بحث و نتیجه گیری
جنس آویشن یکی از جنس‌های خانواده نعناع است که در زیر خانواده Nepetoideae قرار دارد و از نظر فیلوژنی با جنس‌هایOriganum , و Micromeria قرابت و خویشاوندی دارد، مبدأ پیدایش این جنس دوران سوم زمین شناسی است و در فلور خشکی پسند این دوره آثار آن را یافته‌اند و به دنبال توسعه مناطق خشک بخصوص در دوره پلیوسن و بعد از آن تا به امروز تکامل جنس صورت گرفته است(مورالس^[۹۷]،۲۰۰۲).
اسانس‌های گیاهی از مهم‌ترین نگهدارنده‌های طبیعی محسوب می‌شوند. این مواد از اندام‌های مختلف گیاهان نظیر دانه، ریشه، جوانه، پوست، شاخه، برگ ،غنچه و گل بدست می‌آیند. اسانس‌های گیاهی را روغن‌های اتری یا فرار نیز می‌گویند. روش تقطیر با بخار داغ ^[۹۸]معمول‌ترین روش تجارتی جهت تهیه این اسانس‌ها است. حدود ۳۰۰ نوع اسانس گیاهی شناخته شده وجود دارد که تقریباً ۳۰ نوع از آن‌ها اهمیت تجارتی دارند، به‌طور معمول به منظور ایجاد عطر و طعم در مواد غذایی استفاده می‌شوند(بارت^[۹۹]، ۲۰۰۴).
اسانس‌ها می‌توانند بیش از ۶۰ نوع ترکیب داشته باشند. ترکیب‌های اصلی ممکن است تا ۸۵ درصد اسانس را تشکیل دهند. نتیجه بعضی از بررسی‌ها نشانگر این موضوع است که اثرات آنتی باکتریال اسانس‌ها به صورت کامل نسبت به اثرات تک تک اجزاء بیشتر است(بارت، ۲۰۰۴).
ترکیب‌های اسانس‌های به دست آمده از یک گونه خاص گیاهی بر اساس جغرافیای منطقه، فصل برداشت، سن‌گیاه، عملیات کشاورزی، فاصله بین گیاهان کاشته شده و مرحله رشد گیاه متفاوت است. برای مثال اسانس به‌دست آمده از گیاهان جوان به‌مراتب بیشتر از گیاه مسن است.

همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که در آویشن حداکثر میزان تیمول در شروع گل‌دهی، بوده است به طور کلی اسانس در گیاه در طی گل‌دهی و یا بلافاصله پس از گل‌دهی دارای قویترین فعالیت ضدمیکروبی است (آخوندزاده و همکاران، ۱۳۸۶(. حتی ترکیبات اسانس به‌دست آمده از بخش‌های مختلف یک گیاه خاص نیز می‌تواند به طور قابل ملاحظه‌ای متفاوت باشد(بانی و همکاران^[۱۰۰]، ۲۰۰۴).
با توجه به مطالب فوق و تغییر در کمیت و کیفیت اسانس‌های گونه‌ آویشن شیرازی و با توجه به شرایط اقلیمی، شرایط رشد و مراحل و زمان برداشت، در این پژوهش سعی بر آن شد که اسانس گونه آویشن شیرازی در سه مرحله رویشی در منطقه قرق از لحاظ کمیت و کیفیت اسانس با یکدیگر مقایسه شوند.
۵-۱- آنالیز اسانس
۵-۱-۱- آنالیز اسانس آویشن شیرازی در مرحله قبل از گلدهی در منطقه قرق
در این پژوهش از آنالیز اسانس گیاه آویشن شیرازی در مرحله قبل از گلدهی چهل و هفت ترکیب شناسایی شد (جدول ۴-۱) که در مجموع (۹۷/۹۹%) اسانس را تشکیل دادند. درصد اسانس برای آویشن (۱۷/۲%) وزن خشک گیاه بدست آمد.
از ترکیبات عمده اسانس آویشن شیرازی در مرحله قبل از گلدهی می‌توان به مونوترپن‌های تک حلقه‌ای همچون؛ (کارواکرول، تیمول، پی‌سیامین و گاماترپینن)، مونوترپن دوحلقه‌ای (بورنئول) و سزکوئی‌ترپن‌ (بیسابیلون) اشاره کرد.
تیمول به میزان (۸۶/۳۰%)، یک ترکیب منوترپرن فنلی است که فرمول بسته آن C₁₀H₁₄O می‌باشد و با نام ۲- ایزوپروپیل-۵-متیل فنل نیز نامیده می‌شود، به صورت ماده بیرنگ کریستالی استخراج می‌گردد. نقطه ذوب آن حدود ۵۱ درجه سانتی‌گراد است و عطر مطبوع و تندی دارد و به مقدار خیلی کم محلول در آب است ولی به مقدار خیلی زیادی در الکل و سایر حلال‌های ارگانیک حل می‌شود. به نام‌های هیدروکسی سیمین و یا ایزوپروپیل اِم کروزول نیز نامیده می‌شود.
کارواکرول به میزان (۱۶/۲۹%) یک ترکیب فنلی منوترپنوئیدی است با فرمول بسته C₆HCH₂(OH)(C₃H₇ مایعی بی‌رنگ یا مایل به زرد که نقطه ذوب، صفر تا یک درجه سانتی‌گراد و نقطه جوش ۲۳۷-۲۳۶ درجه‌سانتی‌گراد دارد. غیرمحلول در آب و محلول در الکل و اتر، دارای بوی تند و گرم و به طور طبیعی در گیاهان تیره نعناع از جمله مرزنجوش، آویشن، آویشن شیرازی و مرزه وجود دارد(آستاگالن وهمکاران^[۱۰۱]، ۱۹۸۷).
پارا-‌سیمین به میزان (۶۳/۶%)، یک ترکیب هیدورکربنی منوترپنوئیدی است که در ساختمان آن یک حلقه بنزن است که به‌طور موازی جانشینی عوامل متیل و ایزوپروپیل را دارد. سیمین در اسانس تعدادی از گیاهان از جمله آویشن، مرزه و زیره وجود دارد. فرمول بسته آن C₁₀H₁₄ است.
گاما-ترپینن به میزان (۱۴/۴%)، یک ترکیب منوترپن تک حلقه‌ای است، ترپینن با فرمول بسته C₁₀H₁₆، دارای سه ایزومر آلفا، بتا و گاما، است که براساس جایگاه باند دوگانه کربن_کربن، تشکیل می‌شود. این ترکیب غالب اسانس موجود در میوه مرکبات است. دارای عطر لیمو است و دارای طعم نسبتاً تلخ است. یکی از ترکیب‌های مهمی است که برای طعم دادن به غذاها، و در صابون‌ها، مواد آرایشی، داروها، تنباکو، شیرینی‌پزی و صنعت عطرسازی کاربرد دارد. ترپینن‌ها از جمله (آلفا و گاما ترپینن) منوترپن‌هایی هستند که بر روی استیل کولین استرآز اثر مهارکنندگی دارند.
ترکیبات شیمیایی اسانس آویشن شیرازی در مرحله قبل از گلدهی در منطقه آزاد استهبان توسط طالبی‌زاده و همکاران (۱۳۹۰) بررسی شد نتایج حاکی از آن بود که درصد ترکیبات آویشن در این منطقه ۳۷/۲ درصد و اصلی‌ترین ترکیبات منوترپن‌های حلقوی بودند. نتایج پژوهش حاضر با پژوهش طالبی‌زاده عمده هم‌خوانی دارد.
ترکیبات شیمیایی اسانس آویشن ترانس کاسپیکوس بومی خراسان (Thymus transcaspicus Klokov) توسط تبریزی و همکاران (۲۰۱۰) در رویشگاه‌های مختلف استان بررسی شد، نتایج حاکی از آن بود که این گونه دارای ۳/۲-۲/۱% اسانس بود، عمده‌ترین ترکیبات: تیمول (۴/۵۶) %، گاماترپینن (۷/)%، کارواکرول (۷/۷) %، بورنئول (۱/۷) %، پی‌سیامین (۳/۶) % بود. غلظت تیمول با میزان سدیم، پتاسیم، منیزیم و کادمیم خاک ارتباط مستقیم دارد. درصد اسانس مورد پژوهش تبریزی و همکاران با درصد ترکیبات اسانس بدست آمده مشابهت دارد واز لحاظ این‌که بالاترین ترکیب به تیمول تعلق دارد با پژوهش حاضر هم‌خوانی دارد. میزان تفاوت در درصد ترکیبات به علت تفاوت در شرایط جغرافیایی رویش و نوع گونه می‌باشد.
مشاک و همکاران (۱۳۸۷) بیان داشتند در اسانس آویشن شیرازی، کارواکرول (۱۲/۷۱درصد) بیشترین ترکیب موجود در اسانس است. سایر ترکیب‌های اسانس عبارت بود از گاماترپینن(۳۴/۷ درصد)، آلفاپینن(۲۶/۴ درصد)، اکالیپتول(۳۷/۳ درصد)، گلوبولول(۳۲/۲درصد)، بتا میرسین(۸۵/ درصد)، لینالئول(۶۸/درصد)، تیمول متیل اتر ( ۴۷/درصد) و سایر ترکیبات فرعی. نتایج پژوهش مشاک از لحاظ نوع ترکیبات با پژوهش حاضر هم‌خوانی دارد اما از لحاظ درصد ترکیبات با پژوهش حاضر تفاوت زیادی دارد که این تفاوت می‌تواند به دلیل شرایط اکولوژیک و اکوتیپ‌های متفاوت باشد.
۵-۱-۲- آنالیز اسانس آویشن شیرازی در مرحله گلدهی در منطقه قرق
از آنالیز اسانس گیاه آویشن شیرازی در مرحله گلدهی چهل و شش ترکیب شناسایی شد (جدول ۴-۲) که در مجموع (۹۸/۹۹)% اسانس را تشکیل دادند. عمده‌ترین اجزاء تشکیل دهنده اسانس آویشن شیرازی در مرحله گلدهی شامل مونوترپن‌های تک حلقه‌ای (تیمول، پی‌سیامین، کارواکرول، آلفاترپینن) مونوترپن غیرحلقه‌ای (لینالول) و سزکوئی‌ترپن (E کاریوفیلن) می‌باشد: تیمول به میزان (۶۲/۳۶%)، کارواکرول (۴۱/۱۷%)، پی‌سیامین (۲/۱۰%)، ، E-کاریوفیلن (۹۲/۳%) و آلفا-پینن (۲۹/۲%) به‌دست آمد. درصد اسانس آویشن شیرازی در مرحله گلدهی ۲۶/۲% وزن خشک گیاه تعیین شد.
ترکیبات شیمیایی اسانس آویشن شیرازی در مرحله گلدهی در منطقه آزاد استهبان توسط طالبی‌زاده و همکاران (۱۳۹۰) بررسی شد نتایج حاکی از آن بود که درصد ترکیبات آویشن در این منطقه ۸۲/۳ درصد و اصلی‌ترین ترکیبات منوترپن‌های حلقوی بودند. نتایج پژوهش حاضر با پژوهش طالبی‌زاده هم‌خوانی دارد.
نیک‌آور و همکاران (۲۰۰۵)، روغن‌های فرار به دست آمده از بخش‌های هوایی دو گونه Thymus daenensis و Thymus kotschyanus آنالیز گردید. بیست و شش ترکیب در اسانس Thymus daenensis تعیین شد که ترکیب‌های عمده آن شامل تیمول (۷/۷۴) %، پارا-سیمین (۵/۶)% ، بتا-کاریوفیلن (۸/۳ %) و متیل‌کارواکرول (۶/۳ %) بود. این درصد از ترکیبات اسانس گزارش شده توسط نیک‌آور و همکاران، تفاوت زیادی با درصد ترکیبات اسانس بدست آمده در پژوهش حاضر دارد اما از لحاظ نوع ترکیبات هم‌خوانی دارد که این تفاوت می‌تواند ناشی از نوع گونه باشد.
عمده‌ترین ترکیبات دنایی در مرحله گلدهی: تیمول (۸۶/۷۳) %، کاریوفیلن (۵۵/۵) %، گاماترپینن (۰۳/۵) %، پی سیامین (۹۲/۳) % و کارواکرول (۹۲/۲) % بود (خورشیدی و همکاران، ۲۰۱۱). نتایج پژوهش انجام شده با نتایج پژوهش خورشیدی در زمینه نوع ترکیبات مشابه می‌باشد.
هدف از پژوهش امیری(۱۳۸۷) شناسایی ترکیبات تشکیل دهنده اسانس گیاه(Ziziphora clinopodioides Lam ) در مرحله قبل از گلدهی و مقایسه آن با مرحله گلدهی در لرستان بود. ترکیب‌های عمده اسانس گیاه را: پولگون(۱/۳۰)%، تیمول(۳/۲۱)%، پارا-منتا-۳ان ۸ اُل(۹/۱۲)%، پیپریتنون(۳/۹)%، و ۱و۸ سینئول(۱/۴) % بیان داشت. نتایج پژوهش امیری با پژوهش حاضر در زمینه ترکیبات عمده هم‌خوانی چندانی ندارد.
اسانس سرشاخه‌های Z. Tenuior در مرحله گلدهی مورد بررسی قرار گرفت. از ۸/۹۹ درصد کل ترکیب استخراج شده ۴۴ ترکیب شناسایی شد که مهم‌ترین ترکیبات استخراج شده اسانس ۲/۱۶ درصد آلفاترپینئول، ۴/۱۰ درصد تیمول و ۲/۵ درصد گرانیل استات بودند (محبوبی و همکاران، ۲۰۱۲). درصد ترکیبات نتایج پژوهش محبوبی با درصد بدست آمده از پژوهش در مرحله گلدهی هم‌خوانی دارد اما درصد و ترکیبات عمده هم‌خوانی ندارد.
۵-۱-۳- آنالیز اسانس آویشن شیرازی در مرحله تشکیل بذر در منطقه قرق
از آنالیز اسانس گیاه آویشن شیرازی در مرحله تشکیل بذر چهل و پنج ترکیب شناسایی شد (جدول ۴-۳) که در مجموع (۹۵/۹۹) % اسانس را تشکیل دادند. عمده‌ترین اجزاء تشکیل دهنده اسانس آویشن شیرازی در مرحله تشکیل بذر شامل مونوترپن‌های تک حلقه‌ای: تیمول (۸۲/۴۱%)، پی‌سیامین (۶۱/۱۳)%، کارواکرول (۷/۱۰)%، گاماترپینن(۰۷/۶ %)، آلفا پینن(۱۶/۲ %) و آلفا ترپینن(۰۷/۲ %)، بدست آمد. درصد اسانس آویشن شیرازی در مرحله تشکیل بذر ۳۶/۱% وزن خشک گیاه تعیین شد.
ترکیبات شیمیایی اسانس آویشن شیرازی در مرحله تشکیل بذر در منطقه آزاد استهبان توسط طالبی‌زاده و همکاران (۱۳۹۰) بررسی شد نتایج حاکی از آن بود که درصد ترکیبات آویشن در این منطقه ۷/۲ درصد و اصلی‌ترین ترکیبات منوترپن‌های حلقوی بودند. نتایج پژوهش حاضر با پژوهش طالبی‌زاده در زمینه ترکیب‌های عمده و درصد ترکیبات هم‌خوانی دارد.
سفیدکن‌ و رحیمی‌بیدگلی (۱۳۸۱)، ترکیب‌های عمده اسانس گیاه T. Kotschyanus را تیمول (۹۲/۲۶-۵۱/۷) %، کارواکرول (۷۴/۴۰-۲۳/۶۱) % و گاماترپینن (۲۸/۷-۰۶/۵) %، گزارش نمودند، نوع ترکیبات بدست آمده از پژوهش سفیدکن و همکاران با پژوهش حاضر مطابقت دارد.

خلوتی محیط از عوامل دیگر در کاهش امنیت و ایجاد موقعیت های جرم زا محسوب می شود. در واقع، هیچ مجرمی نمی تواند در محیطی که در معرض دید دیگران است به ارتکاب جرم بپردازد. برای جلوگیری از جرم زایی در این محیط ها می توان با تحرک دادن به آن ها، اماکن تردد شهروندان را در آن ها فراهم کرد. بدین ترتیب خلوتی محیط از بین می رود و از شدت جرم زایی کاسته می شود. به عنوان مثال، در کوچه های خلوت، امکان کودک ربایی زیاد است ولی از طرفی هم کودکان نیاز به مکانی برای بازی دارند و با بازی در کوچه ها می پردازند. می توان پارک هایی را در سطح محله طراحی کرد که علاوه بر دارا بودن محیط مناسب برای بازی کودکان باعث جذب دیگر افراد هم بشوند تا امکان وقوع جرم کاهش یابد.

عامل دیگر ایجاد موقعیت های جرم زا در شهرها، محل های تاریک هستند. مجرم معمولاً در جایی به ارتکاب جرم می پردازد که تاریک و دور از نگاه دیگران باشد. وقتی محیط، روشن و در معرض دید دیگران باشد، مجرم جرات ارتکاب جرم را در این مکان پیدا نمی کند و در نتیجه از جرم زایی کاسته می شود. عامل پیچیده دیگر، بی نظمی محیطی است. بدین معنی که در محیط کالبدی شهر، روابط قاعده مندی وجود نداشته باشد. به عنوان مثال، وقتی در مکانی ازدحام جمعیت بلاتکلیف وجود دارد – مانند میدان های که آدم های مختلف و فراوانی، منتظر اساتاده اند- احتمال وقوع جرم زیاد است. بی نظمی محیطی ممکن است علاوه بر عواما اجتماعی، ناشی از بی ثباتی مقررات شهرسازی هم باشد. این بی نظمی، فضای شهری را بلا تکلیف می گذارد. وقتی فضای شهر، بی ثبات و بلا تکلیف باشد عملاً الگوی ساخت و ساز و الگوی معابر بی نظم می شود. نحوه خدمات رسانی نامناسب می شود.
یکی دیگر از عوامل موثر در کاهش امنیت و افزایش جرم و جنایت در شهرها، وجود فضاهای بدون دفاع شهری است. عوامل متعددی در ایجاد این فضاها موثر است که مهمترین این عوامل عبارتند از :
الف- عدم سازگاری بین فرم، کارکرد و معنی
مهمترین و اصلی ترین عامل شکل گیری فضاهای بدون دفاع شهری، عدم سازگاری بین فرم، کارکرد و معنی است با توجه به این اصل که هر فعالیتی باید در عرصه ای که دارای ویژگی های کالبدی و فضایی مشخص و متناسب با آن فعالیت است. انجام پذیرد، می توان به رابطه بین فرم، کارکرد و معنی پی برد. این رابطه باید به گونه ای باشد که کالبد فیزیکی ( فرم ها)، توانایی جابگویی به کارکرد و معنی را به صورت توأم دارا باشد.
ب- فضاهای بدون کارکرد یا دارای کارکرد متناوب
فضاهای بدون کارکرد در شهرهای بزرگ، به دلیل بورس بازی اراضی شهری و مطرح شدن زمین به عنوان سرمایه ای قابل اعتماد، بسیار گسترده است. ساختمان های متروک و پروژه های عمرانی نیمه تمام که بنا به دلایلی ساخت آن ها متوقف شده و همچنین ساختمان های خالی از جمله فضاهای بدون کارکرد محسوب می شوند و زمینه را برای بروز جرایم شهری فراهم می آورند. یکی دیگر از انواع فضاهای بدون دفاع در این رده، فضاهایی هستند که دارای کارکرد متاوب اند و در مقاطعی از روز یا فصل و یا سال تبدیل به فضاهای مرده می شوند.
ج- نبود رویت بصری
فضاهای گم، همان گونه که از نامشان بر می ­آید فضاهایی هستند که بنا بر دلایل کالبدی، خارج از دید محسوب می شوند. عدم امکان رویت بصری به علت نبود روشنایی و آشکار نشدن فرم به علت تاریکی، اواین گام به سوی ایجاد فضاهای بدون دفاع است.
یکی دیگر اساسی کاهش امنیت و افزایش جرم محله های قدیمی و فرسوده­اند که به دلیل همین فرسودگی و همچنین فقدان بهداشت، اسکان مهاجر، تراکم و … به محله­های جرم خیز تبدیل شده اند. در دیگر کشورها از طریق فرایند اصلت بخشی و برگردان هویت قبلی این بافت ها به آن ها، در امر احیاء و بازسازی این محله ها تلاش می شود. بر خلاف ایده­ای که معتقد است برای برطرف کردن مشکل این بافت ها باید آن ها را تخریب کرد. با سرمایه گذاری عمومی در این بافت های مسئله دار شهری می توان مشکلات و میزان جرم و جنایت در آن ها کاست. تخریب این بافت ها، نه تنها باعث پراکنده شدن جرم و جنایت در سطح شهر می شود. بلکه موجب تخریب شبکه های اجتماعی موجود می شود. ذخیره مسکن موجود را کاهش می دهد، زیر ساخت های این منطقه را تخریب می کند و زاغه ها و مکان های آلونک نشینی را در شهرها ایجاد می کند (اسماعیل زاده،۱۳۸۷ : ۷۷-۷۹ ).
۲ -۱ – ۷ –۴- امنیت و شهر
تعاریف لغوی امنیت در فرهنگ های لغت عبارتند از : در امان بودن، آرامش و آسوده‌گی، حفاظت در مقابل خطر، احساس آزادی از ترس، احساس ایمنی و رهایی از تهدید. ریشه امنیت در لغت از استیمان و ایمان و ایمنی و به مفهوم آرامش در برابر ترس، رعب و نگرانی است و امنیت یعنی در معرض خطر نبودن یا از خطر محافظت شدن. امنیت همچنین عبارت است از : رهایی از تردید، آزادی از اضطراب و بیمناکی و داشتن اعتماد و اطمینان موجه و مستمر (میرعرب، ۱۳۷۹: ۱۳۳). ریشه لاتین امنیت واژه sesures می‌باشد که در لغت به معنای نداشتن دلهره و دغدغه است. انسان در زندگی خود باید پاسخگوی مجموعه ای از نیازها باشد. این نیازها، همان گونه که مازلو می‌گوید، حالت کاملاً سلسه مراتبی دارند؛ یعنی پس از نیازهای فیزیولوژیک در قاعده هرم، نیاز به امنیت و پس از آن سایر نیازها قرار دارد (سرلک­زایی، ۱۳۸۵: ۱۳۶).
امنیت، مصونیت از تعرض و تصرف اجباری بدون رضایت است. امنیت در مورد افراد به این معناست که مردم هراس و بیمی نسبت به حقوق و آزادی های مشروع خود نداشته به هیچ وجه حقوق ایشان به مخاطره نیفتند و هیچ عاملی حقوق مشروع آن ها را تهدید نکند. لزوم و ضرورت امنیت در جامعه به این مفهوم، از طبیعت حقوق بشری ناشی می‌گردد و لازمه حقوق و آزادی های مشروع، مصونیت آنها از تعرض و دور ماندن از مخاطرات و تعدیّات امنیت است. مخاطره شامل هر نوع عوامل احتمالی است که منجر به نقض حقوق مشروع افراد می‌شود. در واقع امنیت عبارت است از: «جلوگیری از نقض و تعرض بالفعل». گاهی اوقات نیز امنیت در برابر احساس وحشت و خوف و خطر مطرح می‌شود. قرآن کریم نیز امنیت را از ویژگی علی مؤمنان بر می‌شمارد. (سوره‌ی قلم، آیه ۹)، همچنان که شهری که در آن امنیت باشد، از مثل الگوهای قرآنی است (نحل، آیه ۱۱۲) (گروسی و دیگران،۱۳۸۶:۳۲).
به عنوان یک اصل کلیدی، برنامه ریزان شهری باید به این نکته توجه کنند که شهرها باید به گونه ای ساخته شوند تا حداقل نیازهایی از این قبیل را تأمین کنند:
_ افراد بتوانند ببینند و دیده شوند.
_ بشنوند و شنیده شوند
_ بتوانند کمک کنند یا فرار کنند.
و در نتیجه نباید در شهرها محلی برای تحریک جرم و نا امنی وجود داشته باشد و بالعکس باید همواره با مداخلات فیزیکی و اجتماعی محیط را منسجم و روح وحدت را در فضاهای عمومی شهری حاکم گردانید.
بطورکلی برخی از ویژگی های یک فضای امن شهری را می توان به شرح زیر بیان داشت:
_ در یک فضای امن و راحت مردم تمایل دارند که یکدیگر را ببینند و آن فضا قابلیت اجتماعی شدن^[۱۹] خواهد داشت.
_ اتصالات به پیرامون آن فضا (دسترسی ها) راحت تر صورت می گیرد.
_ مکان خوبی برای انجام یکسری از فعالیت ها می شود.
_آن فضا جذاب می شود و در اذهان باقی می ماند.
بطور کلی یکی از نشانه های اصلی یک فضای امن شهری رونق و حیات جاری در آن است. شایان یادآوری است که حتی اداره های مربوط به تأمین امنیت از جمله پلیس نیز تأیید کرده اند که تأمین امنیت یک مکان پر رونق برای آنها بسیار راحت تر از یک مکان خالی از همان نوع است(ضابطیان و رفیعیان،۱۳۸۷).
در پروژه فضای امن^[۲۰] که در سال ۲۰۰۲ مطرح گردید، برای یک فضای امن ۴ ویژگی تعیین شده است:
_ بهره­وری: مردم انتظار دارند از شرایط محیطی و امکانات یک فضا برای فعالیت های خود استفاده کنند. فضای خالی از فعالیت، نیاز به امنیت ندارد. اگر مردم در فضای اجتماعی، امنیت لازم را برای فعالیت های خود احساس نکنند، از حضور در فضاهای اجتماعی امتناع می ورزند.
_ قابلیت دسترسی و ارتباط: یکی از مقیاس های ارزیابی محیط امن، قابلیت دسترسی به امکانات موجود در آن است.
_ راحت بودن و احساس آرامش: مردم ضمن آنکه راحت بودن در فضا را مشاهده می کنند، باید تصور ذهنی خوشایندی از آن داشته باشند.
_ داشتن روابط اجتماعی: مردم باید در روابط اجتماعی خود با دیگران در یک فضا احساس امنیت کنند و بتوانند در شبکه تعاملی فعال شوند (سفیری ۱۳۸۷: ۱۴۷).
پیوند مفهوم شهر و جرم از زمانی که جامعه شناسی هویت علمی و مستقلی یافت همواره در کنار یکدیگر مورد بررسی قرار گرفته‌است. پارک^[۲۱]و برگس^[۲۲] در تبیین شیوع انحرافات وآسیبهای اجتماعی شهر شیکاگو بر پدیده شهر نشینی متمرکز شده و بر زبان، قومیت،‌ مهاجرت، حوزه‌های سکونتگاهی و تراکم جمعیت تأکید ورزیده اند.
وجود چنین پتانسیل هایی در زندگی شهری موجب آن می‌شود که ساکنین شهرهای بزرگ در زمینه برخورد یا چگونگی مواجهه با جرائم پیشرو دچار نگرانی ها^[۲۳] و ترس هایی^[۲۴] باشند. در واقع پنداشت جرم به برداشت یا پنداشت شهروندان در خصوص وضعیت جرائم در شهر یا محل سکونت شان ارتباط می‌یابد. این چنین پنداشتی بر سایر ابعاد ذهنی شهروندان نیز تأثیر خواهد نهاد و باعث تقویت یا تعدیل آن چیزی خواهد شد که در جرم شناسی ترس از جرائم نامیده می‌شود. در دهه های گذشته این مفهوم اهمیت به سزایی یافته و تحقیقات مختلفی در زمینه سنجش آن انجام شده است.
ارتباط بین شهر و جرم از آن روست که ویژگی‌های فضایی- محیطی می‌تواند پرورش دهنده جرائم خاصی باشد. نکته اساسی آن است که شرایط عینی و کالبدی زندگی شهری می‌تواند روابط شهروندان با شهر را محدود سازد. ریشه این محدودسازی تعاملات با شهر نگرانی و ترس آنان از تعرض اعمال و رفتارهای مجرمانه است. شهروندان برای کاهش آسیب‌ها و ضررهای چنین تعرضی ترجیح می‌دهند تا حیطه بده بستان خود را با شهر محدود کنند (علیخواه و نجیبی­ربیعی،۱۱۱:۱۳۸۵).
در این دیدگاه استدلال برآن است که برخی فضاهای شهری به گونه‌ای است که زمینه ترس بیشتری را فراهم می آورند. عدم وجود نورکافی در خیابان، خوابیدن بی سرپناهان و معتادان در کنار خیابان و نبود پیاده رو در اتوبان ها از آن جمله اند. در سال ۱۹۷۲ اسکار نیومن نظریه فضای قابل دفاع^[۲۵] را به عنوان ابزاری جهت کاهش جرم در نواحی شهری ارائه داد. او معتقد بود که فضاهایی که امکان دیدن و دیده شدن در آن ها بیشتر باشد و در ضمن امکان کمی برای فرار فراهم آورند پتانسیل کمتری برای فعالیت مجرمان فراهم می‌آورند. از این رو برای مثال استدلال می‌شود که نرده‌ها و پرچین ها می‌توانند به عنوان موانع فیزیکی تلقی شوند و وجود نشانه های دیده‌بان محله ای^[۲۶] حاکی از نظارت مردم بر همدیگر و مواظبت از یکدیگر باشد (طاهری خورانی، ۱۳۸۸ : ۱۹۶).
۲ – ۱- ۸- کاربری اراضی
کاربری زمین(Land use) یا کاربری اراضی و یا نحوه استفاده از اراضی، عبارت از بررسی نوع استفاده اززمین به نسبت انواع فعالیت های مختلف اعم از بهداشتی، درمانی، مسکونی، اداری و تجاری می باشد.(شیعه،۹:۱۳۸۱) دیکنسون و شاو در سال ۱۹۷۷ تعاریف ساده از کاربری زمین ارائه داده­اند، آنها کاربری اراضی را فعالیتی می دانند که به یک مکان اختصاص داده شده باشد. مالیگرو در سال ۱۹۸۸ کاربری زمین را ظهور بهره برداری پویای انسان از منابع طبیعی جهت بر طرف کردن نیازهایشان می داند. ونگیلز در سال ۱۹۹۱ دو تعریف از کاربری اراضی ارائه کرده است: نخست فعالیت­های انسانی روی زمین که مستقیماً در ارتباط با زمین هستند و دوم ظهور مدیریت انسان بر اکوسیستم ها به منظور بر آوردن برخی نیازهایشان می­باشد. همه این فعالیتها در دو مفهوم زمین و فعالیتهای آنها مشترک هستند (رستگار،۳۵:۱۳۸۸). نحوه استفاده از زمین عبارتست از آن که بدانیم در وضع موجود، پراکندگی انواع فعالیت­های شهری، مانند مسکونی، درمانی، راه ها و معابر، آموزشی و مانند آن به چه صورتی است و از کل مساحت شهری سهم و نسبت هر یک از کاربری­های زمین چقدر است و هر یک از فعالیت­ها در چه مساحتی و به چه صورت­هایی در شهر پراکنده شده ­اند و رابطه آنها با یکدیگر چیست و تا چه اندازه­ای دارای یک ارتباط منطقی و کارا هستند(شیعه،۱۲۰:همان). در واقع برنامه­ ریزی کاربری اراضی مدیریت خردمندانه فضا به منظور بهینه­سازی الگوی توزیع فعالیت­های انسانی است (زیاری، ۱۳۸۸: ۹).
امروزه در پی تحولات کالبدی- فضایی سریع در شهرها، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری بر پایه­ دو اصل ارزش های توسعه پایدار و اعتلای کیفیت زندگی، درپی دستیابی به اهدافی چون توزیع متعادل کاربری ها، جلوگیری از تداخل کاربری های ناسازگار و تدوین معیارها و استاندارد های مناسب کاربری و … است.استفاده صحیح و آماده سازی زمین هدف اصلی برنامه ریزی کاربری زمین است، هر چند این برنامه ریزی اثرات اجتماعی و اقتصادی نیز به دنبال دارد و عوامل اجتماعی و اقتصادی پایه اطلاعاتی برنامه ریزی کاربری زمین است، لیکن برنامه ریزی کاربری زمین، ابتدا به محیط فیزیکی مربوط شده و به مکان­ یابی فعالیت­های صنعتی، مسکونی، ارتباطی و ….در ارتباط با یکدیگر می پردازد (هاگ­من،۱۸:۱۹۹۸).
۲ -۱- ۹ – سیستم اطلاعات جغرافیایی و جرم
بشر از دیرباز برای نمایش مکان و موقعیت پدیده ­ها از نقشه استفاده می­نموده است. استفاده از نقشه در تحلیل بزهکاری در امور پلیسی نیز حداقل به سال ۱۹۰۰ باز می­گردد. یک نقشه سنتی بزهکاری صفحه بزرگی را در بر می­گرفت که محل جرایم را با پونزهای بر روی آن مشخص شده بود (هریس، ۱۳۸۶: ۱؛ کلانتری و همکاران، ۱۳۸۸: ۴۸۸ ).
فایده استفاده از GIS در تحلیل جرم بسیار گسترده می­باشد. این استفاده به یک نوع جرم یا یک نوع جمعیت­نگاری محدود نیست. و به انداز جمعیت محدود نمی­ شود زیرا می­توان از آن برای شهرهای کوچک یا بزرگ و بین این دو استفاده کرد. انواع بسیار زیادی از آمار را می­توان در این تحلیلها به کار گرفت. هر یک نوع از این آمار بسته به نوع اطلاعاتی که قرار است بدست آید، مزایایی را دارند.
شهرهایی که فعالانه به تحلیل جغرافیایی جرم پرداخته­اند (یا در حال حاضر دارند مقدمات پرداختن به چنین تحلیلی را آماده می­ کنند) GIS را در سطحی گسترده و به انواع گوناگون به کار گرفته­اند. در نیویورک بعنوان بخشی از برنامه COMSTAT (آمار کامپیوتری) از آن استفاده شده تا فعالیتها و الگوهای جرم را تحلیل کند و به افسران پلیس کمک کند تا فهم بهتری از توزیع مکانی جرم را بدست بیاورند. شهرهای کوچکتر همچنین از آن برای همه چیز استفاده می­ کنند: از تحلیل و حل و فصل گرفته تا ناحیه­بندی. (De Troye, 2006: 6- 7)
سیستم اطلاعات جغرافیایی نیز می تواند به عنوان یک روش تحقیقاتی مورد استفاده قرار گیرد، بدین صورت که مکان هایی را از نظر جرایم مرتبط با هم مشخص می کند تا احتمال اقامت مجرم را در مکان هایی مختلف مشخص کند. این کار می تواند به عنوان بخشی از چندین راهبرد تحقیقاتی عمل کند. این راهبرد ها شامل مطالعه سرنخ های جرم، جست و جو بر اساس آدرس در سیستم اطلاعات پلیس، اعزام گشت پلیس و تحت نظر قرار دادن محل جرم، تحقیقات پرس و جوی خانه به خانه از همسایگان و اولویت بندی آزمایش های DNA است. سیستم اطلاعات جغرافیایی با بهره گرفتن از قدرت بالای محاسباتی و تجزیه و تحلیل فضایی مکان های وقوع جرم، هر نوع سند فیزیکی موجود ( که روش های دیگر قابل مشاهده نیستند) و هر نوع خیابان و بزرگراهی را که منتهی به مکان های آدم ربایی و دفن اجساد باشند مشخص می کند و نمایش می دهد. (شاهیوندی و همکاران،۱۳۸۸: ۱۶۲-۱۶۳).
۲ -۱- ۹ – ۱- پیش بینی به وسیله نقشه
ترسیم نقشه جرم یک روش علمی است که در آن با بهره گرفتن از ثبت رویداد جنایات و جرایم کیفری از جمله قتل های زنجیر های، تجاوز به عنف، آتش افروزی و سرقت می توان محتملترین محل رویداد جرایم را مشخص کرد و احتمال حضور مجرمان در نقاط مختلف شهر یا منطقه را تعیین نمود. اساس این روش ارتباط دادن بین محل جغرافیایی جرایم، نحوه رویداد و ویژگی های جرایم زنجیر های و چگونگی انتخاب قربانیان و محل جنایت است. اطلاعات تکمیلی با بهره گرفتن از گزارش های پلیس، گشتیها، پزشکی قانونی و تحقیقات محلی، داده های مرتبط با وسایل نقلیه و پایگاه داده های مجرمان و مظونان افزوده می شود و در نهایت کانون های حساس و جرم خیز مشخص می گردد. این سامانه کمک شایانی برای افزایش کارآیی تحقیقات پلیس و پیشگیری از جرم است. البته این سامانه معماهای پلیسی را حل نمی کند؛ بلکه روشی را برای ساماندهی حجم عظیمی از اطلاعات که معمولاً در این گونه پرونده ها به دست می آورند، فراهم می نماید. نقشه های جرم در واقع سرنخهایی هستند که اگر به خوبی تحلیل و پیگیری شوند به یافتن مجرمان و کشف این معماها کمک خواهند کرد.
بنابر اطللاعات موجود ترسیم نقشه جرم به طور گسترده اولین بار در اوایل قرن نوزدهم شروع شد. آن همگام برای نخستین بار تلاش شد که الگوی محلی جرایم را به تصویر بکشند. این کار ابتدا با الصاق سوزن هایی که سرهای رنگی داشتند. روی نقشه های جغرافیایی شهر آغاز شد. در طی ۶۰ سال بعد پیشرفت های خوبی در این زمینه حاصل شد، به طوری که نقشه های منطقه ای و ناحیه ای از جرایم فراهم شده بود. رفته رفته شاخص های تحلیلی برای بررسی جرم شکل گرفت. از جمله نسبت دزدی ها به جمعیت آن ناحیه یا نسبت دزدی ها به اماکن منطقه که می توانست مبنای مقایسه باشد. در دهه­های هشتاد و نود قرن بیستم طرحهای ” پیشگیری از جرم با طراحی محیط” یا ” جرم شناسی محیطی” مطرح شد که در هر دو عامل مکان و زمان مورد توجه قرار گرفته است. در این طرح کوچکترین اطلاعات محلی از جمله کوچه ها، باغها، فضاهای سبز، اماکن عمومی، مغازه ها، اماکن تجاری، آسانسورها و … ثبت می شد. سپس رویداد حوادث در نقشه پیاده شده و تحلیلگر به بررسی ارتباطات احتمالی بین داده ها می پرداخت. در جرم شناسی محیطی هم بررسی روابط میان مجرم، قربانی جرم و محل وقوع جرم آن مورد ارزیابی قرار می گرفت. در اواخر دهه نو و اوایل قرن بیستم نقشه جدیدی عرضه شد که امکان این گونه علامتگذاری ها را روی نقشه فراهم و روند جرم را تحلیل می کرد. ارائه سامانه های پیش بینی جرم نقطه عطف این تحولات به شمار می رود.
۲ -۱- ۹ – ۲- تحلیل جرم
در ترسیم نقشه جرم، عملکرد مجرمانه از سه دیدگاه مورد ارزیابی قرار می گیرد:
الف) تحلیل شیوه یا الگوی جرم: رویداد جرایم از نظر مکان، زمان و نحوه شککل گیری همیشه هم تصادفی نیست؛ بلکه اغلب تا حدی به ساختار و ویژگی های محل جرم بستگی دارد. جرایم معمولاً در اماکنی روی می دهد که مجرمان بتوانند با توجه به مزایا و معایب و خطرات موجود قربانیان مناسبی پیدا کرده با به اهداف ارزشمندی دست یابند. بررسی الگوی جغرافیایی، توالی زمانی و ارتباط جرم با حوادث قبلی و مقایسه داده های حاصله با پایگاه داده های مجرمان سابقه دار و افراد مظنون، شناسایی عاملان عمل مجرمانه با جنایت رخداده را آسانتر می کند.

آدمی می تواند فقط در پی معرفت به آتوم باشد
از طریق خویستن داری و تسلط بر احساسات خویش
(همان، ۱۹۶)
خداوند در قرآن کریم در چندین آیه انسان را به مبارزه با نفس خود فراخوانده است.
در سوره نازعات آیه ۴۰ و ۴۱ می فرمایند: «و اَمَّا مَن خَافَ مَقَامَ رَبِّه ِ و نَهَی النَّفسَ عَنِ الهَوَی فَاِنَّ الجَنَّهَ هِیَ المَأوَی»
و اما کسی که از مقام پروردگارش هراسید و نفس خود را از هوس بازداشت، پس جایگاه او همان بهشت است.
در حدیث آمده است که امیرالمومنین علی «علیه السّلام» فرمودند:
«أفضَلُ الجِهادُ مُجاهَدَهُ المَرءِ نَفسَهُ»
بهترین جهاد، مجاهدت انسان با نفس خویش است. (غررالحکم/ ۲۴۲)
اما شیخ نجم الدین شبستری در این باره فرمودند:
نمی دانم به هرجایی که هستی خلاف نفس کافر کن، که رستی
بت و زنّار و ترسایی و ناقوس اشارت شد همه بر ترک ناموس
اگر خواهی که گردی بنده خاصّ مهیا شو برای صدق اخلاص

برو خود را ز راه خویش برگیر به هر یک لحظه، ایمان دگر گیر
به باطن، نفس ما چون هست کافر مشو راضی بدین اسلام ظاهر
(۹۶۵-۹۶۹/۴۴۸-۴۵۶)
۴-۱۳ سکوت و عدم افشای راز
راز به اقتضای حرمتش باید پنهان وپوشیده بماند وگرنه راز نمی شد ودر این هیچ تردیدی نیست ،رازهای درونی افراد را اگر به این وآن بگویند از راز بودن می افتند.راز فاش شده، مثل یک زندانی گریخته از مجلس است که باز گرداندنش به باز داشتگاه بسیار دشوار است.شاعر شیرازی سعدی سعدی حکیم می فرمایند: «رازی که پنهان خواهی ،با کسی درون منه ،اگرچه دوست مخلص باشد،که مر آن دوست را دوستان خالص باشد!»(سعدی، ۱۳۸۱، ۱۷۱)
رازداری نشانۀ شایستگی است. افشای اسرار،نشانۀ ضعف نفس وسستی اراده است . به عکس کتمان راز دلیل قوت روح وکرامت نفس است وظرفیت شایسته و بایسته یک انسان را می رساند.
وحفظ اسرار را باید از خدا آموخت .خداوند بیش وپیش از هرکسی ،از اعمال وحالات ورفتار وعیوب بندگانش با خبر است ،اما حلم و بردباری وپرده پوشی او بیش از همه است . عارفان و حکیمان به حفظ و صیانت اسرار و راز و رمزهای آن تأکید زیادی داشته اند که نظایر آن در ادبیات حافظ می توان دید.
مصلحت نیست که از پرده برون افتد راز ورنه در مجلس رندان خبری نیست که نیست
(حافظ، ۱۳۷۸، ۸/ ۷۷)
بیا تا در می ضیافت، راز دهر بنمایم به شرط آنکه ننمایی به کج طبعان دل کورش
(همان ،۵/۲۸۲)
در خرداد یشت بند ۹ زرتشت این سفارش را به عین کرده و این در آئین های راز آموزی میترایی، از اصول واجبه بود.«تعلیمات ادیان سری کهن، عمدتاً اسراری به شدت حفاظت شده بودند. سوگند رازداری و مجازات مرگ برای شکستن این سوگند، وظیفه ای است که همه مبتدیان به آن موظف بودند. به هر حال، در واقع این اسرار خود حافظ خویش بودند. آنها اسرار سرگشوده مقدسی به شمار می رفتندکه به زبان عالم طبیعت،درحرکات ستارگان ودرنغمات پرندگان مرقوم گشته بود.» (فرک وگندی ،۱۳۸۴، ۱۹۹)
اینک که این اسرار را آموخته ای
باید قول دهی که سکوت پیشه کنی
و هرگز فاش نسازی
که تولد دوباره چه سان سریان می یابد .
این تعلیمات
که محرمانه مرقوم شده است
تنها به وسیله آنانی خوانده می شود
که آتوم خود شخصاً اراده فرموده به آنان بیاموزد
(همان، ۲۰۱)
فاش نکردن اسرار از صفات مشترک هفت گامه هاست. صفتی که سالکان طریقت بدان آراسته اند و تا به دوران ما دوام آورده است.
«سکوت و عدم افشای راز در گام دوم سلوک به داوطلبان تشرف آموخته می شود. عیاران و جوانمردان نیز بیش از این به خصیصه حفظ اسرار پای بند بودند و گفته اند: موی سبیلشان را بلند نگاه می داشتند تا پوششی باشد بر دهان و حافظ اسرار. » (منصوری، ۱۳۸۹، ۲۵۱)
نگاه شیخ شبستری درباره سکوت این است:
در این مشهد که انوار تجلی است سخن دارم ولی ناگفتن اولی است
(۱۳۲/۸۴)
حدیث زلف جانان بس دراز است چه شاید گفت از آن، کآن جای راز است
مپرس از من حدیث زلف پرچین مجنبانید زنجیر مجانین
ز قدّش راستی گفتم سخن دوش سر زلفش مرا گفتا: فروپوش
(۷۶۶-۷۶۸/۳۵۵)
ولیکن شیخ دین کی گردد آن کو نداند نیک از بد، بد ز نیکو
مریدی، علم دین آموختن بود چراغ دل ز نور افروختن بود
کسی از مرده، علم آموخت هرگز؟ ز خاکستر چراغ افروخت هرگز؟
مرا در دل همی آید کزین کار ببندم بر میان خویش، زنّار

معنای اصطلاحی محکم و متشابه
استاد محکم و متشابه را در جهت مراد و مقصود متکلّم میداند، نه مفهوم لغوى و معنى عرفى کلمه و جمله، زیرا معانى لغوی کلمات همیشه محکم و روشن است، و هرگز متشابه نمیشود. مخصوصا در کلمات قرآن مجید که به معانى حقیقیّه آنها استعمال شده است، و هیچگونه تردید و تشابهى در آنها نیست. بنابراین مقصود از محکم و متشابه در آثار استاد، روشن و قطعى شدن مراد، و مشتبه و محتمل بودن نظر گوینده است.^[۱۰۹]

آیات متشابه و امکان فهم آنها
استاد متشابهات قرآن را قابل فهم میداند، اما -به استناد آیه هفت سوره مبارکه آل عمران- فقط برای خواص از مردم. ایشان نورانیت باطنی را برای فهم هر چه بیشتر آیات شرط دانسته واز منظر وی حقایق متشابه هرگز با فکر و اندیشه و به وسیلهی علوم ظاهری رسمی حل شدنی نخواهد بود. و قائل به فهم متشابهات با سیر و سلوک است و چنین مینویسد:
«فهم آیات متشابه مخصوص افرادى است که در سطح بالاى از معرفت و ایمان و نورانیّت بوده، و براى درک و شهود معانى مقصود آنها آمادگى دارند، و آنان کسانى هستند که در دریاى علم و معرفت فرو رفته ثابت و برقرار شده‏اند. البتّه این افراد در نتیجه رفع حجابهاى نفسانى و انقطاع از عوالم مادّه، پیوسته با خداوند متعال ارتباط داشته، و از افاضات روحانى او کسب معارف و حقایق و معلومات عالیه را مى‏نمایند. و در نتیجه این مشاهدات و فیوضات إلهى مى‏توانند به مشکلات و متشابهات آیات پروردگار متعال آگاهى پیدا کنند. و هرگز اینگونه از حقایق که براى مردم عادى متشابه است: با فکر و اندیشه و بوسیله علوم ظاهرى و رسمى، حلّ شدنى نخواهد بود. چنانکه در تفاسیر این قبیل از آیات کریمه که از دانشمندان بزرگ نوشته شده است، مشاهده مى‏شود.»^[۱۱۰]
ارتباط آیات محکم و متشابه
محکمات قرآن مجید از نظر استاد أساس و پایه هستند، و آیات دیگر به آنها برگردانده شده، راجع به لطائف و دقائق معارفى هستند که توجّه به آنها مخصوص طبقات ممتازى است. در نتیجه طبقات اکثر مردم بحدّ لزوم و کافى از محکمات قرآن استفاده کرده، و همه احتیاجات خود را برطرف مى‏کنند، و هرگاه از نظر معرفت و نورانیّت پیش رفتند، در حدود پیشرفت و روشنایى خود باز مى‏توانند از آیات مخصوص بهره‏مند گردند.^[۱۱۱]
مبانی خاص
مبانی خاص عبارت است از مبانی که به طور مستقیم با بحث روش شناسی استاد حسن مصطفوی در ارتباط بوده و به پایه فهم نگرشهای واژهشناسی و شناخت الفاظ در قرآن کریم اختصاص دارد. استاد در مقدمه کتاب التحقیق استفاده از حقایق، معارف، احکام و آداب قرآن مجید را متوقف بر فهم دقیق و محققانه مفردات قرآن کریم میداند.^[۱۱۲]
ایشان پس از بیان خصوصیات التحقیق، مبانی واژهشناسی آن را بر میشمارد:
حصر استعمال کلمات قرآن مجید در حقیقت (عدم وجود مجاز در قرآن)
در نظر گرفتن معنای اصل الواحد کلمات در معناشناسی لغات قرآن کریم
توجه به مبحث اشتقاق
عدم وجود اشتراک لفظی و ترادف در قرآن
دلالت ذاتی الفاظ
اعجاز قرآن در الفاظ
در این قسمت مبانی مطرح شده یک به یک بیان و مورد بررسی قرار میگیرد.
یکم) حصر استعمال کلمات قرآن مجید در حقیقت (عدم وجود مجاز در قرآن)
از مهمترین مبانی مورد نظر علامه مصطفوی در بررسی واژگان آن است که الفاظ در قرآن مجید تنها در معانی حقیقی مورد استفاده قرار گرفتهاند و بنابراین مجاز در قرآن جایز نیست. ایشان در این رابطه میگوید: «استعمال کلام در قرآن حکیم از روی حکمت و توجه نسبت به خصوصیات کلمه و لطائف مخصوص به آن بوده است. به گونهای که اگر کلمه دیگری به جای آن وضع شود آن خصوصیت از بین میرود. بنابراین مسامحه در بیان معانی واژگان و اکتفا به آنچه فی الجمله از کلمات عرب مشاهده میشود جایز نیست. چه اینکه مجاز متداول در جمیع لغات، اگر چه غلط نباشد جایز نیست. فقط در اشعار است که به علت مقید بودن به وزن مخصوص و قافیه معلوم، تسامح در استعمال کلمات جایز میشود تا آنکه تنگی و اضطرار در وضع را مرتفع نماید.»^[۱۱۳]
در ادامه این موضوع از ابعاد مختلف بررسی میشود.
الف)مجاز چیست
«مجاز» در لغت به معناى عبور کردن و یا محل عبور است. بنابراین واژه «مجاز» گاه به صورت مصدر میمى و گاه به صورت اسم مکان استعمال مى‏شود. سیوطی حقیقت را هر لفظی میداند که بر موضوعش باقی بماند.^[۱۱۴] در منطق مظفر در تعریف حقیقت و مجاز آمده است: که اگر لفظی دارای معانی متعدد باشد اما فقط برای یکی از معانی وضع شده باشد و به لحاظ مناسبت بدین معنی اول با معانی دیگر، به چند معنی استعمال شود، اما برای معانی ثانوی دفع نشده باشد، معنی اول را حقیقت و سایر معانی را مجاز گویند. مجاز همیشه نیازمند به قرینهای است تا لفظ را از معنی حقیقی جدا کند و به یکی از معانی مجازی بکار برد.^[۱۱۵]در جواهر البلاغه، مجاز را مشتق از «جاز، یَجوزُ» و به معنای لفظی میداند که در مفهومی غیر آن چه در اصطلاح تخاطب برای آن وضع شده، استعمال شود. این استعمال به جهت پیوند و مناسبتی است که بین معنای حقیقی و مجازی وجود دارد همچنین در کلام قرینهای وجود دارد که مانع از ارادهی معنای وضعی آن شده است.^[۱۱۶]
تقسیم بندی استاد ایازی از مجاز که بنا بر استعمال در عرف ادبا ارائه شده از این قرار است:

1. 1. به معناى مدلول آیه و عبارت است از «معناى کلام که از لفظ عبور مىکند و در معناى آیه جایز است.» این معنا حدود دو قرن مورد استعمال بوده و نخستین کسى که این معنا را به کار برده، ابوعبیده معمر بن مثنى(م۲۱۰) در کتاب مجاز القرآن^[۱۱۷]است. منظور ابوعبیده از مجاز هر چیزی است که بتواند آیه را شرح و تفسیر کند. از همین جهت است که در کتاب خود از اصطلاح «مجازه کذا» نیز در شرح آیات استفاده کرده است.^[۱۱۸]

1. 1. مجاز به معناى استعمال لفظ در غیر آنچه وضع شده است. از این مجاز در برابر حقیقت یاد مىشود و در علم معانى مطرح شده و نخستین کسى که به طور منظم و به ترتیب قرآن درباره آن سخن مى گوید، سید رضى (م ۴۰۶) مؤلف کتاب شریف نهج البلاغهاست که در کتاب تلخیص البیانآن را به کار برده است. مجاز به این معنا به دو گونه استعمال مى شود، مجازى که در خصوص معنایى برخلاف معناى حقیقى استعمال شده و دیگرى به معنایى اعم که شامل استعاره، کنایه، تمثیل، تشبیه و امثال آن مى شود و در گذشته این معناى دوم در اطلاق مجاز معمول بوده است.

آقای ایازی بر اساس پژوهشهای صورت گرفته دستهبندی دیگری را نیز در خصوص مجاز مطرح مینماید:
الف: مجاز لغوى، یعنى معنایى از لغت برخلاف وضع اصلى استعمال شود.
ب: مجاز عقلى، یعنى معنایى که در «ما وضع له» استعمال شده، اما عقل در معنا دخالت مىکند و به گونهاى در کلام تصرف مىکند. در واقع تصرف در ما وضع له، رخ میدهد و نه در لغت.^[۱۱۹] که این نوع از مجاز به عبارت و ترکیب مربوط است.
ب)وجود مجاز در قرآن
در خصوص وجود مجاز در قرآن نظرات مختلف است. اکثریت معتقداند که مجاز در قرآن واقع شده است اما عدهای از جمله فرقه ظاهریه^[۱۲۰]، ابوالعباس احمد طبری معروف به «ابن القاصّ» از علمای شافعی(م۳۲۵) و ابن خویز منداذ از مالکیان و… منکر آن هستند. اما اهل بلاغت مجاز را بلیغتر از حقیقت میدانند.^[۱۲۱] مخالفان و موافقان وجود مجاز هر یک دلایلی را برای نظر خود اقامه کردهاند:
دلایل موافقان وجود مجاز
عبدالقاهر جرجانی(م۴۷۱) از بزرگان بلاغت دو دلیل عمده در ردّ عدم وجود مجاز در قرآن اقامه کرده است. نخست اینکه قرآن کریم زبان مخاطبان خود را از بنیاد خودش تغییر نمىدهد و الفاظ را از دلالتشان بیرون نمىبرد، به عبارت دیگر عادات جامعه خود را در بهرهگیرى از استعمال مجاز دگرگون نمىسازد و مخاطبان خود را از تشبیه، تمثیل، حذف و توسعه کلام باز نمىدارد.
دوم اینکه قرآنى که شفا و نور و روشنایى بخش مردم است و دلهاى مردم را گرمى مىبخشد و جاذبه مىآفریند، معنا ندارد که از مجاز به عنوان کانون جاذبه و لطف اعراض کند و به اِغلاق و پیچیدهگویى روى آورد.^[۱۲۲]
دلایل مخالفان وجود مجاز و جواب موافقان به آنان
الف. مجاز، برادر دروغ است و قرآن منزه از دروغ است. موافقان به این اشکال پاسخ دادهاند که استعمال مجاز در قرآن به علت محدودیت و تنگنایى و عجز نیست، بلکه به خاطر توسعه مفهوم و زیبایى آفرینى است و این نوع بهرهگیرى از واژه، دروغ نیست.
ب. بر فرض که قائل به وجود مجاز در زبان عربى باشیم، در قرآن نمىتوان چنین چیزى را پذیرفت، زیرا اجماع قائلین آن این است که معنا را مىتوان از کلام نفى کرد، پس اگر مفهومى در آیهاى آمد، مىتوان آن را نفى کرد و این برخلاف مقصود خداوند است.
موافقان در جواب گفتهاند برای استفاده از معنای مجازی که به انکار معناى حقیقى کلمات منجر میشود بر اساس قرینهای مشخص انجام میپذیرد بر این اساس مجاز پیام و مفاد آیه را نفی نکرده در راستای آن میباشد؛ بدین روى برخلاف مقصود خداوند نیست.
ج. مجازگویى در قرآن مجید، موجب گمراهى افکار و تحیر مردم مىگردد و کتاب الهى را نیز از اعتبار و قاطعیت ساقط مىکند و به افراد منحرف فرصت خواهد داد که مطابق رأى باطل و نظر فاسد خود، از آیات قرآن مجید استفاده کنند. در ضمن، تمام معارف الهى و حقائق، با حمل الفاظ به معانى مجازى از میان برداشته مىشود و قسمت مهم کلمات خداوند متعال نامفهوم، و خارج از استفاده مردم مىگردد.
پاسخ موافقان از این اشکال آن است که گمراهى افکار و تحیر مردم به عنوان دلیلى بر منع مجاز قرآن، کلیت ندارد؛ مهم این است که ریشه لغوى و معناى حقیقى را چه چیزى بگیریم، اتفاقاً دسته اى از آیات، اگر به معناى حقیقى گرفته شود؛ موجب گمراهى و تحیر خواهد شد. همانند آیه «مَنْ کَانَ فِی هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِی الاْخِرَۀِ أَعْمَى وَأَضَلُّ سَبِیلا»^[۱۲۳] هر کس در این دنیا کور باشد در آخرت کورتر و گمراهتر است؛ کورى به معناى حقیقى آن نیامده است. چون بحث گمراهى ناظر به کورى جسمانى نیست، بلکه منظور آن کورىاى است که نتواند راه درست را ببیند و از گمراهى خود را برهاند و اگر کوری را همین کوری جسمانی در نظر گرفته شود دچار گمراهی و تحیر خواهد شد.
د. مهمترین دلیل مخالفان استعمال مجاز در قرآن به علت بُعد کلامى آن است. نزاع گستردهاى میان مسلمانان درباره صفات الهى در قرآن باعث این موضعگیرى شده است، زیرا هر گروه و دسته بر طبق مبناى کلامى خاصى که درباره اراده و افعال خدا و جبر و تفویض داشته، آیات را تفسیر کرده است. مشبّهه، مجسّمه، معتزله و اشاعره، صفاتى را که درباره خداوند آمده، مناسب با همان اندیشه تفسیر کرده اند.^[۱۲۴]
در این میان نظریهی دیگری نیز وجود دارد که از آن به نظریه «روح معنا» تعبیر میشود. حاصل این نظریه نگاه ویژهای به بحث حقیقت و مجاز است که پاسخی قابل تأمل به مسائل و شبهات مطرح از سوی هر دو طرف خواهد بود.
ج)حقیقت-روح معنی
بحث در چرایی و چگونگی وضع الفاظ یکی از موضوعات مهمی است که در حوزه علوم قرآن به آن پرداخته شده است و دامنه آن تا حوزه مباحث کلامی و اصول فقه نیز گسترده شده است. در این خصوص مطالب مختلفی طرح شده است که از جمله آن بحث وضع الفاظ برای روح معنا میباشد. امام خمینی در این باره میفرماید: «آیا سخن عارفان و رهیافتگان به تو رسیده که واژهها برای روح معنا و حقیقت آن وضع شدهاند؟ و آیا در این مطلب درنگ کردهای؟ به جانم سوگند که اندیشه کردن در این سخن، از نمونه های برجسته این حدیث است که «یک ساعت اندیشه از شصت سال عبادت برتر است»، زیرا که این نکته کلید معرفت و اساس فهم اسرار و رموز قرآنی است و از نتایج آن، روشن شدن حقیقت «إنباء» و «تعلیم» در عوالم گوناگون است.»^[۱۲۵]
روح معنا عبارت است از اینکه الفاظ فراتر از مصادیقی که به آن اطلاق یافتهاند، مشعر به معانی و مفاهیمی میباشند که موضوع له مورد نظر از مصادیق آن به شمار میآید و البته آن واژه و معنا میتواند مصادیق متعدد دیگری هم داشته باشد.
روح معنی از منظر امام خمینی(ره)
امام خمینی در جای دیگر نیز به این مطلب اشاره داشته و آن را بازگو مینماید: «این معنى که الفاظ براى عناوین عامه وضع شده‏اند، نزد محققین بى‏شبهه ثابت است، مثلًا واضع که حقیقت نور را دیده و لو فرضاً به گمان واضع، نور فقط همان چیزى بوده که او آن را دیده بود، لیکن موضوع لهى که واضع براى نور در نظر گرفته، سعه دارد و چیزهایى که فرضاً عقل خود واضع هم به آن نرسیده بود، مصداق آن حقیقت مى‏باشد.

وجدان جمعی عضویت در گروه وتجمع افراد با ارزش های مشترک تقویت روح جمعی تقویت هویت
وجدان جمعی ضعیف همبستگی ارگانیکی آزادی وتمایزافراد آنومی
۲-۲-۲ کاستلز^[۳۵]:
به تعبیر مانوئل کاستلز هویت، فرایند ساخته شدن معنا بر پایه یک ویژگی فرهنگی یا یک دسته ویژگی
های فرهنگی است که بر دیگر منابع معنا  برتری دارند. از این دیدگاه هویت مفهومی است که دنیای درونی یا شخصی را با فضای جمعی اَشکال فرهنگی و روابط اجتماعی ترکیب می کند (تاجیک: ۱۳۸۴ ، ۱۳- ۱۰). اگرچه معانی و درنتیجه هویت ها طی تعامل شـکل می گیرند و بسـط می یابند؛ اما تجـربه فردی و ساخت شخصی معنا، معانی مشترک اجتماعی را نیز جرح و تعدیل می کنند(دووکس^[۳۶]،۲۰۰۰،صص۹-۱۳).
تاریخ، جغرافیا، نهادهای تولید و بازتولید، خاطره ی جمعی، دین و… موادی هستند که به ساختن هویت کمک می کنند؛ اما افراد و گروه های اجتماعی و جوامع این مواد خام را می پرورانند و معنای آن ها را مطابق با الزامات اجتماعی و فرهنگی که ریشه در ساخت اجتماعی و چارچوب زمانی، مکانی دارد از نو تنظیم می کنند.
کاستلز معتقد است که ساختن اجتماعی هویت همواره در بستر روابط قدرت صورت می پذیرد وی بین سه صورت و منشأ هویت تمایز قائل می شود:
۱-هویت مشروعیت بخش: این نوع هویت توسط نهادهای غالب جامعه ایجاد می شود تا سلطه­ی آن ها را بر کنشگران اجتماعی گسترش دهد و عقلانی کند.
۲- هویت مقاومت: این هویت که شاید مهمترین شکل هویت سازی درجامعه­ی امروزاست؛ به دست کنشگرانی ایجاد می شود که در اوضاع، احوال و شرایطی قرار دارند که از طرف منطق سلطه بی­ارزش دانسته می­ شود و یا داغ ننگ بر آن زده می شود. این هویت شکل­هایی از مقاومت جمعی را در برابر ظلم و ستم ایجاد می‏کند (کاستلز^[۳۷] ،۱۳۸۰ : ۲۶). و توسط نخبه‏ها و به عنوان دستگاهی برای عقلانی ساختن دیدگاه‏های آن­ها ساخته می‏شود. برنامه­ی این هویت، تلاش برای ساختن جامعه‏ای است که بدون تبعیض به تفاوت‏های فرهنگی احترام بگذارد(انیس، ۱۳۸۴: ۵-۱۰۴).

۳- هویت برنامه دار:  که به ایجاد سوژه(فاعل) می­انجامد. هنگامی که کنشگران اجتماعی با بهره گرفتن از هر گونه مواد و مصالح فرهنگی قابل دسترس، هویت جدیدی می­سازند در پی تغییر شکل کل ساخت اجتماعی هستند که موقعیت آنان را در جامعه از نو تعریف می­ کند. (کاستلز^[۳۸]،۲۴:۱۳۸۰).
بنظر کاستلز هر یک از فرایندهای هویت­سازی به ایجاد نتایج متفاوتی در جامعه می­انجامد؛ وی معتقد است که انواع مختلف هویت­ها، اینکه چگونه و به دست چه کسی ساخته می­شوند و چه پیامدهائی دارند، نمی تواند به صورت کلی و انتزاعی مورد بحث قرار گیرد، بلکه امری مربوط به متن و زمینه­ اجتماعی است(همان، ۱۳۸۰: ۲۷-۲۴).
هویت مشروعیت: توسط نهادهای غالب سلطه برکنشگران عقلانی کردن ملی گرایی
نهادهای مسلط
برساختن هویت— موادخام(تاریخ،دین و…)— فرایند معناسازی توسط خود کنشگران
هویت مقاومت: توسط نخبه ها(داغ ننگ خورده) ایجاداجتماعات ومقاومت برابرظلم ملی گرایی
هویت برنامه دار: توسط کنشگران اجتماعی ساخت هویت جدید تغییرشکل کل ساخت اجتماعی
دیدگاه کنش گرایان متقابل
ریشه نظریه هویت در کارهای نظریه پردازان کنش متقابل نمادین است؛ این چشم انداز در اصل بر روی چگونگی اجتماعی شدن فرد و چگونگی تشکیل«خود»تمرکز نموده است(ریتزر^[۳۹] ، ۱۳۷۹ : ۲۸۱).و بر
نقش عوامل ذهنی و نمادین در بر ساختن هویت جمعی تأکید نموده ­اند(عبداللهی، قادرزاده،۱۳۸۸: ۶).
۲-۲-۳- جورج هربرت مید^[۴۰]
قضیه اساسی مید چنین است«جامعه­ انسانی، آنچنان که آن را می­شناسیم؛ نمی­تواند بدون «ذهن­ها»
و «خودها» وجود داشته باشد. زیرا اختصاصی­ترین سیمای جامعه­ انسانی، داشتن ذهن­ها و خودها به وسیله­ اعضای فردی­اش می باشد»( بلومر^[۴۱] ، ۱۳۷۳ :۱۷۳).
اینکه مید عنوان می­ کند انسانها دارای«خود» هـستند. به ایـن معنا هست که انسان می ­تواند موضوعی برای خویش شود؛ و تحت عنوان های مختلفی به خویشتن بنگرد؛ همچون مرد یا زن بودن، اعضای این یا آن گروه قومی بودن و… برای اینکه انسان موضوعی برای خویشتن شود؛ لازم است که در موقعیت کنش متقابل با خویش قرار بگیرد. و از خودش بیرون رفته و از آنجا به خود نزدیک شود. (همان ،۱۳۷۳ : ۱۷۳).
کنشگر درکنش متقابل با خویش
هویت : محصول مشارکت درزندگی گروهی بدست آوردن ماهیت اجتماعی
کنشگردر کنش متقابل با دیگران(بازی کودکانه)
۲-۲-۴- چارلز هورتون کولی^[۴۲]
از نظر کولی «خود و «جامعه» دو پدیده­ همزاد هستند. و بین آن دو پیوند ارگانیک و گسست ناپذیری وجود دارد. بنظر وی «خود» نخست فردی و سپس اجتماعی نمی­ شود؛ بلکه از رهگذر یک نوع ارتباط دیالکتیکی شکل می­گیرد. آگاهی یک شخص از خودش، بازتاب افکار دیگران درباره خودش هست؛ پس به هیچ روی نمی­ توان از خودهای جداگانه، سخن به میان آورد؛ و در واقع «خود»، حاصل ادراک همبسته «من»، «او» و«آنها» است و وی برای روشن ساختن خصلت انعکاسی خود، آن را با آینه مقایسه
کرده و به آن«خودِ آینه­سان »می­گوید. کولی بر این عقیده هست که «خود» در یک فراگرد اجتماعی مبتنی بر مبادله ارتباطی پدید می ­آید و در آگاهی شخص منعکس می شود.
تأکید کولی بر کلیت زندگی اجتماعی، توجهش را به تحلیل آن گروه بندی­هایی منعطف ساخته بود که او آنها را در پیوند دادن انسان با جامعه­اش و ادغام افراد در ساختمان اجتماعی، عواملی اساسی می­دانست وی این گروه ها را تحت عنوان گروه های نخستین مطرح می­ کند که عبارتند از «آن گروه هایی که با همکاری و بستگی رودررو مشخص می­شوند» که خانواده، گروه های همبازی و همسایگی می­باشند. در اندیشه ی کولی، مفهوم خودِآینه سان و گروه نخستین در هم بافته­اند. گروه نخستین بستر رشد عواطف انسانی است. و توانایی به جای دیگری گذاشتن «خود» را تقویت می­ کند و فرد را از پیله­ی خود بینانه­اش بیرون می­کشد؛ در همین گروه های نخستین است که ماهیت انسانی پدید می ­آید؛ انسان با این ماهیت زاده نمی­ شود شخص نمی­تواند این ماهیت را جزء از طریق همیاری با دیگران به دست آورد( کوزر^[۴۳] ، ۱۳۸۵ : ۴۱۴-۴۰۹).
پیوند دادن انسان باجامعه طی فراگرد اجتماعی (حاصل ادراک همبسته) خود آیینه سان
خود جنبه های فردی پدیده واحد
پیوند ارگانیک ودیالکتیک
جامعه جنبه های جمعی پدیده واحد
ادغام افراد در ساختمان اجتماعی توسط گروه های نخستین شکل دادن به ماهیت اجتماعی
۲-۲-۵ - روزنبرگ^[۴۴]
عقاید روزنبرگ نشان می­دهد که مفهوم «برداشت از خود» یا «خودانگاره» بیش از آن­که ناظر به ویژگی های
هویت فردی شخص باشد؛ بیانگر ویژگی­های هویت­اجتماعی شخص است.
روزنبرگ میان «خود» و« برداشت از خود» تمایز قائل است. وی خود را مفهومی عام­تر از«برداشت از خود»
می­داند و برای آن دو صفت شناسا و شناخته را برمی­شمارد؛ در حالی­که «برداشت از خود» را فقط ناظر به جنبه­ شناخته­ی خود می­داند.
روزنبرگ «برداشت از خود» را چنین تعریف می­ کند: «جامعیت اندیشه­ها و احساساتی که فرد در ارجاع
به خودش به عنوان یک شناخته­ی عینی دارد»(ریتزر^[۴۵] ،۱۳۸۸: ۲۸۹). در« برداشت از خود» فرد، مجموعه ی دیدگاه­ های منحصربه فردی را که درباره خودش دارد به دیگران و به جامعه منتقل و منعکس می­ کند. بخش کوچکی از این اطلاعات را برداشت­های فردی مربوط به هویت­های فردی شکل می دهد؛ درحالیکه قسمت اعظم عناصر این مجموعه اطلاعات را رویکردها و برداشت­های اجتماعی تشکیل می دهد. یعنی بیشترین بخش«برداشت از خود»را اطلاعات مربوط به هویت اجتماعی تشکیل می دهد.
روزنبرگ چهار ویژگی را برای مفهوم«برداشت از خود» یا «خودانگاره» قائل شده است که عبارتند از:

1. 1. ویژگی محتوایی  ۲. ویژگی ساختاری ۳. ویژگی ابعادی  ۴. ویژگی مرزی

1. 1. ویژگی محتوایی«برداشت از خود» این است که: میان «هویت اجتماعی» و «تمایلات فردی» تفاوت وجود دارد. برخی از جملاتی که افراد یا پاسخگویان در برابر این سوال که من کیستم؟ می­ دهند؛ دقیقاً ناظر به تمایلات فردی و شخصی آنان است به­گونه ­ای که نمی­ توان هیچ هدف اجتماعی را در آن پیدا کرد. در حالی که برخی از پاسخ­های آنان، حاوی محتوا و مضامینی است که براساس میانگین قضاوت چند داور به خوبی می­توان تمایلات اجتماعی را در آنان مشاهده کرد.

1. 1. ویژگی ساختاری«برداشت از خود»این است که میان تمایلات فردی و اجتماعی فرد رابطه وجود دارد.

1. 1. ویژگی ابعادی«برداشت از خود» اشاره به رویکردهایی است که فرد درباره خودِ خویش دارد.