- آرزوئی دست نایافتنی
- امیدی فراهم نشدنی( جابر۱۳۹۰ )
در هرحال انتظار و امید به آینده شعله ای است در وجودانسان که نبود آن موجب یاس و نومیدی می شود و در سیستم جسم و روان انسان اختلال ایجاد می کند امید به آینده و انتظار فردایی بهتر خود ریشه در یک ویژگی فطری دارد و آن کمال جویی انسان است و کمال جویی انسان در گرو کسب کرامت است(حجرات ،۱۳)(همان )
۲-۲۰ والاترین نوع امیدواری
قرآن مجید آرزو و امیدی را که متوجه ارزش های والای انسانی باشد و رنگ خدایی به خودگیرد برترین آرزوها و امیدها دانسته است. آنجا که می فرماید: “مال و فرزند، زینت زندگی دنیاست؛ و باقیات الصالحات (ارزش های پایدار و شایسته) ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امیدبخش تر است.( کهف،آیه ۴۶) الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَهُ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً
و امام علی (ع) می فرماید: “هر کس خداوند آرزو و آرمانش باشد، نهایت آرزو و امید را یافته است.""من یکن الله أمله یدرک غایه الأمل و الرجاء و نهایه الرجاء".(آمدی ،۱۳۸۶)
بعضی امیدها اگر چه عمل هم نشوند باز نزد خداوند ارزشمند است. امام صادق(ع)می فرمایند: “گاهی بنده مومن تهیدست می گوید: خدایا! به من روزی عطا کن تا فلان کار خیر و نیک را به جا آورم. اگر خداوند در او صدق نیت را بداند، تمام اجر و پاداشی را که در صورت رسیدن به این آرزو و انجام آن کارهای خیر استحقاق پیدا می کرد، برای او نوشته می شود."(مجلسی ،۱۳۸۷ق )

کوچک شمردن خوبی ها و نعمت ها افراد را در کام یأس و افسردگی می برد. «ابوهاشم جعفری» از یاران امام هادی(ع) بود و در تنگنای شدیدی قرار داشت، هنگامی که نزد امام هادی (ع) آمد، پیش از آن که او چیزی بگوید، امام با ذکر نعمت های الهی او را امیدوار ساخت. در حالی که او غرق در اوهام بود. امام فرمودند: «کدام یک از نعمت هایت های خدا را می خواهی شکرگزاری کنی؟» وی که شگفت زده شده بود، خود را جمع کرد و ندانست چه بگوید. امام(ع) یکی پس از دیگری نعمت های وی را باز گو کرد و فرمود: «خداوند به تو ایمان داده و با این نعمت، بدنت را بر آتش حرام کرده و به تو تندرستی عطا فرموده و با این وسیله تو را بر انجام فرامین الهی یاری رسانده است و به تو قناعت ارزانی داشته، پس تو را از بذل و اسراف و خرج بیهوده حفظ کرده استحضرت با بیان نعمت ها، او را به آنچه در حال حاضر داشت آشنا کرد و به او فهماند آنچه دارد بیش از آن چیزی است که ندارد.(مجلسی ،۱۳۸۷ق )
۲-۲۱ موانع امیدواری
- گمراهی
یکی از موانعی که از امیدوار شدن افراد جلوگیری می نماید گمراهی می باشد زیرا وقتى انسان بکلّى از راه حقّ منحرف و گمراه گشت، امیدى براى هدایت و رسیدن به رحمت و درک فیوضات إلهى پیدا نخواهد کرد(مصطفوی،۱۳۶۹)
قالَ وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَهِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّون. (حجر ۵۶)
.جز گمراهان، چه کسى از رحمت پروردگارش مأیوس مى‏شود
- کفر
مانع دیگری که سر راه امید قرار دارد کفر است، چون خداوند متعال، مبدا رحمت است و صفت امید،در ذات اوست و هرگز بندگان خود را از رحمت خود مأیوس نمى‏کند، مگر آنکه دیگران خودشان را از انوار لطف او محروم سازند و این چیزی جز کفر نیست.(مصطفوی ۱۳۶۲)
لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُون (یوسف ۸۷)‏
تنها گروه کافران، از رحمت خدا مأیوس مى‏شوند.
- وقوع مشکلات
یکی از موانع امیدواری،بروز مشکلات می باشد، چرا که انسانهای تربیت نشده که قلبشان، نور معرفت الهی را درک نکرده، بهنگام پشت کردن دنیامایوس می گردد.(مکارم شیرازی ،۱۳۷۴)
که قرآن دربارۀ آنها فرمود:
وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوط. (فصلت ۴۹)
هر گاه شرّى به او رسد، بسیار مأیوس و نومید مى‏گردد.
در قرآن کریم بار ها به شیوه های مختلف درباره امید و امید واری سخن گفته شده ، آیات این کتاب شفا بخش بارها انسان را به امید واری تشویق کرده است به گونه ای که با توجه به آیات امید آفرین قرآن این کتاب مقدّس را با توجه به نام های مبارکی که بر آن نهاده اند کتاب امید نیز می توان نامید . تفکّر در قصّه های قرآن مارا به این حقیقت رهنمون می کند که یکی از اهداف بیان این قصّه ها تحکیم روح امید در دل اهل ایمان بوده است . در سوره هود آیه۱۳ خداوند می فرمایند : ما هر یک از سرگذشت انبیا را به تو باز گو کردیم تا به وسیله آن قلبت را آرامش بخشیم و اراده ات قوی شود . خداوند متعال از طریق بیان زندگی انسان های نمونه که مظهر کامل اسما الهی ( منتهی الرجایا) هستند روحیه امید را در دل افراد بشر پرورده و تقویت می کند چنانکه حضرت یوسف به آغوش پدر باز میگردد ( یوسف ۱۰۰ ) . آتش نمرود به گلستان تبدیل می شود ( انبیا ۶۹ ) ایّوب پس از تحمّل رنج های بسیار سلامت و ثروت به دست می آورد.( علاءالدینی ،۱۳۸۷)
۲-۲۲- منشاءامید و یاس
موفقیت و شکست درتعقیب هدف ،به ترتیب باعث هیجان های مثبت و هیجان های منفی می گردد . (محققیان ،۱۳۸۸) همانگونه که گفته شد یاس و ناامیدی هدف شیطان و حاصل غفلت و جهل انسان است و طبق آیه ۸۷ قرآن در سوره یوسف “تنها افرادکافر ،ناا مید از رحمت اویند “.
امید همواره مایه حیات و ادامه دهنده زندگی است و این امید در صورتی صادق است که انسان ایمان به قدرت لایزال الهی داشته باشد که نیرویی ماورایی درهمه احوال گرداننده امور و نظم دهنده هستی است و انسانی که خاضعانه در برابر ذات الهی سر فرود آورد و عقیده داشته باشد که حرکت در مسیر صحیح و ایمان کامل به قدرت آفریدگار جهان ،اورا به مقصد نهایی می رساند .امام صادق علیه السلام می فرماید :” خدا به بعضی از انبیاءش وحی کرد به عزت وجلالم قسم ،هرکس که امید به غیر من داشته باشد امید او راقطع می کنم و لباس مذلت وخواری درمیان مردم براو می پوشانم و گشایش و فرج درکاراو نمی کنم آیا بنده ام در هنگام سختی ها به غیر من امید دارد در حالی که کلید سختی ها به دست من است ؟ آیا به غیر من امید دارد در حالی که من غنی و بخشنده ام و کلید تمام کارهای بسته به دست من است ؟من بنده ام را از جود و کرم عطا می کنم در حالی که او از من درخواست نکرده است . ولی او باز از من اعراض می کند در حالی که منم خدایی که جز من خدایی نیست و می بخشم بدون آن که از من درخواست شده باشد پس آیا بنده ام درخواست کند و من به او عطا نکنم ؟نه هرگز چنین نیست". (دیلمی ،۱۴۱۲)
انسان همواره باید برای رسیدن به آن چه می خواهد تلاش کند و همراه عمل امید برآورده شدن حاجت خود را داشته باشد و اگر گناهی کرد در صدد جبران آن برآید . (جابر،۱۳۹۰)
۲-۲۳-درمان یاس و نا امیدی
قرآن برنامه های مشخصی در تمام ابعاد فردی و اجتماعی در زمینه های احکام عبادی ،اخلاق و عمل و… دارد که در هدایت و رشد متعالی بشر مفید است ،بنابر این تمسک جستن به آن و تبعیت از تعالیم و دستورات آن ،ایجاد امید و موجب نگرش مثبت به زندگی می شود که برخی از تعالیم و دستورات به قرار ذیل است :
۱- انسان در امور دنیایی بایستی تصور کند که قدرت خدا برهمه چیز و همه کس احاطه دارد.
“ان الله علی کل شی ءقدیر “(بقره ،۲۰)
“ولله ملک السماوات والارض و الی الله المصیر “(نور ،۴۲)
۲-انسان باید درس عبرت از سرنوشت انسانها بگیرد . ” قل سیروا فی الارض فانظرو کیف کان عاقبه الذین من قبل ” (نور ،۴۲)
۳-به هر اندازه که انسان مورد امتحان قرار گیرد نباید از رحمت خداوند نا امید شود . زیرا دنیا محل آزمایش است . ” و لنبلونکم بشی ئ من الخوف و الجوع ونقص من الاموال والانفس والثمرات وبشر الصابرین ” (بقره ،۱۵۵)
“البته ما شما را با ترس یا گرسنگی و یا نقص اموال و جانها و آفات بیازماییم و تو ای پیامبر صبوران را بشارت بده .”
۴-یاس از جمیع گناهان گذشته انسان بدتر است زیرا یاس موجب انقطاع از پروردگار و دلیل مستور شدن فطرت اولیه است ،زیرا وقتی ،نور ایمان در دل کسی باشد ،همواره امید وار به رحمت واسعه الهی است . “و رحمتی وسعت کل شی “(اعراف ،۱۵۶)
۵- در اسلام بن بست وجود ندارد و خدا خود رابه عنوان قبول کننده توبه معرفی می کند . “وانا التواب الرحیم “(بقره ،۱۶۰) (جابر ،۱۳۹۰)
۲-۲۴ کارکرد های آموزشی تربیتی امید و نقش آن در سلامت روان
امید و آرزو از جمله مسائل مطرح شده در انسان شناسی است که درروان شناسی باعنوان تعادل جسمی و روانی مطرح شده وارتباط ویژه ای با دین و تاثیر مثبت آن در ایجاد روح و روان سالم است .در جهان بینی قرآن امید واقعی و حقیقی در ارتباط با الله مفهوم می یابد و امیدی غیر از این مبنا،واقعی نیست. بنابراین امید به دو نوع صادق و کاذب تقسیم می شود. امید صادق در انسان منشاءتحولات و ایجاد انگیزه و تکاپو در عرصه های مختلف می شود امید واقعی از رحمانیت الهی و آرزو گرایی (امید کاذب) هدف شیطان است . یاس و ناامیدی از گناهان کبیره و باعث هلاکت می شود و مخالف تعالیم دینی الهی است. (جابر ،۱۳۹۰)
امید موهبتی الهی است که درسلامت روان انسان نقش مهمی دارد.امید به زندگی انسان معنا می بخشد و هنگام وجود مشکلات و ناملایمات از فرو پاشی روانی انسان جلو گیری می نماید و مانع استیلای یاس و دلسردی در انسان می گردد.(مصباح ،۱۳۷۲)قرآن راه رسیدن به امید رادر همراه بودن دو رویکرد شناختی و رفتاری می داند . در نگاه اسلام انسان از خودشناسی به خداشناسی می رسد و این باعث خود باوری انسان می گردد که در سایه خدا محوری در عرصه زندگی و همراه شدن با رویکردهای رفتاری مثل عمل صالح و …باعث پیدایش امیدی پایدار می شود . (خاکپور و همکاران ،۱۳۹۲)
روان شناسان مثبت نگر ،اعتقاد برآن دارند که سازه هایی همچون ” امید ” می تواند از افراد در برابررویدادها ی استرس زای زندگی حمایت کند . به همین دلیل دردودهه ی اخیر روانشناسان بطور جدی به بررسی نقش امید در درمان انواع بیماری ها پرداخته اند و (محققیان ،۱۳۸۸)
البتّه امید بخشی قرآن تنها به دنیا محدود نمی شود بلکه آخرت را هم فرا میگیرد ، چنانکه بشارت به بهشت امیدی است که قرآن برای زندگی جاودان مطرح میکند . خداوند متعال برای آن که تیرگی ناشی از نا امیدی را از دل مومنان بزداید از زبان حضرت یعقوب در سوره یوسف آیه ۸۷ فرموده است : از رحمت خدا نا امید نشوید زیرا جز کافران کسی از رحمت خدا نا امید نیست .
( پرچمی و همکاران ۱۳۹۰ )
در حوزه روان شناسی بحث امید سال ها مورد بی توجّهی قرار گرفته بود با این که ایده امید از آغاز آفرینش آدمی وجود داشته است ، بررسی علمی آن در زندگی انسان بیشینه چندان طولانی ای ندارد و در دوران طفولیت به سر می برد . در سال های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ امید به شکل رسمی به رویکردی علمی بررسی شد و برخی روان شناسان به این نتیجه رسیدند که اگر اندیشه ها و هیجان های منفی سبب تضعیف سلامت شوند می توان فرایند مثبتی مانند امید را به عنوان متغیّر هایی برای افزایش سلامت انسان بررسی کرد . اسنایدر از جمله کسانی بود که به درخواست منینجر سازه امید را به شکل علمی بررسی کرد ودرسال ۱۹۹۰نظریّه امید مطرح نمود.( خاکپور و همکاران ۱۳۹۰ )
اعتقاد و ایمان به خدا و انجام اعمال مذهبی توسط افراد نقش موثری در سلامت روانی افراد دارد . و در شکل گیری شخصیت وسبک زندگی سالم نقش مهمی ایفا می کند . مذهب به عنوان مجموعه ای از اعتقادها ،بایدها و نبایدها و نیز ارزشهای اختصاصی و تعمیم یافته، یکی از موثرترین تکیه گاه های روانی به شمار می رود که می تواند معنای زندگی را در لحظه لحظه های عمر فراهم کندودر شرایط خاص با فراهم کردن تکیه گاه هایی افراد را از بی معنایی نجات دهد . (بهرامی ،۱۳۷۸)
امیدبخشی و امیدآفرینی آرامش انسان را مضاعف می نماید و سرمایه وجود انسان را به گستره هستی وسعت می دهد و همواره سکوی تعالی شخصیت را مستدام می نماید. احساس ناامیدی روان انسان را پژمرده می کند و تارهای انگیزه های حیاتی را به تدریج تضعیف نموده و زمینه پریشانی فکری و افسردگی فراگیر را فراهم می نماید.(افروز ،۱۳۹۲)
نقش امید در سلامت روانی، که آرزوی همه انسان‌ها است، بسیار مهم است. امید، عامل ذاتی و باطنی شالوده زندگی و عامل پویایی و دینامیک روان انسان است.
امید ملازم روانی زندگانی و رشد است، یعنی هر لحظه آمادگی برای آن چیزی است که تاکنون تحقق نیافته است. رشد امید یا ناامیدی در انسان به میزان زیادی وابسته به فرهنگ وارزش‌های جامعه یا طبقه‌ای است که فرد در آن زندگی می‌کند، از همین رو برای مقابله با ناامیدی بایستی وضعیت اجتماعی و فرهنگیِ شایسته‌ای که با ذائقه اصلی و فطری تمامی انسان‌ها هم‌خوانی دارد پی‌ریزی نمود.قبل از بیان آثار تربیتی آموزشی امید و نقش آن درسلامت روان ابتدا مفهوم سلامت روان و بهداشت روان و اصول حاکم بر آن با نگاه اسلامی می پردازیم .
انسان موجودی بسیار پیچیده با ابعاد گوناگونی است و تداوم حیات او به تعادل نسبی این ابعاد بستگی دارد .یکی از این ابعاد سلامت روان است.سلامت روان ،حالت کامل آسایش و کامیابی زیستی –روانی واجتماعی است و صرف نبود بیماری یا معلولیت نمی باشد . (سازمان بهداشت جهانی).سلامت روانی در مفهوم عام خودنیز به سلامت فکر ،تعادل روانی و دارا بودن ویژگی های مثبت روانی گفته می شود وراههای دستیابی به سلامت فکر و روح که برای تعالی و تکامل فردی و اجتماعی انسان هالازم است با پرداختن به آن روشن می شود . در تعریف دیگر بهداشت روان عبارت است از :پیشگیری از پیدایش بیماری های روانی و سالم سازی محیط روانی است تا افراد جامعه بتوانند بابرخورداری از یک روان متعادل باعوامل محیط خود رابطه صحیح برقرار کرده و درراه سازگاری بامحیط و رسیدن به هدفهای خود پیروز گردد. (جمعی از محققین ،۱۳۶۲).
“اصول بهداشت روان ، نیز مانند جسم بر ده اصل استوار است ، اصول ده گانه بهداشت روان عبارتست از: ـ ایمان به حق و روز قیامت
ـ صبر و شکیبایى در برابر حوادث
ـ دورى از ترس و خوف
ـ حذر از تمام رذایل اخلاقى