه وایلام محدود می شود (نوریانی ،۱۳۸۰: ۶۴)
مساحت این شهرستان ۳۹۰۴کیلومتر مربع است از نظر وسعت سومین شهرستان استان است .ارتفاع متوسط شهرسان ارز سطع دریا ۱۱۹۵متر است و فاصله ان تا مرکز استان یعنی خرم اباد ۹۰کیلومتر است شهر کوهدشت مرکز سیاسی شهرستان کوهدشت است با مختصات جغرافیای ۴۷درجه و۳۶دقیقه طول شرقی لز نصف النهار گرینویچ و۲۳درجه و۳۲دقیقه از خط استوا قرار دارد وارتفاع متوسط شهر از سطع دریای ازاد ۱۱۹۵متر می باشد(مهندس مشاور فجر ۱۳۷۷ : ۵)
نقشه شهرستان کوهدشت:
شکل ۳- ۱-نقشه ی
مأخذ: استانداریلرستان، ۱۳۸۶
ترسیم: نگارنده
۳- ۱- ۲-ژئومورفولوژی
با عنایت به شرایط زمین ساختی, منطقه کوهدشت در بین رشته‌کوههای زاگرس واقع شده، ناهمواریهای آن و همچنین دشتها و جلگه‌های آن متأثر از عواملی است که زاگرس را تحت تأثیر قرار داده است. فاکتورهای سازنده ژئومورفولوژیکی آن از سه واحد مجزای غربی , شرقی و مرکزی تشکیل شده است.
۳- ۱- ۳-توپوگرافی
شهرستان کوهدشت سرزمینی است کوهستانی که جهت کوهها، همان جهت عمومی کوههای زاگرس می باشد، وبه طور کلی ارتفاعات شمالی نسبت به ارتفاعات جنوبی به طور نسبی مرتفع می باشد.(زمین شناسی۱۳۸۴-۳۱)ارتفاعات اطراف شهر دارای روند شمال غرب وجنوب شرقی اند.(مهندس مشاورفجر ۱۳۷۷-۴۵)
۳- ۱- ۴-ویژگی های زمین ساختی و تکتونیکی
ساختارهای عمده زمین ساختی شهرکوهدشت و اطراف آن، طاقدیس ها و ناودیس ها و گسل هایی است که ارتفاعات و دشت های منطقه را بوجود آورده اند.
شهر کوهدشت بخشی از پهنه زاگرس چین خورده است که این زون از نظر زمین شناسی ولرزه خیزی دارای پیچیدگی فراوانی است .براساس نقشه تکتونیکی استان لرستان تنها در جنوب شهرستان کوهدشت چند گسل ذر سطح زمین قابل مشاهده است علت این موضوع عدم وجود فعالیت های تکتونیکی در این بخشها نیست ،زیرا زاگرس یک منطقه میان ورقی است که دستخوش دگرشیبی شده است(مهندس مشاور فجر۷۷-۱۸)
شکل ۳- ۲- نقشه ی ساختار زمین شناسی استان لرستان

مأخذ: سازمان مسکن و شهرسازی لرستان ، ۱۳۷۹
۳- ۱- ۴- ۱- خصوصیات زلزله خیزی محدوده مورد مطالعه
از آنجا که ایران بر روی کمربند لرزه خیزی آلپ هیمالیا قرار گرفته است، مناطق مختلف آن طی قرون متمادی شاهد زمین لرزه های فراوان بوده است. یکی از این مناطق، رشته کوه زاگرس است که شهرستان کوهدشت در منطقه چین خورده آن واقع شده است.
نقشه گسلهای لرستان (کوهدشت)
۳- ۱- ۵-اقلیم شهرستان ممسنی
اقلیم عبارتست از وضعیت دراز مدت جو ( اتمسفر ) (علیجانی,۱۳۷۴: ۵),همانطور که گفته شد شهرستان کوهدشت از نظر ناهمواری از دو ناحیه کوهستانی و دشتهای هموار تشکیل شده است که از نظر اقلیمی تفاوت زیادی با هم دارند. در نواحی شمالی و شمال شرقی شهرستان هوا نسبتاً سردتر و میزان بارندگی بیشتر و یخبندان نیز دیده می شود در صورتیکه نواحی جنوبی و جنوبی غربی شهرستان دارای آب وهوای گرم و خشک,بارش کمتر و فاقد یخبندان است.
براساس تقسیمات اقلیمی قسمت های مختلف کشور، شهرستان کوهدشت به علت دارا بودن موقعیت جغرافیایی متفاوت، از شرایط آب و هوایی یکسان برخوردار نیست. به طوری که آب و هوای این منطقه را می توان به سه گروه سردسیری، جلگه ای و گرمسیری تقسیم بندی کرد:
شکل ۳- ۴ - مسیر ورودی توده های هوا در فصول مختلف به روی فلات ایران
شکل ۳- ۵- اقلیم شهرستان کوهدشت
مأخذ: سازمان مسکن و شهرسازی لرستان ، ۱۳۷۹
۳- ۱- ۵- ۲- وضعیت تابش و ساعات آفتابی

۱-۱- منشاء

میخک با نام علمی Dianthus caryophyllus L. یکی از گیاهان بسیار قدیمی است و پیشینه کشت و کار طولانی دارد (خلیقی، ۱۳۸۰). عقیده براین است که میخک بومی نواحی مدیترانه است (لارسون، ۱۳۷۵). میخک‌ها بومی نواحی سرد کوهستانی از جنوب اروپا تا هند می‌باشند. گونه‌های بومی آن تنها در فصل بهار به علت افزایش دما و طول روز گل می‌دهند (لارسون، ۱۳۷۵، Tutin et al, 1993). ارقام جدید میخک ویژگی پیوسته گلدهی^[۲] داشته و در شمال‌غربی اروپا و آمریکای شمالی و در مناطق مدیترانه‌ای در گلخانه‌های پلاستیکی بدون سیستم گرمایش برای تولید گل بریدنی پرورش داده می‌شوند (Bunt and Cockshull, 1985) هم‌چنین در مناطق استوایی در صورت مناسب بودن عرض جغرافیایی که موجب کاهش دمای هوا می‌شود (مانند کلمبیا و کنیا) می‌تواند کشت شود (Bunt and Cockshull, 1985). بشر از قرن شانزدهم روی میخک بومی کار بهنژادی انجام داده است. بهنژادی برای پیوسته گلدهی نژاد میخک در سال ١٨۴٠ در فرانسه انجام و در سال ١٨۵٢ در آمریکا معمول شد. معروف‌ترین ارقام خارجی میخک از رقم ’William Sim‘ که در سال ١٩٣٨ یا ١٩٣٩ توسط ویلیام سیم تولید گردید، بدست آمده‌اند (خلیقی، ۱۳۸۰). میخک‌های امروزی شباهت بسیار کمی به اسلاف خود دارند. این میخک‌ها در تمام طول سال گل می‌دهند و دارای ساقه‌های بلند و محکم با گل‌های درشت و پُر پر و رنگ‌های گوناگون می‌باشند (لارسون، ۱۳۷۵).

۱-۲- اصطلاح‌شناسی^[۳]

در حدود ٣٠٠ سال پیش از میلاد مسیح تئوفراستوس^[۴] در باره میخک مطالبی نوشته است که ترجمه آن از زبان یونانی گل خدایان^[۵] معنی می‌دهد که دلیل نامگذاری آن بوی خوش این گل است. نام زیرگونه‌های گونه caryophyllus به احتمال منشعب از واژه Coronation (تاجگذاری) می‌باشد، شاید به آن جهت که در اساطیر یونان تاج گلی از این گیاه برای قهرمانان درست می‌شده است (لارسون، ۱۳۷۵). نام انگلیسی میخک Carnation می باشد. این نام گرفته شده از واژه لاتین Carnis می باشد که اشاره به رنگ صورتی کم رنگ بعضی ارقام آن دارد (Brickell, 1997). در یونان Dianthus به معانی گل خوشبخت^[۶] و گل خدایان می‌باشد. هم‌چنین عقیده براین است که نام Dianthus از واژه‌های یونانی Dios به معنای خدا و Anthus به معنای گل گرفته شده است )لارسون، ۱۳۷۵؛ Bunt and Marjorie, 1982).

۱-۳- انواع میخک

بانت و کاکشول (Bunt and Cockshull, 1985) میخک را بر اساس شکل ساقه گل‌دهنده آن دسته‌بندی کردند. در نوع استاندارد^[۷] ساقه گل‌دهنده منشعب نبوده و تنها یک گل انتهایی درشت در انتهای ساقه قرار دارد. در نوع دیگر گل‌های جانبی بیشتری تشکیل شده است که در پایان تولید یک ساقه منشعب گل‌دهنده می‌‌نماید. این دسته را مینیاتور^[۸] می‌نامند. رقم‌های ویژه‌ای برای تولید نوع مینیاتورگزینش شده‌اند، ولی این ارقام در مقایسه با نوع استاندارد استحکام ساقه کمتری داشته و گل‌های کمتری در زمستان تولید می‌کنند.
Carnations و Pinks نام‌های متداول باغبانی برای گونه‌های مختلف جنس Dianthus می‌باشند. از انواع Pinks می‌توان به Cottage، Rockery، Annual و Cluster-head اشاره کرد.
گونه‌های متداول Pink شامل Dianthus plumarius، D. alpinus، D. sylvestris،D. chinensis ، D. deltrorides، D. superbus، D. armeria و … می‌باشند. این‌ها از ^[۹]D. barbatus به وجود آمده اند و به آسانی بوسیله برگ‌های شمشیری شکل و گل‌های خوشه‌ای تشخیص داده می‌شوند.
Carnations نیز به چندین نوع دسته‌بندی می‌گردند که سه نوع آن یعنی
Annual carnation، Border carnation و Perpetual-flowering carnation بیشتر متداول هستند (Brickell, 1997). میخک زیر کشت با نام علمی Dianthus caryophyllus L. که به عنوان Wild carnation یا Clove pink شناخته می‌شود از اجداد Border carnations می‌باشد (Brickell, 1997).

١-۴- گیاه‌شناسی و ریخت‌شناسی میخک

این گیاه متعلق به تیره میخک‌سانان^[۱۰] می‌باشد. این تیره شامل ٨٠ جنس و ٢٠٠٠ گونه است که روی کره زمین پراکنده‌اند (صانعی شریعت پناهی، ۱۳۷۲).
چندین گونه از میخک به عنوان گیاه زینتی برای تزیین باغ، گل بریدنی و یا به عنوان گل گلدانی کشت می‌شوند، اما بیشترین گونه‌ای که به صورت تجاری کشت می‌شود گونه caryophyllus می باشد (Bunt and Cockshull, 1985). این گیاه چند ساله تابستان گل می‌باشد اما انواع یکساله یا دو ساله آن‌ها نیز وجود دارد، که به دلیل تولید گل‌های فراوان زیاد کشت می‌شوند. قرنفل^[۱۱] که دو ساله است برای تزیین باغچه مناسب است (Brickell, 1997). گیاهان گونه caryophyllus علفی و دارای برگ‌های ساده و متقابل بوده که پهنک آن‌‌ها اغلب باریک است. گل‌آذین^[۱۲] آن گرزن دو سویه^[۱۳] است. گل ها دوجنسه^[۱۴] بوده و گرده‌افشانی آن ها توسط حشرات انجام می‌گیرد. اغلب گیاهان این تیره دارای گلبرگ می‌باشند ولی جام گل حقیقی نبوده و از تغییر شکل نافه گل به وجود آمده است (Brickell, 1997). کاسگل میخک از پنج کاسبرگ بهم پیوسته تشکیل شده و به شکل لوله کوچکی قاعده گلبرگ‌ها را می‌پوشاند. جام گل از پنج گلبرگ تشکیل یافته که لبه آن‌ها به سمت خارج برگشته و دندانه‌دار است. تعداد پرچم‌های آن ١٠ عدد می باشد. مادگی از دو برچه بهم پیوسته تشکیل شده و دارای تخمک‌های متعدد است. میوه پوشینه^[۱۵] است که از بالا شکاف خورده و بذر از آن بیرون می‌ریزد (صانعی شریعت پناهی، ۱۳۷۲ : وزوایی، ۱۳۷۵).
بلیک (Blake, 1962) گل کامل میخک را این گونه توصیف می‌کند: دارای دو جفت براکته که به یک کاسگل ۵ قسمتی متصل بوده و تشکیل یک فنجان ۵ دندانه‌ای می‌دهد. یک گل متوسط دارای ۶٠ گلبرگ (٢٠) و حداکثر ٣٠ پرچم می‌باشد و دارای یک تخمدان بزرگ ٢ تا ٣ برچه‌ای است.

١-۵- روش‌های افزایش میخک

افزایش این گیاه بیشتر به صورت رویشی و توسط قلمه‌گیری از ساقه‌های سبز آن صورت می‌گیرد. قلمه باید عاری از وجود بیماری‌ها، آفات و نماتد باشد. به همین منظور روش های پیشرفته‌ای در این زمینه به کار گرفته شده‌اند. کاشت بُرش نازکی از یک قلمه در محلول‌های مغذی برای تشخیص بیماری‌های آوندی و به کاربردن بلوک‌های هسته‌ای که کلیه گیاهان موجود در آن از طریق کاشت جوانه انتهایی تأمین می‌شود همگی جزیی از این روش ها می‌باشند (خلیقی،۱۳۸۰: Hartmann et al, 2002). افزایش از طریق بذر تنها در تولید ارقام جدید بکار می‌رود. D. barbatus و D. plumarius را به طور معمول با بذر می‌افزایند. هرچند که آن‌ها را می‌توان براحتی به روش قلمه در تابستان افزود، که در این صورت زودتر به گل می‌روند (Bunt and Cockshull, 1985). افزایش گونه‌های حاشیه‌ای^[۱۶] به روش افکندن در اواخر تابستان صورت می‌گیرد از فنون کشت بافت و ریزافزایی نیز می‌توان برای تولید انبوه و هم‌چنین قلمه‌های عاری از بیماری استفاده نمود. (Brickell, 1997).

۱-۶- اهمیت و اهداف پژوهش

میخک یکی از محبوب‌ترین، اقتصادی‌ترین و مهم‌ترین گل های بریدنی به سبب پیوسته گلدهی (Mii, 1994) و رقم‌های چند رنگ و منحصر به فرد است (Dole and wilkins, 2005؛ Burich et al, 1996). این گیاه یکی از محصولات با ارزش برای صنعت گل بریدنی بوده و تقاضا برای ارقام جدید و بهبود یافته آن رو به افزایش است. به هر حال، تراریختی ژنتیکی میخک به تازگی به دلیل کمبود یک تکنیک معمول کارا محدود شده است. محدودیت‌های موجود در روش‌های بهنژادی سنتی (تلاقی و گزینش) و داشتن ویژگی‌های هتروزیگوسیتی^[۱۷] بالا در این گیاه سبب شده است که کاربرد فنون جدید یاخته ای- مولکولی برای بهبود ویژگی‌های اقتصادی این گیاه ضرورت پیدا کند. کاربردی شدن فنون مولکولی خود نیازمند گسترش روش‌های مختلف کشت بافت^[۱۸] است. به طور معمول یک یا چند ویروس، باکتری و یا قارچ قلمه‌های ساقه این گیاه را آلوده می‌کنند (لارسون، ۱۳۷۵). همچنین از دیگر مشکلات میخک می توان به از بین رفتن تعداد زیادی از قلمه های این گیاه در حین افزایش اشاره کرد. برخی از روش‌های کشت بافت و ریز افزایی^[۱۹] می‌توانند مشکلات ناشی از ویروس، باکتری و سایر عوامل بیماری‌زا را برطرف ساخته و در تولید انبوه گیاهان یک شکل، عاری از بیماری و مناسب صدور به کشورهای اطراف به ما کمک ‌نمایند. همچنین از کشت بافت می‌توان به عنوان ابزاری برای انتقال ژن استفاده نمود و ویژگی‌های مطلوبی را گزینش و به گیاه منتقل کرد. در محصولات گلکاری انتقال ژن های گزارشگر مانند GUS با بهره گرفتن از Agrobacterium tumefaciens در داوودی، میخک(Lu et al, 1991) و ورد (Firoozabady et al, 1991) به دست آمده است. این بررسی ها ممکن است مدل های مفیدی زمانی که ژن های مطلوب به جای ژن های گزارشگر یا نشانگر گزینشگر به درون گیاهان هدف انتقال می یابند، ارائه دهد (Stachel et al, 1986). این پژوهش به منظور انجام کشت بافت دو رقم استاندارد و مینیاتور میخک و ارزیابی شرایط بهینه انتقال ژن با بهره گرفتن از tumefaciens Agrobacterium به آن ها صورت گرفته است.
فصل دوم

۲- مروری بر پژوهش های پیشین

۲-۱- ریزافزایی و کشت بافت میخک

۲-۱-۱- گزینش ریزنمونه و گندزدایی سطحی آن

اولین گام در هر برنامه کشت بافت موفق، گزینش یک منبع ریزنمونه مناسب و به دنبال آن تعیین بهترین تیمار گندزدایی است. به صورت فراگیر هر بافت یا اندام گیاهی را می توان به عنوان ریزنمونه به کار گرفت، اما درجه موفقیت به سیستم کشت به کار رفته، گونه کشت شده و حذف آلوده گرهای سطحی از ریزنمونه بستگی دارد. صالحی (ُSalehi, 2006)، تیمار گندزدایی سطحی مناسب برای ریزنمونه های نوک شاخساره میخک را چنین گزارش کرد: ریزنمونه ها پس از شستشوی ابتدایی به مدت ۱۰ دقیقه در محلول شوینده (ریکا) قرار گرفته، سپس به مدت ۱ ساعت در زیر آب جاری قرار داده شده و سپس به مدت ۵/۰ یا ۱ دقیقه در اتانول ۷۰% و به دنبال آن ۱۵ دقیقه در کلراکس ۱۰% گندزدایی شدند. دلجو و همکاران (Delju et al., 2006)، تیمار گندزدایی جهت جوانه های گل نابالغ ۴ رقم میخک را شامل گندزدایی سطحی با اتانول ۷۰% به مدت ۳۰ ثانیه و استفاده از ماده شوینده تجاری ۲% به مدت ۲۰ دقیقه و در پایان ۳ بار آبکشی با آب مقطر گندزدایی شده را مناسب تشخیص دادند. نانتاسواتسری و همکاران (Nontaswatsri et al ۲۰۰۲) شاخساره های ۵ رقم میخک به طول ۵ تا ۸ سانتی متر را از گیاهان مادری رشد یافته در گلخانه جدا نموده و به مدت ۱۵ دقیقه در محلول کلراکس ۱۰% همراه با یک قطره Tween-20 قرار دادند، سپس ۲ بار و هر بار ۱۰ دقیقه در آب گندزدایی شده آبکشی گردیدند. آلتورست و همکاران (Altworst et al. 1994) از ریزنمونه های برگ به عنوان مواد شروع کننده برای باززایی گیاه استفاده کردند. در پژوهشی از بذرهای رقم ’Chabaud‘ میخک و رقم ’Tall Double Mix‘ قرنفل به عنوان ریزنمونه استفاده شد. بذرها نخست به مدت ۳ تا ۴ دقیقه در محلول کلرید نقره ۱/۰% گندزدایی سطحی شده و سپس ۳ مرتبه با آب مقطر گندزدایی شده آبکشی شدند (Pareek and Kothari, 2003).
واتاد و همکاران (Watad et al. 1996) ریزنمونه های ساقه میخک را پس از گندزدایی سطحی به مدت ۱۵ دقیقه در محلول هیپوکلریت سدیم ۲% حاوی ۰۱/۰% Tween-20 و به دنبال آن ۳ بار آبکشی هر بار به مدت ۲ دقیقه با آب گندزدایی شده به کار بردند. مسگوئر و همکاران (Messeguer et al, 1993) از برگ و قطعات پایه ای گل و گلبرگ^[۲۰] به عنوان ریزنمونه استفاده کردند. مسن ترین برگ ها دور ریخته شده و جوانه های گل و قلمه ها در محلول شوینده تجاری حاوی هیپوکلریت سدیم ۵% به مدت ۲۰ دقیقه گندزدایی سطحی شده و به دنبال آن ۳ مرتبه با آب مقطر گندزدایی شده آبکشی گردیدند. آن ها بیان داشتند که گلبرگ های نابالغ و قطعات پایه ای گل ظرفیت ریخت زایی بالایی دارند.
آلتورست و همکاران (Altvorst et al, 1992) از برگ و گلبرگ گیاهان کشت بافتی به عنوان منبع ریزنمونه برای تشکیل شاخساره نابجا^[۲۱] استفاده کردند. آن ها نتوانستند رابطه ای بین ظرفیت باززایی برگ ها و گلبرگ های ارقام مختلف پیدا کنند. باززایی از ریزنمونه های برگ بیشتر موفق بود و شاخساره ها در مدت کمتری از ریزنمونه های برگ نسبت به گلبرگ باززایی شدند.
کانتیا و کوساری (Kantia and Kothari, 2002) بیان داشتند که نوع ریزنمونه استفاده شده برای افزونگری همگروهی^[۲۲] احتمال تغییرات ژنتیکی را تحت تأثیر قرار می دهد. ریزنمونه های برگ مواد مناسبی برای تشکیل شاخساره نابجا و آزمایشات انتقال ژن توسط اگروباکتریوم می باشند. آن ها همچنین بیان داشتند موقعیت (مکان) برگ ها روی گیاه در باززایی بعدی مهم می باشد و جوان ترین برگ ها تنها زیر مریستم انتهایی بهترین باززایی را نشان دادند.

۲-۱-۲- ریخت زایی و باززایی

باززایی گیاه، با کشت قطعه ای از بافت گیاهی عاری از بافت مریستمی از پیش تشکیل شده (منشأ نابجا^[۲۳])، یا از کشت یاخته ای و بافت پینه امکان پذیر است. باززایی گیاه به روش پرآوری جوانه جانبی^[۲۴] بر مبنای وجود بافت مریستمی از پیش تشکیل شده می باشد. در مقابل، باززایی نابجا از مکان های غیرمعمول از یک بافت کشت شده مانند سطح برگ، لپه، میانگره، دمبرگ و … که بافت مریستمی به طور طبیعی در این مناطق وجود ندارد، صورت می پذیرد (Chawla, 2000). آلتورست و همکاران (Altvorst et al, 1995) نشان دادند که باززایی تنها در ناحیه انتقالی^[۲۵] از ساقه به برگ یعنی پایه برگ امکان پذیر است. آن ها همچنین بیان داشتند که موقعیت یا مکان برگ روی گیاه برای باززایی بعدی دارای اهمیت است و جوان ترین برگ ها بیشترین توانایی باززایی را دارند. نانتا سواتسری و فوکای (Nontaswatsri and Fukai, 2005) نشان دادند که ریزنمونه های گره ای پتانسیل بیشتری برای تولید شاخساره نسبت به ریزنمونه های برگ دارند.
امیرعلی و همکاران (Amirali et al, 2008) پیشنهاد کردند که کاربرد مریستم انتهایی در مقایسه با مریستم گره ای برای پرآوری شاخساره مناسب تر است. آلتورست و همکاران (Altvorst et al, 1992)، جوان ترین برگ های گسترش یافته زیر مریستم انتهایی را مناسب ترین ریزنمونه برای باززایی تشخیص دادند.
مسگوئر و همکاران (Messeguer et al, 1993) نشان دادند که باززایی شاخساره تنها در نواحی پایه ای قطعه های گلبرگ امکان پذیر می باشد. فیشر و همکاران (Fisher et al. 1992) اثبات نمودند که شرایط کاشت بیش از ظرفیت ریخت زایی^[۲۶] قسمت های مختلف گلبرگ برای باززایی شاخساره اهمیت دارند.

۲-۱-۳- رویان زایی بدنی^[۲۷]

رویان زایی بدنی عبارتست از تشکیل رویان از یاخته های بدنی^[۲۸] در شرایط درون شیشه ای به طوری که این رویان ها شبیه به رویان معمولی درون بذر می باشند و قادرند به صورت گیاه کامل نمو پیدا کنند. از این روش کشت بافت می توان به صورت ابزاری برای بررسی های پایه نظیر بیوشیمی، فیزیولوژی، مورفولوژی و تشریح که در بسیاری از دستاوردهای فناوری زیستی مانند انتقال ژن، حفظ ژرم پلاسم، تولید بذر مصنوعی، تولید متابولیت های ثانویه، ایجاد گوناگونی ژنتیکی و حذف ویروس از گیاه استفاده نمود (Chawla, 2000). گزارش های بسیاری نشان داده اند که گیاه میخک از راه تشکیل شاخساره نابجا روی ریزنمونه های مختلف مانند ساقه، برگ، گلبرگ، نهنج، تخمدان و تخمک باززایی شده است (Edtington et al. 1984)، در حالی که گزارش های اندکی در مورد باززایی این گیاه از راه رویان زایی بدنی انتشار یافته است (Fery et al, 1992،,۱۹۹۸ Vicient and Martinez). برخی اوقات رویان های بدنی نسبت به دیگر روش های افزایش رویشی مطلوب تر می باشند که به سبب احتمال تنظیم افزایش با بهره گرفتن از بیوراکتورها می باشد (Vicient and Martinez, 1998).
بیشتر رویان های بدنی یا کشت های رویانی می توانند در دمای ۱۹۶- درجه سلسیوس نگهداری شوند (Von Arnold et al., 2002) که این روش امکان ایجاد بانک های ژنی را فراهم می سازد. افزون بر این، رویان زایی بدنی شرطی مهم برای شماری از ابزارهای فناوری زیستی برای بهبود ژنتیکی می باشد (Sankhla et al, 1995). همچنین رویان های بدنی نقشی کلیدی در روش های انتقال ژن بازی می کنند (Yantcheva et al, 1995.).
فری و همکاران (Fery et al, 1992) ایجاد رویان بدنی از پینه های حاصل از ریزنمونه های ساقه گیاه میخک را گزارش کردند. در این پژوهش ویژگی های ریخت شناسی و تشریحی پینه های غیر رویان زا و پینه های رویان زا به دست آمده از ریزنمونه های گلبرگ و رویان های بدنی گیاه میخک شرح داده شده است. دلجو و همکاران (Deljou, 2006)، اثر غلظت های مختلف سوکروز بر رویان زایی بدنی ۴ رقم میخک را مورد بررسی قرار دادند. در پژوهش ایشان از ریزنمونه های گلبرگ ارقام میخک استفاده شد. در این پژوهش مشخص شد که با افزایش غلظت سوکروز در محیط کشت، رویان زایی بدنی گسترش می یابد. بیشترین میزان پینه های رویان زا، از محیط کشت دارای ۹ و ۱۲ درصد سوکروز به دست آمد، در حالی که در غلظت های بالاتر از ۱۵ و ۱۸ درصد کاهش یافت. نتایج این پژوهش نشان داد که غلظت های بالاتر سوکروز بلوغ رویان های بدنی را بهبود می بخشد.
از جمله عوامل مؤثر بر انگیزش رویان های بدنی و نمو بعدی گیاه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

۲-۱-۳-۱- تنظیم کننده های رشد

افزودن تنظیم کننده های رشد به ویژه اکسین و یا اکسین به همراه سیتوکینین برای شروع رشد و انگیزش رویان زایی ضروری است (Feher et al, 2003). به هر حال، نمو رویان در رویان های بدنی در نبود تنظیم کننده های رشد نیز گزارش شده است (Choi et al, 1998). انگیزاننده های غیر هورمونی همچنین برای افزایش رویان زایی بدنی استفاده می شوند. برخی از این انگیزاننده ها شامل غلظت های بالای سوکروز یا تنش اسمزی (Kamada et al, 1993)، یون های فلزات سنگین (Pasternak et al, 2002) و دمای بالا (Kamada et al, 1989) می باشد. دلجو و همکاران (Deljou, 2006) اثر مانیتول بر رشد رویان های بدنی تولید شده از پینه رویان زای میخک را بررسی کردند. آن ها بیان داشتند که در محیط کشت حاوی مانیتول بدون سوکروز رویان بدنی ایجاد نشد. اگر چه نقش دقیق مانیتول روی افزایش تعداد رویان ها از پینه های رویان زای میخک مشخص نیست اما با توجه به این که وجود سوکروز در محیط حاوی مانیتول برای رویان زایی ضروری است می توان نتیجه گرفت که اثر مانیتول روی افزایش تعداد رویان ها به عنوان منبع تأمین کربن مؤثر نبوده، بلکه به احتمال با تغییرات پتانسیل اسمزی ناشی از حضور مانیتول در ارتباط است. اثر ۲,۴-D و پس از آن NAA بر رویان زایی بدنی بیش از دیگر اکسین ها می باشد. آن ها در تسریع بلوغ رویان، به ویژه در رشد لپه ها مؤثر هستند. در برخی مواقع سیتوکینین ها برای رشد رویان و تبدیل آن به گیاهچه لازمند (Tanaka et al, 2000).
به هر حال، در داوودی^[۲۹] کاینتین در ترکیب با یک اکسین به ویژه IAA برای تحریک رویان زایی بدنی گزارش شده است (Tanaka et al, 2000). تیدیازورون به تنهایی یا در ترکیب با دیگر تنظیم کننده های رشد برای تحریک رویان زایی بدنی در تعدادی از گونه های گیاهی گزارش شده است (Zhang et al, 2005).
اینتچوا و همکاران (Iantcheva et al, 2005) باززایی گیاه از راه اندام زایی مستقیم^[۳۰] و رویان زایی بدنی دو رقم میخک مینیاتور را مورد بررسی قرار دادند. در این پژوهش محیط موراشیگی و اسکوگ (MS)( Murashige and Skoog, 1962) جامد حاوی BAP و NAA برای انگیزش مستقیم شاخساره های نابجا استفاده شد. محیط کشت مناسب برای باززایی هر دو رقم شامل محیط MS حاوی ۹/۰ میلی گرم در لیتر BAP و ۹/۰ میلی گرم در لیتر NAA بوده است. در این پژوهش وجود ۲,۴-D در ترکیب با BAP و کازیین هیدرولیزشده به طور موفقیت آمیزی در انگیزش پینه رویان زا مؤثر واقع شد.

۲-۱-۳-۲- محیط پینه زایی

پینه یک بافت گیاهی کم و بیش سازمان نیافته است که در زخم های بافت ها و اندام های تمایز یافته، به وجود می آید. بنابراین پینه یک بافت سازمان نیافته با تمایز خیلی پایین است (Chawla, 2000). تشکیل پینه زیر تأثیر مواد تنظیم کننده رشد برون زا که به محیط کشت افزوده می شوند، قرار می گیرد. نوع ماده تنظیم کننده رشد مورد نیاز و غلظت مصرفی آن در محیط کشت به شدت به نژادگان و محتوای هورمونی درون ریزنمونه بستگی دارد (Chawla, 2000). در پژوهشی روی میخک تشکیل پینه روی محیط کشت MS دارای ۳۰ گرم در لیتر سوکروز، ۲ میلی گرم در لیتر۲,۴-D و ۲/۰ میلی گرم در لیتر BA حاصل شد (Karami and Kordestani, 2007 ).
آرچنا و کوتاری (Archana and Kothari, 2002) در بررسی برای تشکیل جوانه های شاخساره نابجا همراه با تشکیل پینه، از ریزنمونه های برگ میخک کشت شده روی محیط کشت MS حاوی ۵/۰ میلی گرم در لیتر BAP و ۱ میلی گرم در لیتر ۲,۴-D استفاده کردند.
در پژوهش های بسیاری (Altvorst et al, 1996) اثر قسمت انتهای نزد پاهنگ^[۳۱] برگ در باززایی تایید شده است. اینتچوا و همکاران (Iantcheva et al, 2005) پیشنهاد کردند که محیط کشت مناسب برای انگیزش پینه شامل MS جامد دارای ۱ میلی گرم در لیتر ۲,۴-D، ۲/۰ میلی گرم در لیتر BAP، ۳% سوکروز و ۸ گرم آگار می باشد.

۲-۱-۳-۳- محیط ریشه زایی

محیط ریشه زایی استفاده شده برای ارقام میخک به شدت وابسته به نژادگان بوده و نمی توان محیطی عمومی برای ریشه زایی همه ارقام پیشنهاد نمود (Messeguer et al, 1993؛ Salehi 2005). میروشنچنکو و دولگوو (Miroshnichenko and Dolgov, 2000) محیط MS نیم غلظت دارای ۷% آگار و ۱۰ گرم در لیتر سوکروز را مناسب ریشه زایی ریزنمونه های برگ و گلبرگ گندزدایی شده رقم ۱۲’Dia ‘ تشخیص دادند. آرچنا و کوتاری (Archana and Kothari, 2002) برای تشکیل ریشه از ریزنمونه های برگD. chinensis L. محیط MS نیم غلظت دارای ۵/۰ میلی گرم در لیتر IAA را پیشنهاد نمودند. بهترین محیط ریشه زایی با بهره گرفتن از شاخساره های پرآوری شده از ریزنمونه های مریستم انتهایی و مریستم تک گره شامل محیط MS با ۱ میلی گرم در لیتر NAA تشخیص داده شد. در پژوهشی توسط اینتچوا و همکاران (Iantcheva et al, 2005) تشکیل گیاهان با پدیدگان معمولی و ریشه دهی آسان روی محیط MS حاوی ۰۵/۰ میلی گرم در لیتر BAP و ۲۵۰ میلی گرم در لیتر کازیین هیدرولیز شده به دست آمد.
آلتورست و همکاران (Altvorst et al, 1992) محیط مناسب برای انگیزش ریشه در شاخساره های پرآوری شده از ریزنمونه های برگ میخک انواع ’Sim‘، ’ Mediterrenean ‘، ’ ‘Spray و ’Diantini ‘را محیط MS محتوی ۱/۰ میلی گرم در لیتر NAA گزارش نمودند. در بررسی بهترین محیط ریشه زایی برای شاخساره های پرآوری شده از ریزنمونه های برگ گونه های میخک، محیط MS همراه با ۱ میلی گرم در لیتر NAA گزارش شد.
صالحی (Salehi 2005) بیان داشت که ممکن است بتوان یک محیط عمومی برای پرآوری شاخساره ارقام میخک ارائه نمود، اما برای ریشه زایی بیان چنین روش کاری امکان پذیر نیست. بر این اساس در این پژوهش بهترین محیط برای ریشه زایی ارقام مختلف میخک محیط MS با تنظیم کننده های رشد IBA و NAA در غلظت های مختلف عنوان شد. به صورت فراگیر، شاخساره های پرآوری شده در محیط کشت برای ریشه زایی به محیط محتوی اکسین انتقال داده می شوند. به خوبی مشخص شده است که برای انگیزش ریشه های جدید به میزان کمی سیتوکینین در مقایسه با مقدار زیاد اکسین نیاز است (Chawla, 2000).

۲-۱-۳-۴- سن مواد گیاهی و شرایط کاشت

• Staning solution (100 ml)

۰.۱g Silver nitrate
۲۹µl 35% Formaldehide

• Stopping solution

  1. 1. Sodium EDTA

   

   

۱۰- تهیه ی محلول شستشو(WP) و ترکیب آنزیمی برای جداسازی پروتوپلاست سیب زمینی

هر دوی محلول شستشو و ترکیب آنزیمی با بهره گرفتن از Washing protoplast ساخته می شود.

Washing Protoplast:
برای ساخت WP از استوک های ۱، ۲ و ۳ محیط کشت MS استفاده می شود.
۱۰۰ میلی لیتر از استوک ۱ و ۱۰ میلی لیتر از استوک های ۲ و ۳ با کمک آب مقطر به حجم ۱ لیتر رسانده شد.

Washing Solution :
۵/۷ گرم مانیتول در ۱۰۰ میلی لیتر WP حل شد ( pH=5.6 (.
Enzyme Combination :
۷/۰ گرم سلولاز R-10، ۵۱/۰ گرم ماسرووزایم R-10 و ۵/۷ گرم مانیتول برداشته و در ۱۰۰ میلی لیتر WP حل شد (pH=5.6) .
منابع و مآخذ
احسان‌پور، ع. ا. و امینی، ف. ۱۳۸۲. کشت سلول و بافت گیاهی. چاپ ۲، انتشارات جهاد دانشگاهی اصفهان. ۱۸۱ صفحه.

احسان‌پور، ع. ا. و حسن‌زاده، م. ۱۳۷۹. تأثیر تیوسولفات نقره بر رشد و نمو گیاه سیب‌زمینی در شرایط کشت در شیشه. مجله علوم پایه. ۱۳، ۴۳-۳۷.
شجاعی، ب. ۱۳۸۷. انتخاب لاین سلولی متحمل به شوری در کالوس گیاه سیب‌زمینی(Solanum tuberosum L.) رقم وایت دزیره با بهره گرفتن از تابش پرتو گاما. پایان نامه کارشناسی ارشد، گروه زیست شناسی، دانشگاه اصفهان.
کاکس، م. م. و نلسون، د. ل. ۱۲۸۲. اصول بیوشیمی لنینجر. جاپ دوم، انتشارات آییژ تهران. ۱۳۷۲ صفحه.
تایز، ل. و زایگر، ا. ۱۳۸۴. (ترجمه کافی، م.، زند، ا.، کامکار، ب.، شریفی، ح. ر. و گلدانی، م.). جلد دوم. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. ۳۷۹صفحه.
Abeles, F. B. 1973. Ethylene in plant biology. Academic Press, New York.
Adkins, S. W. and Magdalita, P. 1994. The plant gaseus envelope effect of ethylene on culture performance in Abstracts of VIIIth International Cogress of Plant Tissue and Cell Culture. Italy, Firenze, p.213.
Ahmad, P., Sarwat, M. and Sharma. 2008. Reactive oxygen species, antioxidants and signaling in plants. Plant Biology. 51, 167-173.
Ahamed, M., Karns, M., Goodson, M., Rowe, J., Schlager, J. and Yiling, H. 2008. DNA damage response to different surface chemistry of silver nanoparticles in mammalian cells. Toxicology and Applied Pharmacology. 233: 404–۴۱۰.
Aidid, S. B. and Okamato, H. 1992. Effects of lead, cadmium and zinc on the electric membrane potential at the xylem/symplast interface and cell elongation of Impatiens balsamina. Environmental and Experimental Botany. 32, 439-448.
Alcantara, F., Romera, F. J., Canete, M.. and De La Guardia, M. D. 1994. Effects of heavy metals on both induction and function of root Fe(III) reductase in Fe-deficient cucumber(Cucumis sativus L.). Journal Experimental of Botany. 45, 1893-1898.
Aitken, R.J., Hankin, S. M., Ross, B., Tran, C. L., Stone, V., Fernandes, T. F., Donaldson, K., Duffin, R., Chaudhry,Q., Wilkins, T. A., Wilkins, A., Levy, L. S., RocksS. A. and Maynard. A. 2009. Emergnano: A review of completed and near completed environment, health and safety research on nanomaterials and nanotechnology. IOM: 198 pages.
Al-Rumaih, M. M., Rushdy, S. S. and Warsy, A. S. 2001. Effect of cadmium on seed germination and growth characteristics of cowpea(Vigna unguiculata L.) plants in the presence and absence of gibberellic acid. Saudi Journal Biology Science. 8: 41-50.
Alivisatos, A. P. 1996. pPerspective on the physical chemistry of semi conductor nano crystals. Physical Chemistry. 100, 13226-13239.
Apelbaum, A., Goldlust, A. and Icekson, I. 1985. Control by ethylene of arginine decarboxylase activity in pea seedlings and its implication for hormonal regulation of plant growth. Plant Physiology. 79. 635-640.
Arigita, L., Sánchez Tamés, R. and González, A. 2003. 1-Methylcyclopropene and ethylene as regulators of in vitro organogenesis in kiwi explants. Plant Growth Regulation. ۴۰, ۵۹-۶۴.
Arnon, D. I. 1949. Copper enzymes in isolated chlorophlasts and polyphenol oxidase in Beta vulgaris. Plant Physiology. 24, 1-15.
Auffan, M., Rose, J., Wiesner, M. R. and Bottero, J. 2009. Chemical stability of metallic nanoparticles: Aparameter controlling their potential cellular toxicity in vitro. 157: 1127-1133.
Babu, N. G., Sarma, P. A., Attitalla, I. H. and Murthy, S. D. S. 2010. Effect of selected heavy metal ions on the photosynthetic electron transport and energy transfer in the thylakoid membrane of the cyanobacterium, Spirulina platensis. Academic Journal of Plant Sciences. 3: 46-49.
Bajaj, Y. P. S. 1989. Plant protoplast and genetic engineering 1. Biotechnology in Agriculture and Forestry. 8:124-146.
Bais, H. P. and Ravishankar, G. A. 2002. Role of polyamines in the ontogeny of plants and their biotechnological applications. Plant Cell Tissue and Organ Culture. 69. 1-34.
Baker, A. J. M. 1987. Metal tolerance. New Phytologist. 106, 93-111.
Beasley, C. A. and Eaks, I. L. 1979. Ethylene from alcohol lamps and natural gas burners: effects on cotton ovules cultured in vitro. In Vitro Cellular and Developmental Biology-Plant. 15, 263-269.
Berrios, J., Illanes, A. and Aroca, G. 2004. Spectrophotometric method for determining gibberellic acid in fermentation broths. Biotechnology Letters. 26: 67-70.
Beyer, E. M. 1976. A potent inhibitor of ethylene action in plants. Plant Physiology. 58, 268-271.
Blaylock, M. J. and Huang, J. W. 1999. Phyto extraction of metals. In phytoremediation of Toxic Metals: using plants to clean up the Environ,ent, eds. Raskin, I. and Ensley, B. D. John Wiley and Sons Inc, New York.
Beyer, E. M. 1979. Effect of Silver Ion, Carbon Dioxide, and Oxygen on Ethylene Action and Metabolism. Plant Physiology. 63, 169-173.
Blokhina, O., Virolainen, E. and Fagerstedt, F. V. 2003. Antioxidants, oxidative damage and oxygen deprivation stress. Annals of Botany. 91, 179-194.
Bohs, L. and Olmsteed, R. G. 1997. Phylogenetic relationship in Solanum(Solanaceae) based on ndhf sequences. Systematic Botany. 22, 5-17.

به نظر می‌رسد تفاوت‌های دیگری نیز وجود دارد. سازمان بیش از دو نفر باید عضو داشته باشد و محدودیت اعضای آن از گروه کمتر و طبیعتاً وسعت آن می‌تواند بیشتر باشد. در سازمان تعلق خاطری که در اعضای یک گروه وجود دارد لازم نیست. به تعبیر دیگر گاهی سازمان برای پیشبرد اهداف خود از گروه‌ها استفاده می‌کند و گاهی چنین نیست.

نکته‌ای که باید مد نظر باشد این است که گروه‌های پژوهشی اکثراً تحت پوشش یک سازمان به فعالیت می‌پردازند. در مباحث مدیریت رفتار سازمانی سه سطح برای تجزیه و تحلیل رفتار را مطرح کرده است: سطح فردی، گروهی و سازمانی. در سطح گروهی موضوع‌هایی مانند رهبری، پویاسازی گروه‌ها، ارتباطات، یادگیری گروهی، حل و فصل تعارض‌ها، قدرت و رفتار سازمانی و مانند آن مطرح است. در سطح سازمانی، موضوع‌هایی مانند فرهنگ سازمانی، رفتار سیاسی، سازمان یادگیرنده، تغییر و تحول سازمانی و محیط سازمانی مطرح است (زارعی‌متین, مدیریت رفتار سازمانی پیشرفته ۲۳). این نشان‌دهنده‌ی تفاوت و مرزبندی مباحث میان گروه و سازمان است. البته در این مباحث بحث از رفتار فردی مقدمه‌ی دو بحث دیگر است و از رفتارهایی که فردی که ربطی به گروه و سازمان ندارد بحث نمی‌شود.
۳٫۲٫۲٫ تفاوت بین عضو و فرد در گروه
در اینجا لازم است تفاوت ظریف بین دو عنوان «فرد» و «عضو» را تذکر بدهم. به نظر می‌رسد ـ با توجه به معنای لغوی هر دو کلمه ـ «فرد» باید به معنای «فرد فارغ از گروه» یا «فرد جدای از گروه» استعمال شود و «عضو» به معنای «فرد درون گروه» و «فرد وابسته به گروه».
۴٫۲٫۲٫ تقسیم گروه‌
در روان‌شناسی اجتماعی و مباحث گروه تقسیم‌های متعددی برای گروه مطرح شده است. ما در اینجا در صدد توسعه‌ی مباحث گروه نیستیم بنابراین فقط به دو تقسیم اشاره می‌کنیم.
۱٫۴٫۲٫۲٫ گروه هَرمی و کُروی
گروه ممکن است رهبر داشته باشد یا فاقد رهبر باشد. به این لحاظ پیشنهاد می‌شود گروه‌ها را به گروه‌های هرمی و کروی تقسیم کنیم. گروه‌ هرمی ^[۴۹] گروهی است که رهبری دارای مهارت و ویژگی خاصی نسبت به اعضا است ولی گروه‌ کروی ^[۵۰] گروهی است که رهبر ندارد و اعضا تقریباً در یک سطح هستند ممکن است این گروه‌ها مدیر داشته باشند.
گروه‌های هرمی معمولاً در سازمان‌ها و مؤسسات پژوهشی شکل می‌گیرد و گروه‌های کروی در خارج از آن.
ممکن است از تأکیدهای ویلن استفاده شود که گروه در مرحله‌ی چهارم خود برای تبدیل شدن به تیم از حالت هرمی به کروی تغییر حالت می‌دهد. ویلن تأکید دارد که در مرحله‌ی دوم از مراحل پنجگانه اعضا تقاضای قدرت بیشتر در گروه دارند و رهبر باید به آرامی به توزیع مجدد قدرت بپردازد (ویلن ۱۲۹). در مرحله‌ی سوم نیز این کار ادامه‌ پیدا می‌کند و نقش مشاوره‌ای و حمایتی رهبر افزایش می‌یابد (ویلن ۱۳۴ ـ ۱۳۵) و در مرحله‌ی چهارم رهبر در کنار اعضا در انجام کارها مشارکت می‌کند (ویلن ۱۳۶).
با توجه به آنچه گفته شد می‌توانیم یکی از تفاوت‌های میان گروه و تیم را این بدانیم که گروه در ابتدای راه گروه هرمی است ولی در نهایت و بعد از تبدیل شدن به تیم به گروه کروی تبدیل می‌شود و رهبر نیز به مدیر.
۲٫۴٫۲٫۲٫ گروه رسمی و غیر رسمی
گروه رسمی ^[۵۱] گروهی است که بر اساس ساختار سازمانی برای انجام وظایفی مشخص ایجاد شده است و در مقابل گروه غیر رسمی ^[۵۲] به روابطی گفته می‌شود که نه ساختار رسمی دارند و نه به دلیل سازمان ایجاد شده‌اند (رابینز و جاج ۲۷۶).
۵٫۲٫۲٫ مراحل تبدیل گروه به تیم
در منابع مختلف مراحلی برای شکل‌گیری گروه یا تیم بیان شده است. پیش از این از ویلن گزارش کردیم که او این مراحل را مراحل تبدیل گروه به تیم می‌داند و به نظر ما چنین تعبیری دقیق‌تر از مطالب دیگران می‌باشد. اینک به تفصیل، آن پنج مرحله را بازگو خواهیم کرد:
ویلن به درستی رشد یک گروه به تیم را هم چون رشد یک انسان دانسته است. همچنان که انسان دوره‌ی کودکی، نوجوانی، جوانی، میان‌سالی و کهن‌سالی دارد، گروه نیز دوره‌ی شکل‌گیری‌^[۵۳]، درگیری ^[۵۴]، هنجارسازی ^[۵۵]، اجرا ^[۵۶] و پایان یافتن دارد. او البته از این مراحل به وابستگی، تعارض، اعتماد و ساختارسازی، کار و درگیر نبودن تعبیر کرده است.
گام اول: وابستگی و ورود
اعضا در این گام به دنبال امنیت و پذیرفته شدن هستند، مؤدب و مطیع هستند و رهبر گروه را فردی شایسته و خیرخواه می‌دانند و از او انتظار راهنمایی و ایجاد امنیت دارند. به ندرت با اهداف ابتدایی گروه مخالفت می‌کنند. ارتباطات از طریق رهبر انجام می‌شود. کمترین تعارض در این مرحله وجود دارد. گروه به طور واضح فاقد ساختار و سازمان است (ویلن ۵۰ ـ ۵۱).
گام دوم: عدم وابستگی و مبارزه
تعارض در مورد ارزش‌ها و عدم توافق در مورد اهداف وجود دارد. به علت افزایش حس امنیت ابراز عقاید افزایش می‌یابد. اهداف و نقش اعضا در گروه شفاف می‌شود. اعضا با گروه و یکدیگر به زورآزمایی می‌پردازند. مخالفت با فضای عمومی و رهبری آغاز می‌شود. اگر تلاش رهبر برای حل تعارض‌ها موفق باشد در انتهای این مرحله مشارکت اعضا افزایش می‌یابد و نارضایتی کاهش پیدا می‌کند و اعتماد و همبستگی افزایش خواهد یافت (ویلن ۵۲ ـ ۵۳).
گام سوم: اعتماد و ساختارسازی
اهداف و نقش‌ها شفاف شده است، نقش رهبر مشاوره‌ایست و کمتر حالت مستقیم دارد. ارتباطات در راستای وظایف و منعطف‌تر است. همکاری، اعتماد، همبستگی و تعهد اعضا به اهداف و وظایف بسیار بالاست، تعارضات کما کان وجود دارد ولی به صورت مؤثری مدیریت می‌شود. گروه بر روی ایجاد ساختار تمرکز دارد (ویلن ۵۴ ـ ۵۵).
گام چهارم: کار
در این مرحله گروه به تیمی با کارایی بالا تبدیل می‌شود. در این مرحله کیفیت و کمیت کارها به طور چشم‌گیری افزایش می‌یابد. اعضا در زمینه‌ی نقش خود در تیم آگاهی کافی دارند، وظایف مطابق با توانایی اعضا واگذار می‌شود. بر روی تصمیم‌گیری تیمی تمرکز زیادی وجود دارد و وقت زیادی برای پیش‌بینی و حل تعارضات و استفاده از خرد جمعی گذاشته می‌شود. آرامش واقعی در سطح بالایی وجود دارد. تیم شامل حداقل اعضای مورد نیاز برای تحقق اهداف خود است. تعارض اتفاق می‌افتد ولی دوره‌ی آن کوتاه و تیم قادر به حل آن می‌باشد و راهبردی برای حل تعارضات دارد (ویلن ۵۵ ـ ۵۸ و ۷۹).
۳٫۲٫ کار گروهی
در این بخش به مفهوم‌شناسی، مراحل، ضرورت، فواید و آسیب‌شناسی کار گروهی خواهیم پرداخت:
۱٫۳٫۲٫ مفهوم‌شناسی کار گروهی
با توجه به تعریف گروه باید بگوییم که کار گروهی کاری است که از تعامل بین اعضای گروه به دست می‌آید. در تعامل هم‌افزایی وجود دارد و این هم‌افزایی سبب می‌شود که نتیجه‌ی کار گروه بیش از حاصل جمع اعضا به صورت فردی باشد. اگر کاری از جمعی صادر بشود که حاصل جمع کارهای آن جمع باشد کار گروهی شمرده نمی‌شود، زیرا کار گروهی حتی در مراحل ابتدایی گروه‌سازی بر اساس تعامل و هم‌افزایی حاصل می‌شود. با توجه به آنچه بیان شد می‌توانیم بگوییم اگر حاصل فعالیت‌های گروهی کمتر از مقدار حاصل فعالیت‌های همان تعداد افراد خارج از گروه باشد گروه با اشکال مواجه است و نیاز به درمان دارد. این معیار خوبی برای مدیران و رهبران گروه‌ها برای ارزیابی گروه می‌باشد.
۲٫۳٫۲٫ مراحل کار گروهی
ممکن است برای کار گروهی هفت مرحله در نظر گرفته شود: الف: سیاست‌گذاری، که شامل تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی است. ب: پیش‌بینی تعارض‌های محتمل، ج: تعیین زمان اجرا و وظایف اعضا، کار گروهی باید به صورت عرضی و طولی تقسیم شود. این تقسیم وظایف نیز چنانکه پیش از این در مراحل تبدیل گروه به تیم مطرح کردیم ممکن است در طول زمان تغییر کند. د: ارزیابی و رفع اشکالات، ارزیابی جزء جدانشدنی از کار گروهی است. هـ: عرضه‌ی محصول کار گروهی، و: بازخوردگیری، ز: گزارش، نتیجه و اتمام.
۳٫۳٫۲٫ ضرورت کار گروهی
پیش از این در مقدمه اشاره کردیم که کار گروهی ضرورت دارد. منظور از ضرورت این نیست که کار فردی ممتنع و منتفی است. بلکه منظور این است که اگر رسیدن به حقیقت وظیفه‌ی پژوهشگر و هدف پژوهش است لازم است هر کاری انجام شود تا اطمینان بیشتری در این زمینه حاصل شود. موانعی در این اطمینان‌یابی وجود دارد که به بررسی آن می‌پردازیم و بیان می‌کنیم که کار گروهی می‌تواند این موانع را مرتفع کند. پس این موانع به شکلی علت ضرورت کار گروهی نیز هستند.
در اینجا به هشت علت اشاره می‌شود: الف: گسترس عرصه‌های علمی، ب: پیچیدگی عرصه‌های علمی، ج: انفجار اطلاعات علمی، د: سرعت تولید علم، هـ: چندرشته‌ای بودن برخی مسایل علوم انسانی، و: میان‌رشته‌ای بودن بسیاری از مسایل علوم انسانی، ز: هزینه‌بر بودن پژوهش، ح: ضرورت تفکر انتقادی.
۴٫۳٫۲٫ انواع کار پژوهشی
بر اساس تفاوتی که بین گروه و جمع، تیم و سازمان مطرح کردیم بین کار گروهی و کار جمعی، کار تیمی و کار سازمانی نیز تفاوت وجود دارد. ما در این بخش به بیان انواع کار پژوهشی می‌پردازیم تا روشن کنیم بر اساس تعاریف آنچه واقعاً کار گروهی است کدام است.
پژوهش‌گر گاهی یک نفر است و گاهی متعدد. در هر پژوهشی لزوماً باید طرح پژوهش وجود داشته باشد. البته ممکن است پژوهش‌گری طرح پژوهش خود را مکتوب نکرده باشد و به صورت ذهنی به آن عمل کند. ولی وجود چنین طرحی لازم است و مسلماً مکتوب بودن آن نیز رجحان دارد. از سوی دیگر پژوهش علاوه بر شکل ظاهری که در طرح پژوهش به آن پرداخته می‌شود به موادی نیز احتیاج دارد. مواد پژوهشی ممکن است زاییده‌ی ذهن پژوهش‌گر باشد، شاید برداشتی از یک پدیده‌ی طبیعی یا اجتماعی باشد و ممکن است از پژوهش‌های پیشین و مطالعه‌ی منابع مکتوب نشأت گرفته باشد. با توجه به این نکات انواع کار پژوهشی به این صورت است:

1. 1. گاهی پژوهش‌گر تمام مراحل پژوهش را خود به تنهایی بر اساس طرح خود و مواد خام اولیه‌ی خود‌ساخته انجام می‌دهد. این کار کاملاً فردی است. البته امکان تحقق چنین کاری در زمینه‌ی پژوهش در این زمان بعید به نظر می‌رسد.

1. 1. گاهی پژوهش‌گر در همین شرایط با موادی که دیگران تهیه‌ کرده‌اند بدون راهنمایی، پژوهش را انجام می‌دهد. این نیز کار فردی است ولی مبتنی بر دستاوردهای جمع است. بیشتر پژوهش‌های فردی در همین شرایط واقع می‌شود.

1. 1. گاهی همین شرایط اتفاق می‌افتد و کسی نیز راهنمایی پژوهش را بر عهده دارد. بیشتر پایان‌نامه‌های دوره‌ی کارشناسی ارشد به همین منوال است. این نیز کار فردی است که البته تا اندازه‌ای به کار جمعی نزدیک شده است. راهنمایی پایان‌نامه راهنما را نه به عنوان مدیر و رهبر گروه معرفی می‌کند و نه به عنوان عضوی از گروه. راهنمایی تأثیری برنامه‌ریزی شده از سوی استاد راهنما و مشاور است. گر چه ممکن است از سوی دانشجو نیز تأثیراتی بر استاد راهنما و مشاور تصور بشود ولی این تأثیرات برنامه‌ریزی شده نیست. در این صورت تعاملی بین استاد و دانشجو تعریف شده نیست. نهایتاً پایان‌نامه با مسئولیت نویسنده‌ی آن منتشر خواهد شد. مقالات علمی ـ پژوهشی که با راهنمایی و نظارت استادی منتشر می‌شود نیز معمولاً به همین شکل است. شاید اسلامی اردکانی نیز به همین جهت گفته باشد: «استاد دانشگاه نباید آثار علمی دانشجویان خویش را غصب کند. وقتی در مقام استاد راهنمای دانشجویان دوره‌ی کارشناسی ارشد و یا دوره‌ی دکتری انجام وظیفه می‌کند، حق ندارد خود را هم‌قلم ^[۵۷]در پایان‌نامه بداند. استاد نمی‌‌تواند خود را نویسنده تحقیقات مستقل دانشجویان قلمداد کند.» (اسلامی اردکانی ۱۱۴)

1. 1. گاهی پژوهش‌گر در همین شرایط بر اساس طرح شخص دیگری با مواد خام خودساخته پژوهش را بدون افزودن مطلبی از خود به انجام می‌رساند. این طرح دیگری به دو صورت است گاهی این طرح، سرفصل‌های یک علم است. تحقق این صورت نیز بسیار بعید است، زیرا معمولاً سرفصل‌های یک علم همراه با مطالب و مواد علمی بسیاری می‌باشد. استفاده از مواد خام خودساخته به صورت کلی نشانه مشکلی در روند پژوهش است. البته تلفیق از مواد ساخت دیگران و مواد خودساخته می‌تواند به پیش‌برد مرزهای علم کمک کند. این صورت نیز کار فردی است.

1. 1. گاهی با همان شرایط صورت چهارم، طرح پژوهشی سابقه‌ی اجرا ندارد. در این صورت ممکن است به جهت تازگی موضوع مواد ساخته شده‌ی توسط دیگران وجود نداشته باشد که محقق می‌تواند با مصاحبه و تهیه‌ی پرسش‌نامه و پژوهش‌های آماری به مواد جدید دسترسی پیدا کند. این کار نیز فردی است.

1. 1. گاهی کسی در همان شرایط صورت چهارم بر اساس طرح دیگری با مواد تهیه شده توسط دیگران پژوهش را بدون افزودن مطلبی از خود به انجام می‌رساند. در این صورت نیز طرح اگر همان سرفصل‌های علم است، کار پژوهشی فردی خواهد بود و اگر با مواد خام خودساخته همراه نشود ارزشی ندارد و تکرار مکررات است.

۷ و ۸٫ اگر در همین شرایط طرح بدون سابقه باشد و طراح نظارتی بر اجرای طرح نداشته باشد، باز هم کار فردی است و اگر طراح نظارت داشته باشد اولین مرحله‌ی کار جمعی شکل گرفته است.
۹ و ۱۰٫ گاهی در همین شرایط افزوده‌هایی نیز بر طرح دارد و طراح نظارتی بر اجرا ندارد، در این صورت هم کار فردی است و اگر طراح نظارت دارد مرحله‌ای دیگر از کار جمعی است. معمولاً در مؤسسات پژوهشی که نیروی کار غیر متخصص یا نیمه متخصص دارند از روش ارائه‌ طرح و نظارت بر اجرا استفاده می‌کنند چه پژوهش‌گران افزوده‌‌ای داشته باشند یا نه.

11. 11. در همین حالت اگر مجری طرح چند نفر باشند، یک صورت این است که هر کدام به تنهایی بخشی از کار را انجام می‌د‌هد و تعاملی بین افراد وجود ندارد. این نیز کار جمعی است. در اینجا نیاز است که یک نفر به عنوان هماهنگ کننده ارتباط را برقرار کند و نتیجه‌ی کار را یک‌دست کند.

11. 11. اگر بین اعضا تعامل بر قرار باشد و کار را با هم انجام دهند، اولین شکل کار گروهی پدید آمده است و طراح نمی‌تواند فقط به نظارت اکتفا کند و باید رهبری گروه را بر عهده داشته باشد.

۱۳ ـ ۱۵٫ اعضای گروه گاهی همه یک کار انجام می‌دهند و همه در همه‌ی مراحل پژوهش با هم همکاری می‌کنند و گاهی کار تخصصی شده و هر کس کاری که در تخصص اوست انجام می‌دهد. حالت اول صورتی دیگر از کار گروهی است و صورت دوم کار تیمی است. اگر اعضا نیز در کار مدیریت و طراحی طرح پژوهش سهیم شوند، حالت دوم کار تیمی شکل خواهد گرفت.