در حال حاضر استفاده از اوقات فراغت و تفریح جزئی از زندگی روزمره جوامع پیشرفته به شمار می‌آید و تفریح و سیستم‌های مختلف تفریحی به عنوان یک ضرورت در تمدن‌های شهری امروزی جلوه‌گر شده‌اند. با درک اهمیت این موضوع ضروری است که با ایجاد تفرجگاه‌ها و مراکز تفریحی که جزء نیازهای اساسی هر جامعه شهرنشین صنعتی به شمار می‌آید فضای سالمی را برای توسعه بیشتر آنها فراهم نمود (محمودی و دانه‌کار، ۱۳۸۶).

شهرها مرکز تجمع و تراکم قدرت سیاسی و اقتصادی هستند. شهرها غالباً گستره وسیعی از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی، خرید، رستوران‌ها و جنب و جوش شهری را شامل می‌شوند. بسیاری از جاذبه‌ها و تسهیلات رفاهی اساساً برای خدمت به شهروندان توسعه یافته‌اند، ولی استفاده گردشگران از این تسهیلات می‌تواند به تداوم آنها کمک کند. از این گذشته شهرها ممکن است مبادی ورودی و خروجی گردشگران به کشور یا منطقه باشند و برای گردشگرانی که به نواحی اطراف آن شهر مسافرت می‌کنند تبدیل به پایگاه شوند (حیدری‌چیانه، ۱۳۸۷: ۴۰).

جهانگردی یکی از عناصر توسعه بسیار زیاد تحرکات مربوط به جابه‌جایی‌ها و سرگرمی‌ها است. کاهش مدت زمان کار، افزایش وقت سرگرمی ناشی از آن و بهبود شرایط جابه‌جایی فرآیندی شناخته شده از تقسیم حرکت‌های جهانگردی است که با کوتاه‌شدن مدت اقامت و غالباً مسافت‌های طی‌شده همراه است و جزو تفکیک‌ناپذیر در رشد و تحرک و جابه‌جایی کوتاه‌مدت گردشگری گردیده است. بنابراین جاذبه‌های شهری نقشی مهم و محرک در پیدایی جهانگردی شهری و توسعه آن ایفا می‌کند.

بدیهی است مهم‌ترین فضاهایی که مورد اقامت گردشگران قرار می‌گیرد، فضاهای شهری هستند که از دیرباز جذاب‌ترین فضاها را تشکیل می‌دادند زیرا شهرها پیشرفته‌ترین و کامل‌ترین قرارگاه‌های انسان را تشکیل می‌دهند. شهرها دربردارنده مراکز مهم اقتصادی، علمی، تفریحی، پزشکی و… هستند و افزون بر این‌ها از جاذبه‌های طبیعی نیز بهره‌مندند. به همین جهت مهم‌ترین کانون‌های جلب جهانگردانند (کازس و ژرژ و پوتییه، ۱۳۸۲: ۱۱).

۱ـ۱ـ۲ـ امکانات تفریحی گردشگری در برخی شهرهای ایران و جهان

شهرها بدلیل کانون جمعیت و مشکلات شهرنشینی، مبدأ و به دلیل امکانات رفاهی و اقتصادی و کانون تمرکز انواع فعالیت‌ها و جاذبه‌ها، مقصد توریسم به شمار می‌روند، شهرها امروزه به دلیل از بین بردن فضاهای طبیعی برای ساکنان خود آن شهر چندان جاذبه ندارند و همین مسافرت‌های گوناگون و جابجایی جاده‌ای را تشدید کرده است. اما استفاده از اوقات فراغت برای فرار از مسایل شهری در طبقه ممتاز انجام می‌شود که این مسئله حتی در کشورهای توسعه یافته نمود عینی دارد.

• نخستین موفقیت هر شهر در توسعه‌ی جهانگردی شهری وجود زیرساخت‌های مناسب شهری، مدیریت عاقلانه و مدبرانه در عرصه‌های سیاسی فرهنگی و اجتماعی و مانند اینهاست.
• دومین شرط برای تضمین موفقیت سیاست توسعه‌ی جهانگردی شهری نظم دادن و آمایش جاذبه‌های شهری و ایجاد تسهیلات و امکاناتی است که دسترسی به جاذبه‌ها را بیش از پیش آسان سازد. هر شهر با توجه به بستر مکان استقرار خود نقش ویژه‌ای دارد اگر نقش و فعالیت‌هایی که شهر در جهت جوابگویی به نیاز ساکنان خود تعقیب کند، نقش خدماتی داخل شهرها را ایفا می‌کند.
• شهرسازان شوروی و جمهوری‌های استقلال‌یافته در طرح‌های توسعه و عمران شهری، پارک وسیع فرهنگی و استراحت‌گاهی پیش‌بینی کردند. در بعضی از شهرها، هنوز زمین‌های آزاد وجود دارد که نشانه ادامه حیات بعضی موهبت‌های گذشته هستند. در شهرهای مدرن سطوحی نسبتاً آزاد دارای موقعیت نامناسبی هستند که یا دور از دسترس بوده و یا ورود به آن ممنوع می‌باشد. به واقع باید گفت برقراری رابطه صحیح بین سطوح ساخته شده و فضاهای سبز و اماکن فراغتی تنها راه ایجاد آرامش در شهرها می‌باشد.

شهرهای مذهبی و زیارتگاهی: مذهب یکی از قدیمی‌ترین عوامل اجتماع گروه‌های انسانی می‌باشد، شهرهای مذهبی معمولاً در کنار بقاع متبرکه و معابد بوجود می‌آید که امر زیارت همراه با توسعه حمل و نقل، بتدریج آن را توسعه داده است. مشهد، قم، ری در ایران، مکه و مدینه در عربستان، نجف و کربلا در عراق، بنارس، احمدآباد، ا… آباد در هند، رانگون در تایلند، لهاسا در تبت، بیت المقدس، واتیکان در ایتالیا، سن سباستین در اسپانیا، از نمونه شهرهای مذهبی هستند. تکوین شهرهای مذهبی در شرایط مکان و موقع جغرافیایی مناسب الزامی نیست. توسعه شهرهای زیارت‌گاهی متناوب با تعداد پیروان مذاهب، مدت اقامت زائران در شهرهای زیارت‌گاهی و بالاخره میزان هزینه‌هایی است که در زمان زیارت و اجرای فرائض مذهبی انجام می‌شود. تمامی شهرهای مذهبی دارای مراکز و میدانی هستند که جایگاه مقدس شهر است. این مرکزیت را در شهر لورد فرانسه، فاطیمای پرتغال، زاگورسک در روسیه و کزستو شوای لهستان به روشنی می‌توان دید. بعضی از شهرهای مذهبی در یک روز معینی جمعیت زیادی در آن جمع می‌شوند، مثل کلیسای طاطاووس در آذربایجان. در شهرهای مذهبی به علت هجوم زائران مریض به امید شفا، ممکن است سلامتی افراد به خطر بیافتد. نقش بازرگانی و تجارت که در راه‌های منتهی به مکان مقدس نمود پیدا می‌کند و همچنین نقش آموزش در این گونه شهرها مثل مشهد و قم را نباید نادیده گرفت. (حسن اروجی، محمد مولائی قلیچی، ۱۳۸۸: ۲۲ و ۲۳)

پاریس اولین مقصد گردشگری در جهان و پذیرای میلیون‌ها گردشگر در سال است و امکانات مناسبی را برای بازدید و اقامت گردشگران در اختیار دارد. این شهر دارای جاذبه‌های تاریخی و گردشگری پرشماری است. بناهای تاریخی و موزه‌های پاریس از جمله مهم‌ترین عناصر جذب جهانگردان به شمار می‌روند. علاوه بر این عناصر، اجزاء دیگری از زندگی فرانسوی مانند خوراک، پوشاک و امکانات آموزشی و تفریحی نیز در جذب و افزایش تعداد گردشگران مؤثر هستند و بسیاری از آنها در فضاهایی ارائه می‌شوند که به شکل مناسب و جذابی طراحی و ساخته شده‌اند. گردشگران از رستوران‌های بزرگ و مجلل گرفته تا کافه‌ها و رستوران‌های کوچک کنار معابر و پیاده‌روها، از غذاهای مخصوص و آشپزی فرانسوی استفاده می‌کنند. فرانسه با افتخار دارای رتبه نخست در جذب گردشگر است و پاریس جزء معدود شهرهایی است که با وسعت مشابه، بافت پیش از قرن بیستم خود را حفظ کرده‌اند (آیرز، ۲۰۰۴).

یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری پاریس که نکات جالب توجهی پیرامون آن وجود دارد، دیزنی‌لند پاریس است که اولین شهر بازی اروپا و یکی از جذاب‌ترین مکان‌های تفریحی به شمار می‌رود و کوچک و بزرگ را با فضا و امکاناتش سرگرم می‌کند. باید گفت که دیزنی‌لندها و شهر بازی‌های مشابه که امروزه در قاره‌های گوناگون دیده می‌شوند، پدیده‌ای فراآتلانتیکی هستند که از آمریکا راهی کشورهای مختلف شده‌اند، بنابراین دیزنی‌لند پاریس نمی‌تواند به عنوان پرسنگی بومی محسوب شود و یا مانند آثار برخاسته از بستر تاریخی و فرهنگی به عنوان نمادی منحصر به شهر پاریس شناخته شود. روزنامه‌نگاران فرانسوی در واکنش به ساخت این پارک، تعابیری مانند امپریالیسم فرهنگی و ناقوس مرک فرهنگ فرانسوی را به کار برده‌اند. اما در حال حاضر این مکان به اولین جاذبه‌ی گردشگری فرانسه تبدیل شده و پذیرای پنجاه میلیون بازدیدکننده در سال است. تعداد بازدیدکنندگان این مرکز تفریحی حتی از تعداد بازدیدکنندگان برج ایفل و موزه‌ی لوور هم بیشتر است. ۴۰درصد بازدیدکنندگان این مکان فرانسوی هستند که نیمی از این تعداد را اهالی پاریس تشکیل می‌دهند (پرتر و پرینس، ۲۰۰۷).

در مورد مراکز و فرصت‌های خرید و تجارت و همچنین بازنمایی پاریس در رسانه‌های مختلف باید گفت که پاریس بالاترین میزان تمرکز مغازه‌ها و فروشگاه‌های محلی را در فرانسه دارد که بالغ بر ۶۰۰۰۰ است. لادفانس مرکز تجاری است که بسیاری از آسمان‌خراش‌ها و ساختمان‌های بلندمرتبه در این منطقه واقع شده‌اند و نسخه‌ی مدرن طاق پیروزی هم در این محل قرار دارد (جاذبه‌های پاریس، ۲۰۰۹).

بارسلونا پس از المپیک ۱۹۹۲، با سرمایه‌گذاری در حوزه‌ی امکانات تفریحی و فرهنگی و طراحی فضاهای عمومی شهر، موفق به توسعه گردشگری شهری شد. بارسلونا که پیش از این یکی از مقصدهای سفرهای تجاری محسوب می‌شد، امروزه بیشتر پذیرای گردشگران تفریحی است (اوانز و شاو، ۲۰۰۱).

۱ـ۲ـ توقف گردشگران

۱ـ۲ـ۱ـ متوسط مدت اقامت

نسبت مجموع نفر شب اقامت مسافران (مهمانان) بر تعداد مسافران (مهمانان) در دوره زمانی مورد بررسی است (اروجی و دیگران، ۱۳۸۶).

۱ـ۲ـ۲ـ مجموع نفر شب اقامت

مجموع شب‌های اقامت مسافران در اقامتگاه عمومی گردشگری که برحسب نفر ـ شب سنجیده و بیان می‌شود (اروجی و دیگران، ۱۳۸۶).

مدت اقامت در مقصد به عنوان یکی از عناصر کلیدی در فرآیند تصمیم‌گیری گردشگران اهمیتی اساسی برای مقاصد گردشگری دارد. محصول گردشگری در وسیع‌ترین معنای آن باید خود را با مدت‌زمان دراختیار گردشگر در مقصد انطباق دهد. اقامت کوتاه‌تر بیان‌گر هزینه‌های سنگین‌تر مدیریتی برای شرکت‌های فعال در صنعت گردشگری است و تأثیرات اقتصادی گردشگری بر جامعه‌ی مقصد بستگی به مدت اقامت گردشگران دارد. از طرف دیگر، برای ارتقای وضعیت مقصد باید اقداماتی متناسب با تصمیمات گردشگران صورت گیرد (ریچی و کروچ، ۲۰۰۳).

مدت اقامت را می‌توان شاخص مناسبی برای بخش میزبانی و نهادهای عمومی محلی تلقی کرد. اقامت طولانی‌تر گردشگر احتمالاً به معنای صرف هزینه‌ی بیشتر برای خدمات و خرید کالا خواهد بود و نتیجه‌ی آن درآمد بیشتر برای بخش تجارت و تأثیر فراوان بر اقتصاد محلی است. به علاوه، عامل مدت اقامت اطلاعات مفیدی را در زمینه‌ی ظرفیت مقصد خاص برای جذب و حفظ جریان گردشگران در اختیار ما قرار می‌دهد و شاخص مناسبی برای اهداف بنگاه‌های تجاری، سرمایه‌گذاران و نهادهای محلی در زمینه‌ی برنامه‌ریزی معطوف به آینده محسوب می‌شود (پولینا، ۲۰۱۰).

مدت اقامت امکان ارزیابی تأثیرات گردشگری را بر ثروت سرزمین میزبان، که بر اساس زمان صرف‌شده به وسیله‌ی گردشگران در مقصد متفاوت خواهد بود، فراهم می‌کند (الگره و پو، ۲۰۱۲). همچنین در مطالعات انجام‌شده، مدت اقامت عاملی بسیار مهم تلقی شده است. به این دلیل که همبستگی مثبتی با منافع حاصل از گردشگری دارد و بر اساس مدت اقامت، امکان تجربه‌ی فعالیت‌های بیشتری برای گردشگر فراهم می‌شود (باروس و باتلر، ۲۰۱۰).

از دیدگاه جامعه‌شناختی مدت اقامت گردشگر (مذهبی) یا زائر در مقصد نوعی کنش تلقی می‌شود که مسبوق به فرآیند تصمیم‌گیری است. تصمیم‌گیری خود به عنوان جریانی ذهنی با ترجیحات کنش‌گر در ارتباط است و خود «فرآیندی جامع است و نه صرفاً یک عمل ساده‌ی انتخاب از بین گزینه‌های مختلف» (گیوریان، ۱۳۸۱: ۲۶۳).

۱ـ۲ـ۳ـ تحقیقات انجام‌شده در مورد مدت اقامت گردشگران

مدت اقامت گردشگران در مقصد موضوع اصلی پژوهش‌های بسیاری در کشورهای دیگر بوده است. کرامپتون (۱۹۷۹) در مطالعه خود بیان کرد که انتخاب مقصد و مدت اقامت می‌تواند براساس ترکیبی از چهار عامل پول، زمان، تجربه قبلی، تصویرذهنی گردشگر از مقصد تعیین شود. مطالعه گوکووالی و کوزاک (۲۰۰۷) نخستین اثری بود که مدل بقا را برای تحلیل مدت اقامت به کارگرفت. آنان به بررسی یک مقصد گردشگری طبیعی در ترکیه به عنوان نمونه مطالعه پرداختند و تحقیق کردند که چگونه ویژگی‌های سفر و متغیرهای اجتماعی – جمعیتی گردشگران مدت اقامت آنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

بریدا و همکاران (۲۰۱۰) در پژوهشی در مورد گردشگران فرهنگی که از موزه اوتزی در بالزانو ایتالیا بازدید کردند، با بهره گرفتن از الگوی تحلیل اقتصاد خرد به بررسی عوامل تعیین کننده مدت اقامت گردشگران پرداختند. در این پژوهش رفتار ۷۲۴ گردشگر مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاکی از آن بود که مدت اقامت گردشگران فرهنگی در فصل پیک (۸/۷روز) بیش از گردشگران عادی در مقاصد معمولی (۵روز) بوده و با بالارفتن سن، کاهش میزان درآمد، افزایش هزینه پیش‌بینی شده سفر و افزایش هزینه‌های جاری زندگی، مدت اقامت کاهش می‌یابد.

در تحقیق دیگری تحت عنوان ملیت و طول مدت سفرهای کم‌هزینه که توسط رایا و مارتینز گارسیا در سال ۲۰۱۱ انجام شد، به بررسی عوامل مؤثر بر طول سفر در گردشگری بین‌المللی با بهره گرفتن از خدمات حمل و نقل کم‌هزینه در چهار کشور پرتوریست اتحادیه اروپا شامل: انگلستان، آلمان، فرانسه و ایتالیا پرداختند. داده‌ها از یکی از بزرگترین بازارهای حمل و نقل کم‌هزینه به نام چیرونیا کاتالونیا در اسپانیا جمع‌آوری شد. نتایج تحقیق نشان داد که عوامل مؤثر بر طول سفر در ملیت‌های مختلف، متفاوت می‌باشد. به عنوان مثال برای انگلیسی‌ها وضعیت تأهل و سفر در فصل تابستان، برای فرانسوی‌ها نوع محل اقامت (اجاره‌ای یا شخصی)، برای ایتالیایی‌ها تحصیلات و فصل سفر و برای آلمانی‌ها عدم استخدام بر طول مدت سفرشان مؤثر می‌باشد.

الگره و پو (۲۰۱۲) با بهره گرفتن از داده‌های گردآوری شده در فصول پرسفر از ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۳ در جزیره بالریک متغیرهای اقتصاد خرد را برای تحلیل مدت اقامت در مقصد مورد تحلیل قرار دادند. بعضی از آن متغیرها مثلاً اندازه خانواده تأثیری مستقیم بر مدت اقامت داشتند، ولی متغیرهای دیگر مثل سن، تحصیلات و شغل دارای تأثیر غیرمستقیم بودند.

در سال ۲۰۱۲ وانگ و همکاران در پژوهشی تحت عنوان عوامل مؤثر در طول مدت اقامت گردشگران در دالیان در شمال شرقی چین تکرار سفر و مسافت بیشتر بین مبدأ و مقصد را بر مدت اقامت طولانی‌تر مؤثر می‌دانند و پیشنهاد می‌کنند که دولت برای‌ترویج گردشگری با کیفیت بالا بایستی برای جذب گردشگران با درآمد بالا تلاش نماید و همچنین صنعت حمل و نقل گردشگر و هتل‌ها را گسترش و ارتقاء دهد.